Burgerlijke cultuur van Nederland in de zeventiende eeuw

Stadhuis/Paleis op de Dam

Vanwege sterke groei van activiteiten was het oude stadshuis te klein en het was bouwvallig.

Einde van tachtig jarige oorlog werd er een nieuwe gebouwd door Jacob van Campen.

Het moest een prestige object worden waarmee de stad rijkdom en macht kon tonen. Het moest gepresenteerd worden als monument van de vrede. De Gedachte was dat de handel kon floreren in de tijd van vrede. Van Campen maakte o.a. het Mauritshuis in Den Haag en de Amsterdamse Schouwburg. Het kreeg al snel een stempel van modernste en grootste stadshuis van Europa, en als bijnaam het Achtste wereld wonder. Het was een samen spel van architectuur, schilderkunst en beeldhouwkunst. Waarbij elk element een symbolische betekenis had. Toen kwam de Eerste Engelse Zee oorlog en was er een pauze totdat het oude stadshuis in de brand ging en er met spoed gebouwd moest worden. En werd het geopend terwijl het nog niet helemaal af was. Voor de binnenkant kwam er kostbaar interieur uit Italië. Bijbelse, mythologie en klassieke verhalen werden gekoppeld aan de planeten en de elementen. Daarin kwam het geloof van Van Campen naar voren: De wereld en het universum in staan in een nauw verband met elkaar.

Hoge burgerzaal was het middelpunt, een mozaïek vloer, het waren twee wereldhelften, met daartussen de noordelijke hemel. Zo komen de bezoekers het heelal binnen met de wereld aan hun voeten. Atlas, die de aarde op zijn schouders draagt kijk van grote hoogte neer op de vloer.

Boven de ingang staat de stedenmaagd, die vrede symboliseert met haar olijf tak. De adelaar is en heerser in de lucht en draagt haar kroon. Twee leeuwen liggen aan haar voeten en stralen kracht en heerschappij uit. De stedenmaagd wordt geëscorteerd door Kracht, Hercules, en Wijsheid, Pallas Athene. De vierschaar was ook opvallend, het was het mooist versierd. Hier werden doodsvonnissen uitgesproken en er waren ramen dat iedereen mee kon luisteren. De rechters stonden voor 3 beeldhouwwerken, die een goede rechtspraak symboliseerden: Barmhartigheid, Wijsheid en Rechtvaardigheid.

Stadsschouwburg van Amsterdam

Al snel werd de ´Nederduytsche Academie´ te klein. In het al maar groeiende Amsterdam ontstond de behoefte aan een permanent gebouw voor theatervoorstellingen. Men besloot de Academie plaats te laten maken voor de eerste stenen stadsschouwburg. Het theater werd door architect Jacob van Campen, later bekend van onder meer het Paleis op de Dam, ontworpen en kon december 1637 worden geopend.

De schouwburg zou op 26 december 1637 geopend worden met het speciaal daartoe geschreven toneelstuk Gijsbrecht van Aemstel van Vondel. Na protesten van de kerkenraad kon de schouwburg op 3 januari 1638 alsnog worden geopend.

Boven de poort van de schouwburg aan de Keizersgracht stond in de architraaf een vers van Vondel: “De wereld is een schouwtoneel, Elk speelt zijn rol en krijgt zijn deel.” De poort is het enige deel van het gebouw van Van Campen dat nu nog bestaat.

Kluchten, tragedies

Klucht: Na de 17e eeuw kreeg de klucht meer het karakter van een komisch toneelstuk (of een komische film) gericht op het vermaken van het publiek met onwaarschijnlijke en extravagante situaties die toch vaak binnen de grenzen van het mogelijke blijven. Vermomming of persoonsverwisseling speelt vaak een grote rol in een snelle verhaallijn die nog verder intensiveert naarmate het hoogtepunt nadert, vaak met een uitgebreide achtervolgingsscène. Opzettelijke absurditeit of onzin vindt ook vaak een plaats in de klucht, evenals verbale humor met wisselend beschavingspeil, zoals woordspelingen en seksuele insinuaties.

