Hoofdstuk 1 t/m 7: De cultuur van de kerk

Hoofdstuk 1 Algemene inleiding

De middeleeuwen is de periode na het uiteenvallen van het Romeinse rijk en de Renaissance, rond 1500. Doordat er geen centraal gezag is, vind er volksverhuizingen plaats en is er oorlog en geweld waardoor er veel kunst, cultuur en kennis verloren gaat.  

Invloed van de kerk

In de middeleeuwen had de kerk veel invloed, door goed te leven (ora et labora) kon je alleen in de hemel komen. Monniken en kluizenaars bekerden in Ierland mensen tot het christendom à succesvol stichting kerken& kloosters.

Kerk had bijna alle macht en was een bindende factor in Europa. Ook werden er pelgrimstochten georganiseerd en werden relikwieën van heiligen mee teruggenomen.

Kruistochten

- Kruistochten werden georganiseerd om heilige plaatsen te bevrijden of voor handel.

- Deze tochten waren over het algemeen geen succes, ze zorgen alleen wel voor kennis en nieuwe handelsroutes met het Midden-Oosten.

Feodale Stelsel

1e stand, geestelijkheid: naast de godsdienst hielden ze zich ook bezig  met onderwijs en wetenschap.

2e stand, adel: beschermde andere, kregen grond van de koning in ruil voor helpen tijdens oorlogen.

3e stand, boeren (horigen): 80% van de bevolking werkte op het land van de heer of waren burgers uit de groeiende steden.

Economische bloei

- Door bevolkingsgroei was er meer vraag naar voedsel, was mogelijk door: o.a. de overgang van het twee- naar het drieslagstelsel en andere uitvindingen à voedseloverschotten.  

- Door de kruistochten was er meen handel en ontstonden er nieuwe machtige steden

- De steden kregen stadsrechten en in de steden ontstonden de gilden.

Deze economische opbloei was het begin van de ‘hoge’ middeleeuwen.

De ‘hoge’ middeleeuwen

- Het einde van het feodale stelsel en de economische en culturele bloei had gevolgen:

            - universiteiten opgericht

            - meer aandacht voor architectuur, romaanse & gotische bouwstijl

            - bloei op toneelgebied; liturgische gezangen, werd wereldrijk bekend

Hoofdstuk 2 De kerk

Het christelijk geloof had zich vanuit het Midden-Oosten over Europa verspreid en groeide daarna aan vanuit de kloosters als plaatselijke groeikern om in de vierde eeuw al te zijn uitgegroeid tot ‘staatsgodsdienst’ waartoe ook de binnenvallende stammen zich meestal bekeerden.

Na het ineenstorten va het Romeinse Rijk groeiden Het Grieks-christelijke deel in Constantinopel / Byzantium onder leiding van de patriarch en het Latijns-christelijke deel in Rome onder leiding van de paus steeds verder uit elkaar. In 1054 kwam het tot een officiële breuk. en het westen groeide met name door de combinatie van politieke en religieuze macht.

Scholing in handen van de kerk

Om de grotendeels ongeletterde bevolking te onderwijzen werden de verhalen uit de bijbel verbeeld in muurschilderingen en gebrandschilderde ramen, later ook in toneelstukken op hoogtijdagen en in mysteriespelen, waarin verhalen uit de bijbel werden gedramatiseerd.

Jonge mannen werden opgeleid in kloosterscholen. Paus Gregorius gaf de aanzet tot oprichting van kathedraalscholen waarin naast de zeven ‘Artes Liberalis” ook geneeskunde, recht, kerkgeschiedenis en theologie werd onderwezen.

Kerkbouw en kerkelijke kunst

Naar voorbeeld de kloosters van Cluny, ontstonden vanaf het jaar 1000 overal in Europa romaanse gebouwen. Veel regionale verschillen maar overal wel zware muren, ronde bogen en kleine ramen.

De kerken werden in het tympaan boven de ingang vaak voorzien van afbeeldingen van Het Laatste Oordeel, verder veel afbeeldingen van heiligen om gelovigen aan te zetten tot gebed.

De heiligen werden allen gestileerd en gelijkvormig afgebeeld en, om ze van elkaar te onderscheiden, van vaste ‘persoonlijke’ symbolen. Eenvormigheid was een kenmerk van de romaanse kunst, evenals het groter afbeelden van belangrijker mensen. Pas in de gotiek krijgen mensen pas een meer persoonlijke uitdrukking en emotie.

Opdrachtgevers.

Opdrachtgevers waren de koning, adel en geestelijkheid, later ook de gilden en het stadsbestuur.

Muziek was een belangrijk onderdeel in de liturgie. Paus Gregorius stelde in de 6e eeuw een vaste liturgie voor - ‘het Gregoriaans’ - van waaruit de meerstemmige kerkmuziek zich kon ontwikkelen.

DE MACHT VAN HET BEELD

Om de ongeletterde bevolking iets te kunnen bijbrengen moest de kerk gebruik maken van kunstenaars en zij konden hiervan profiteren. Heel wat anders was het, dat de kerk geen enkele beperking kende in de inzet van kostbare stoffen, edelstenen (‘goddelijk licht’) en goud om de ‘goddelijke pracht’ over te brengen. Het was logisch dat hiertegen verzet kwam van o.m. de Fransicaner orde die zich tegen de decadentie van de Benedictijnen verzette.

Er was bijna geen uitzondering op de regel dat alleen kerken, vorsten en stadsbesturen opdrachten verstrekten. Eén uitzondering was de Scrovegni-kapel in Padua die tussen 1304 en 1313 met fresco’s werd beschilderd door Giotto di Bondone in opdracht van Enrico Scrovegni, een rijke zakenman die boete wilde doen voor de woekerpraktijken van zijn vader.

HAAT-LIEFDE: KERK EN TONEEL

Aan de ene kant verzette de kerk zich tegen het toneel, aan de andere kant was het juist de kerk die binnen de liturgie delen van de Romeinse toneeltradities toeliet en in stand hield.

Liturgisch drama

Vanaf het einde van de 6e eeuw werden in de eredienst liederen gezongen. In de 8e en 9e eeuw werden daaraan gezongen dialogen, zgn. ‘tropen’ rondom het paasfeest toegevoegd, toen nog letterlijke weergave van de bijbeltekst en in het latijn.

Deze tropen werden daarna uitgebreid met verschillende scenes van het verhaal (bv. graf, tuin, markt) die werden gespeeld in de zijbeuken rondom het middenschip, waar zich het speelvlak bevond. De tropen werden opgeschreven in tekstboeken, de zgn. ‘troparia’.

Naast de paasspelen werden stukken gespeeld rond het kerstverhaal en rond de voorspellingen in de bijbel over de komst van Christus, de zgn. ‘profetenspelen’.

Verdere ontwikkeling waren de invoering van de volkstaal en de deelname van leken in het toneelspel, dat tevens steeds ‘volkser’, luchtiger en komischer werd. Hiertegen werd dan weer opgetreden door de kerkleiding die de stukken verplaatste naar de middag ná de mis.