Tragedie: Een tragedie, ook treurspel genoemd, is een toneelstuk met een intrige die een ernstige handeling betreft. Vaak leidt dit tot een noodlottige afloop, maar naast de exitus infelix onderscheidt men ook tragedies met een exitus felix, een gelukkige afloop. De intrige van een tragedie werkt naar een punt waar de held tot inzicht komt in zijn falen (de agnitio), waarna een plotselinge en hevige ommekeer van zijn situatie volgt (de peripetie). Het doel van de tragedie is hierdoor een reinigende invloed uit te oefenen op de geest van de toeschouwers, de zogenaamde catharsis.

De Nederlanden in de 17e eeuw

Misschien heb je wel eens gehoord over de Nederlandse volksaard dat daarin tolerantie en calvinisme nadrukkelijk aanwezig zijn. Of dat nu nog steeds op gaat voor onze hedendaagse volksaard is de vraag, maar dat deze eigenschappen ooit wel degelijk tot de Nederlandse volksaard behoorden is een feit. Het blijkt uit de geschiedschrijving over de Nederlanden in de 17e eeuw.

Het Calvinisme was voor een kleine maar belangrijke groep Nederlanders het geloof. Zij vormden een belangrijke groep in de strijd tegen de katholieke Spanjaarden die de Nederlanden op dat moment overheersten. De overgrote meerderheid van de Nederlanden was nog katholiek. De calvinisten vormden echter een zeer vastberaden groep, en ze toonden steeds opnieuw dat ze in de meest moeilijke omstandigheden, op de moeilijkste posten toch in staat waren om stand te houden, vanwege hun duidelijke wil en vasthoudendheid.

Met name in de strijd tegen de Spanjaarden, waren het de calvinisten die zich het felst verzetten, en die de rooms-katholieken ervan wisten te overtuigen dat ook zij zich tegen de Spaanse overheersing zouden moeten verzetten. Dat was geen gering iets, want daarmee zouden de katholieken tegen de katholieke Spanjaarden en voor de calvinisten moeten kiezen. Onder invloed van het Humanisme (denk aan Erasmus) was gewetensvrijheid, tolerantie ten aanzien van andersdenkenden een belangrijke verworvenheid geworden, en dat gaf de katholieken de mogelijkheid om toch mee te doen in de strijd tegen de katholieke Spanjaarden. Ze wisten dat ze niet vervolgd zouden worden vanwege hun geloof of andere opvattingen. In het verdrag van de Unie van Utrecht was vastgesteld dat de religie vrij was en dat er gewetensvrijheid zou heersen.

In die tijd was dat uniek, want in de omringende landen waren er felle godsdiensttwisten, met vervolgingen van ‘ketters’. Dat de situatie in Nederland zo anders was had onder andere te maken met de unieke situatie in Nederland: het was namelijk een republiek waarin zeven Nederlandse provinciën verenigd waren; een centralistisch, absoluut gezag ontbrak, en de zeven provinciën hadden ieder hun eigen inbreng. Dat zorgde voor een klimaat waarin tolerantie ten aanzien van andere geloofsopvattingen of andere meningen mogelijk was. In alle omringende landen waren er monarchieën waar de vorst de centrale en absolute macht had of wilde.

Toch erkenden de andere landen uit West Europa de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlandse Provinciën. Mede omdat de republiek gezagsdragers had op alle niveaus, die als buitengewoon bekwaam beschouwd werden. Daarnaast was er sprake van een gunstige geografische ligging, waardoor er in de handel een enorme bloeiperiode kon ontstaan. Dat was ook voor de omringende landen gunstig.

De machthebbers: De Burgerij

Op het platteland was de situatie als volgt: er waren nog steeds adellijke grootgrondbezitters, maar die lieten de boeren wel delen van hun opbrengst op de markten in de steden verkopen. Met de winst die de boeren daaruit maakten, kochten ze allerlei gereedschap en middelen om het land beter te bewerken waardoor de opbrengst steeds verder kon stijgen. Dit zorgde voor een steeds sterker ontwikkelende handel van de dorpen naar de steden. Hetgeen voor gunstig was voor de ontwikkeling van de handel.

Nadat in 1648 de Vrede van Munster gesloten was ( dit was het einde van de tachtigjarige oorlog) werd Amsterdam de nieuwe wereldhaven, in plaats van Antwerpen. Vanuit deze nieuwe wereldhaven ontstond een druk handelsverkeer, onder andere naar Azië, Afrika en Amerika. De koopmansstand – de burgerij – kon zich mede daardoor als de belangrijkste stand ontwikkelen. De Nederlandse Republiek kon met de gewetensvrijheid en het gunstige handelsklimaat, uitgroeien tot een van de machtigste en meest welvarende landen van de 17deeeuw. Deze eeuw waarin niet alleen handel en economie tot een grote bloei kwamen, kwamen ook de kunst en cultuur tot een grote bloei: dit alles zorgde voor de benaming ‘de Gouden Eeuw”.

Ontstaan van de bloeiperiode in de handel: de Gouden Eeuw

Amsterdam en Middelburg werden na de val van Antwerpen in 1585 de belangrijkste nieuwe wereldhavens. Amsterdam werd daarin het onbetwiste middelpunt, en er trokken veel capabele kooplieden vanuit Antwerpen naar Amsterdam. Deze ervaren en rijke kooplieden zorgden ervoor dat de handel zich goed kon ontwikkelen in Amsterdam.

Waardoor kon Amsterdam het nieuwe centrum van de wereldhandel worden ?

1) Vanwege de bloeiende visserij en nijverheid die al reeds eeuwen plaatsvond in Amsterdam en omgeving.

2) Er ontbraken centrale, protectionistische maatregelen zoals die in veel andere West Europese landen wel genomen werden. Dit soort maatregelen pasten niet bij een Republiek waarin aparte staten verenigd waren, maar ook wilde de koopliedenelite die niet. Men wilde een buitenlandse politiek voeren waarmee juist alle mogelijke handelsbelangen bevorderd – en dus niet beperkt – werden.

3) De toestroom van rijke en ervaren kooplieden uit Antwerpen

Muziek in de 16e en 17e eeuw in de Nederlanden

In de Gouden Eeuw komen we eigenlijk nog maar een belangrijke componist van Nederlandse bloede tegen: het is nl. Jan Pieterszn Sweelinck.

Hij was rond 1600 een internationaal muzikaal hoogtepunt, immers hij liet zich door zijn collega-componisten beïnvloeden door vooral instrumentale nieuwe ontwikkelingen:

• De “Secunda Prattica uit Venetië ;

• De virtuoze Engelse muziek, en

• De orgelmuziek in de Duitse landen.

Niet voor niets heet deze periode “de Burgerlijke Cultuur van de Nederlanden”. Er was een eind aan het komen aan de absolute macht van de kerk, en zo langzamerhand ook die van het Hof. Door grote handelsprojecten (VOC) werden in de Nederlanden de burgers rijk, en kregen zij het voor het zeggen. Je krijgt dus een verschuiving van de macht, maar hierdoor gaat het er voor de kunstenaar ook anders uit zien. Waren eerst De kerk en Het Hof verzamelplaatsen (mecenaten) van kunstenaars op allerlei gebied, in de komende periode moet de kunstenaar eerder zelf op pad om zijn kunsten aan de man te brengen. De welgestelde burger koopt kunst voor in huis.

Een andere oorzaak was de 80 jarige oorlog. Van 1568 tot 1648 waren de Nederlanden in oorlog (godsdienstoorlogen) met het katholieke Spanje. Veel (Noord-)Nederlanders waren overgegaan van Rooms katholiek naar het protestantisme n.a.v.de vernieuwingen van Luther (1517) en Calvijn, die de pracht en praal van de Rooms Katholieken afzwoeren en soberheid propageerden. We noemen dat de Reformatie. Zeker het Calvinisme (dat erg ascetisch is) ging erg moeilijk samen met de meeste vormen van Kunstuitingen.

JP Sweelinck en zijn tijd

De Rooms katholieke Kerken in de Nederland hadden meestal prachtige (pijp)orgels. Tijdens de reformatie wilde men het liefst beelden en orgels en alle tierlantijnen uit de kerken laten verwijderen, omdat de hervormers soberheid wilden, en niet de Roomse pracht en praal.

Gelukkig hebben vele Stadsbesturen hier een stokje voor kunnen steken. Zo kon het dus gebeuren, dat de katholiek, Sweelinck, in dienst was van “De Stad Amsterdam”, dit terwijl hij de hervormde kerkdiensten opluisterde die in de Oude Kerk door de hervormde kerkgemeente werden gehouden.

In 1581 werd het orgelspel in deze diensten zelfs verboden, maar, zo wil de legende, menigmaal werd de mededeling vanaf de kansel ‘dat het orgelspel ongewenst was’ overstemd door het orgelspel zelf. Later mocht het orgel alleen spelen om de psalmenzang van het kerkvolk te ondersteunen.

1) De Vocale Muziek: Sweelinck heeft vooral Psalmen gecomponeerd, die bedoeld waren voor gebruik in de kerkdiensten. De stijl hiervan is niet de overdadige (barokke) stijl uit Italië, maar onder invloed van de Reformatie eerder een sobere stijl, uit de Renaissance.

2) De instrumentale Muziek: Sweelinck schiep eigenlijk een nieuw soort instrumentale polyfonie, naar voorbeeld van de nieuwe ontwikkelingen uit Venetië, de “Seconda Prattica” technieken (zie: reader Hofcultuur 3.4). Het idee van de 2 balkons uit deze stijl vertaalde hij in het gebruik van de 2 manualen van het orgel. Zodoende speelde hij met echo-effecten, en liet hij op een van de manualen een solo-stem spelen, terwijl het andere manuaal voor de begeleiding zorgde.

3) Sweelinck maakte voor het eerst ( als eerste componist) onderscheid tussen composities voor orgel en klavecimbel.

Het Nederlandse Muziekleven

In de Gouden Eeuw werd er veel muziek gemaakt in de huiselijke kring, vooral ook, omdat men het musiceren in de kerk verbood. Het werd zelfs toegejuicht om thuis muziek te maken. Zo werden er psalmen meerstemmig gezet om in huiselijke kring te zingen, en later werden ze gezet voor meerstemmig huisorgel. Dit instrument werd, evenals de luit, zeer populair.

Voor de luit maakte men meestal gebruik van het Tabulatuurschrift. Behalve de arrangementen die men gebruikte van godsdienstige liederen zoals de psalmen, werd vaak gebruik gemaakt van bekende (volks-)melodieën. Men speelde zelfs dansmuziek op de luit, zodat er af en toe ook een dansje gemaakt kon worden. Een bekende (meerdere malen herdrukte) bundel uit die tijd was van Vallet en had als titel: “Het secret oft Geheymnisse der Musen”, en bevatte allerlei melodietjes voor luit uit het huidige Europa. Verder stond er bewerkingen in van de Psalmen van David en de 150 psalmen. Een andere arrangeur van bekende melodieën was Adriaen Valerius, notaris te Veere in Zeeland.

De Beeldende Kunst en Architectuur in de Gouden Eeuw

In de Zuid Europese Barok stond de kunst als het ware in dienst van het geloof van de Contrareformatie. Daarbij moest de kunst pracht en praal tonen om op die manier de gelovigen te overtuigen van het gelijk van de kerk van Rome en het rooms-katholieke geloof. Deze pracht en praal ontstond met name door de volgende middelen te gebruiken:

a) Een religieus onderwerp te nemen, liefst met een dramatisch karakter

b) Werken met sterke licht donker effecten

c) Veel beweging / dynamiek in de figuren/kleding/ enscenering toe te passen

d) Veel gebruik te maken van ornamenten (bij voorkeur met goud: als verwijzing naar het hemelse licht en de eeuwigheid)

e) Veel diagonale lijnen in de composities te gebruiken

f) Veel gebogen vormen te gebruiken (concaaf & convex)

g) Als onderliggende structuur een juist sterke symmetrie te kiezen, waarmee de ornamenten een contrast vormen door hun a-symmetrische en dynamische werking ( = dynamiek en systematiek)

Veel van deze kenmerken vind je terug in dit werk van Rubens en in veel andere werken uit de Zuid Europese Barok. Hij kwam uit Antwerpen. Toch is de kunst die hij maakte sterk beïnvloed door de Zuid Europese Barok omdat hij namelijk veel reizen ondernam naar Italië om de kunst daar te bestuderen. Dat deden trouwens veel kunstenaars in deze tijd: men zag de klassieke kunst als een voorbeeld. Kunstenaars streefden er naar om door de studie van de klassieken (via het reizen naar Rome) serieus genomen te worden als echte vrije kunstenaars, en daarmee aan de status van ambachtslieden te ontsnappen. Ook werkte Rubens zelfs als hofkunstenaar aan het hof van Mantua. Daarom is zijn stijl toch als kenmerkend voor deze zuidelijke Barok variant te noemen.

Barok in Nederland: Classicisme en Calvinisme

Als een reactie op de zeer uitbundige en versierende stijl van de zuidelijke Barok van de Contrareformatie ontstond er in Nederland een soberdere, meer op de klassieke kunst geïnspireerde vorm van Barokkunst.

Toch is het classicisme niet de typerende stijl geworden van de noordelijke Barok. Dat heeft met name te maken door de nieuwe ontwikkelingen in de kunst en de invloed van typisch Nederlandse kenmerken in de schilderkunst.

Kenmerken van deze Nederlandse schilderkunst uit de Gouden Eeuw zijn:

a) Sterke mate van (selectief) realisme in de wijze van schilderen.

b) Grote aandacht voor het detail / stofuitdrukking

c) Een reeks van nieuwe onderwerpen / of onderwerpen die op een nieuwe manier verwerkt worden: Landschappen, zeegezichten, stillevens, genreschilderijen, portretten, groepsportretten, schuttersstukken

d) Een bepaalde mate van ingetogenheid, soberheid en intimiteit in de wijze van afbeelden

e) De aanwezigheid van symbolen in de schilderijen en de vaak sterk moraliserende toon van veel schilderijen.

f) Grote aandacht voor licht / lichtval – die soms met bijna wetenschappelijke precisie weergegeven wordt.

g) Vaak worden specifieke verwijzingen naar de stand van wetenschap en techniek uit de 17e eeuw weergegeven in de schilderijen: bijvoorbeeld landkaarten of wetenschappelijke instrumenten

De invloed van de opdrachtgevers

Het burgermecenaat was belangrijk voor de schilderkunst. Dit mede omdat de kerk geen opdrachtgever meer was, vanwege de opvattingen van het Calvinisme. Gelukkig werden er, voornamelijk door de enorme vraag uit burgerlijke kringen, veel kwalitatief hoogstaande schilderijen gemaakt in alle mogelijke genres. Je kon deze schilderijen op veel plaatsen kopen, zelfs op kermissen. Dat had tot gevolg dat er door veel mensen kunst gekocht werd, en dit had wel degelijk een bepaalde invloed op de ontwikkeling van de schilderkunst. Genrestukken met een duidelijke moraal zoals Jan Steen die bijvoorbeeld maakte, waren erg in trek bij de burgerij. Het nuttige werd met het aangename verenigd in dergelijke genrestukken. De moraal van deze schilderijen had vaak te maken met de calvinistische opvattingen.

In het begin van de 17de eeuw traden de Amsterdamse patriciërs (rijke burgers) op als begunstigers van zowel de beeldende kunst, als de letterkunde en de muziek. De zogenaamde rederijkerskamers waren van groot belang voor het culturele leven in de Republiek. Deze rijke burgers wilden o.a. schilderkunst kopen die vooral bestond uit genrestukken, landschappen, zeegezichten, stillevens, portretten, groepsportretten.

Onderwerpen en kunstenaars die daarin gespecialiseerd waren en beroemd geworden zijn

Dat deze schilderijen die de rijke burgers kochten sterk geïnspireerd waren op de Nederlandse maatschappij en het landschap zal niet verbazen. Zo ontstond er een grote belangstelling voor een specifiek nieuw onderwerp als landschapsschilderkunst (of zeegezichten). Je ziet daarop dat men landschappen schildert om landschappen te schilderen (ook al zijn de mensen die daarin voorkomen allesbehalve loze figuranten) en om de natuur en het licht heel gedetailleerd weer te geven. De keuze voor dit onderwerp en voor de manier van afbeelden – zo zie je vaak dat 1/3 van de compositie uit land bestaat en bijna 2/3 uit wolkenluchten, dat is typerend voor het Nederlandse landschap – had veel te maken met bijvoorbeeld de verbondenheid van de Nederlanders met het landschap en het water/ Drooglegging van de binnenzeeën was een van de nieuwe manieren om nieuw land te winnen, waarop men kon leven en het land kon bewerken.

Op dezelfde manier hebben de stillevens en de genrestukken te maken gehad met de Nederlandse maatschappij en het dagelijks leven van de mensen. De aandacht voor het alledaagse en de aandacht voor de detaillering en nauwkeurige weergave van onderwerpen, is echter niet het enige dat daarbij van belang was: de onderliggende moraal – van de stillevens – de vanitas gedachte: gedenk te sterven – en van de genrestukken de moraal maakte dat de werken een bijzondere betekenis kregen waarmee schilderkunst niet tot vermaak beperkt bleef maar voldeed aan de wensen van de calvinistische Nederlandse burgers. Daarom is het ook zo, dat je niet slechts van realisme kunt spreken: men koos namelijk zeer zorgvuldig bepaalde onderwerpen uit vanwege een symbolische gedachte of vanwege een bepaalde moraal, waardoor je eerder van een selectief realisme kunt spreken. Er worden dus bewust elementen geselecteerd en gekozen om weer te geven in de schilderijen.

In dit selectieve realisme speelt de maatschappij ook nog op een andere manier een belangrijke rol: in veel schilderijen, bijvoorbeeld van Vermeer, zie je dat er heel bewust en vaak verwezen wordt naar de stand van wetenschap en techniek. Dat verleent de schilderijen en de burgers die daarop afgebeeld worden een bepaalde status. Men was namelijk erg trots op alle techniek en wetenschap, zoals bijvoorbeeld de cartografie (daarom zie je ook zo vaak kaarten op de achtergrond in schilderijen van Vermeer). Van Vermeer wordt overigens ook opgemerkt dat hij met optische instrumenten bekend was en ze mogelijk toegepast heeft bij zijn schilderijen. Het gebruik van de Camera Obscura maakte het hem waarschijnlijk mogelijk om de lichtval zo precies, bijna wetenschappelijk, weer te geven.

Portretten waren een ander belangrijk onderwerp. Als je je als rijke burger vast wilde laten leggen voor het nageslacht, en vooral je welvaart en status en belangrijkheid wilde tonen, wat kon je dan beter doen dan een portret van jezelf laten maken. Dat gold niet alleen voor individuele burgers maar ook voor groepen en voor schuttersgilden. Dat verklaart waarom er zoveel portretten, groepsportretten en schuttersstukken gemaakt zijn in deze periode.

Een van de meest beroemde schilders uit de Gouden Eeuw is ongetwijfeld Rembrandt van Rijn. Hij schilderde veel portretten – ook zelfportretten - ; groepsportretten – zoals in de staalmeesters of in de anatomische les van Dr. Tulp – en een van zijn meest beroemde werken is een schuttersstuk: de Nachtwacht. In de nachtwacht herken je alle belangrijke stijlelementen van de stijl van Rembrandt:

1) Nadruk op de karakters / menselijkheid

2) Levendige manier van weergeven door de opstelling van de figuren en de compositie

3) Grote licht en donker contrasten

4) Aandacht voor details en stofuitdrukking

5) Inhoudelijke betekenis / symboliek = heel belangrijk

6) Een bepaalde mate van ingetogenheid

7) De speciale schildertoets van Rembrandt

De rol van de rederijkerskamers

De rederijkerskamers speelden een belangrijke rol speelden als opdrachtgevers voor zowel de muziek als de beeldende kunst als de literatuur. Zo’n rederijkerskamer was een kring rondom een rijke koopman, die bestond uit dichters, schrijvers, musici, wetenschappers, en kunstenaars. Veel kunstenaars uit die tijd groepeerden zich om op die manier ideeën uit te wisselen. De Muiderkring (op het Muiderslot), was een van de belangrijkste rederijkerskamers die als centra fungeerden van het culturele en wetenschappelijke leven in Holland. Gastheer van de muiderkring was Pieter Corneliszoon Hooft ( 1581-1647). Hooft was een tolerante man, zowel wat betreft zijn politieke als godsdienstige ideeën. Deze humanist schreef toneelstukken zoals het blijspel: Ware-nar (bewerking van een klassiek stuk). Veel toneelschrijvers uit die tijd haalden hun inspiratie vooral uit klassieke teksten en stukken (tragedies, comedies en historische verhalen) en stijlfiguren. De aristotelische principes werden daarbij altijd in acht genomen.

Deze principes zijn:

- Eenheid van tijd: d.w.z. het op het toneel voorgestelde gebeuren mag niet de tijdsduur van een etmaal overschrijden.

- Eenheid van plaats: het geheel moet zich op dezelfde of nagenoeg dezelfde plaats afspelen

- Eenheid van handeling: geen niet ter zake doende nevenintriges mogen de strakke lijne verstoren.

Joost van den Vondel

De grootste Nederlandse schrijver en dichter van de 17de eeuw was Joost van den Vondel. Ook hij was regelmatig gast bij de Muiderkring, een protestantse kring. Volgens de verhalen over Vondel was hij een man met tegenstellingen in zijn karakter: enerzijds was hij zeer deemoedig en anderzijds hield hij van het heroïsche; enerzijds was hij uiterst vroom anderzijds was hij soms in zijn hekeldichten zeer liefdeloos; enerzijds aanvaarde hij wel gezag anderzijds kwam hij in verzet wanneer de vrijheid aangetast dreigde te worden.

Deze tegenstellingen zie je terug in het werk van Vondel. Zijn werk kenmerkt zich bijvoorbeeld door:

a) Renaissancistische pracht en beweeglijke elementen uit de Barok gecombineerd met de geestelijke traditie van de Middeleeuwen.

b) Zijn drama’s zijn naar de vorm klassiek maar naar de inhoud christelijk.

c) Hij kiest altijd partij voor de partij voor diegenen die onrecht aangedaan wordt.

Vondels lyriek

Vondel heeft gedichten geschreven waarin je wederom dezelfde kenmerken ziet terugkeren. Hij schreef daarnaast ook nog theoretische geschriften over de poëzie.

Vondels lyriek kan onderverdeeld worden in:

- Gelegenheidsgedichten, geschreven naar aanleiding van een bepaalde gebeurtenis, gelegenheid.

- Historische gedichten, dat zijn gelegenheidsgedichten geschreven naar aanleiding van een of ander historisch feit.

- Hekeldichten, vooral geschreven naar aanleiding van de godsdiensttwisten, de terechtstelling van Oldenbarnevelt en de aanslag van Willem II op Amsterdam in 1650.

- Natuurdichten, deze heeft hij nauwelijks geschreven, hooguit Wiltzangk kun je daartoe rekenen

- Reyen, deze reien uit de drama’s mogen tot de lyriek gerekend worden omdat daarin sprake is van gevoelens en gedachten die geuit worden. Bijvoorbeeld in het eerste bedrijf van Lucifer.

Vondels Dramatiek

Het drama was in de 17de eeuw erg belangrijk omdat in deze kunstvorm ook actuele gebeurtenissen uitgebeeld konden worden.

Het klassieke drama kenmerkt zich door de volgende elementen:

a) Indeling in 5 bedrijven, waarvan de eerste vier besloten worden door een rei.

b) Eenheid van plaats, tijd en handeling.

c) Een doorlopend ernstig en uiterlijk statisch karakter; de optredende figuren zijn steeds hooggeplaatste personen.

De invloed van het geloof

Tot ongeveer 1875 waren de ontwikkelingen in de danskunst in ons land vergelijkbaar met die in andere europese landen. De republikeinse staatsvorm en het burgerlijke karakter dat de samenleving had, heeft zijn weerspiegeling gehad in de ontwikkeling van muziek, theater en dans, en vormde daarom geen bron van echt grote vernieuwingen zoals je die bijvoorbeeld zag in het vorige onderwerp, aan het hof van Lodewijk XIV.

Ook vanwege het calvinisme in Nederland, werd de danskunst minder ontwikkeld dan in andere landen van Europa. Opera en ballet werden door de protestanten met afkeurende blik bekeken: de gereformeerde kerk vereenzelvigde deze uitingen met plezier en lol (uitsluitend vermaak dus, en geen ‘ter lering en vermaak’) en dat kon niet vond men in het serieuze, ernstige toneel.

Ballet invloeden uit het buitenland

Slechts onder Koning-stadhouder Willem III, kan van enige interesse in het theater, het ballet en de opera gesproken worden. Er traden in de 17de eeuw veel Engelse en Franse theatergezelschappen in ons land op. Er is door hem in ieder geval tenminste 1 keer een productie opgevoerd die beantwoordt aan het ballet de cour: het Ballet de la Paix (1668, Den Haag). In de openbare schouwburgen van Amsterdam werden ook balletten à l’entrées opgevoerd. Maar in plaats van de verheerlijking van vorsten en hun dynastie werd daar in de getoonde producties wel een verband gelegd met de republiek en de welstand en macht van de steden.

In de 18e en 19e eeuw zie je dat in de grote steden van Holland, balletgroepen verbonden waren aan schouwburgen. De spelers van deze schouwburgen hadden vaak een dubbele functie: ze moesten zowel zingen als dansen en/of acteren. Pas aan het einde van de 18de eeuw komen er echt gespecialiseerde dansers. Het repertoire in Nederland volgde de algemene ontwikkeling in Europa wat betreft de verschillende vormen van ballet zoals de ballet d’action of de pastorale. Een voorbeeld van een pastorale is: het zang- en dansspel: De bruilof van Cloris en Roosje. Het werd vaak opgevoerd na afloop van de gebruikelijke toneelopvoering van de Gijbreght van Aemstel.

De adel en de rijke burgerij verkozen echter de opera boven het ballet: dit vanwege de allure en vanwege de klassieke onderwerpen. De invloed van Lully op de Nederlandse opera’s is aanwijsbaar. In de opera’s en in de comedies kwam soms een intermezzo met een paar danspassen aan de orde.

Camera Obscura

Bij de ontwikkeling van camera obscura ging wetenschap en kunst hand in hand.

Er kon met camera obscura een beeld geprojecteerd worden en daarna overgetrokken worden met de hand.

Een camera obscura (donkere kamer) is een verduisterde ruimte waarbij in een van de wanden een klein gaatje is aangebracht, later ook wel een lens. Het hierdoor invallende licht werpt een afbeelding van de buitenwereld op de tegenoverliggende wand. Net zoals bij afbeelding door een lens het geval is, wordt de buitenwereld op zijn kop afgebeeld. Als de achterwand van de camera obscura doorzichtig wordt gemaakt (bijvoorbeeld met matglas) is de afbeelding van buitenaf te zien.

Kunst ter lering en vermaak

Belangerijkste moraal 17de eeuw: de kunst moet te lering en vermaak zijn.

Kunst moest het volk opvoeden, een spiegel voorhouden, onderwijzen en vermaken.

Om dit te doen werd het vaak komisch gedaan. (Het grappige zit in het belachelijke).

Zo afkeurenswaardig dat het om te lachen was. Gedaan in Toneelstukken, schilderijen, gedichten.

Dit was om te laten zien hoe het niet moest. Schilderijen werden gezien als beeldende gedichten

Ze lieten bijv. Hoeren zien, dit kon niet, maar was wel mooi geschilderd.

Schunnige schilderijen wijzen Hollanders de les:

Schilderijen hadden sterk symbolische betekenis die iedereen kende. Bijv.:

Een vrouw die een vaas of potje schoonmaakte was niet alleen deugdelijk in het huishouden, het poetsen van voorwerpen stond voor het reinigen van de innerlijke geest, rechtstreekse verwijzing naar de Bijbel.

Een vrouw die alleen het oppervlak schoonmaakte van een voorwerp, was hypocriet en oppervlakkig en een slechte huishoudster.

Veel voorkomend onderwerp was Ongelijk koppel: oude vrouw met een jonge man of andersom. Dit kon niet.

Jacob Cats dichtte: Jonck met Out / Dient niet getrout. Dit gebruikte Jan Steen in zijn schilderijen.

Vogelverkopers of vogeljagers die vogels aan vrouwen gaven duidden daarmee aan dat ze met die vrouw naar bed wilden.

Veel was tegen het vulgaire aan: Een naaiende vrouw, hoefde niet alleen te betekenen dat ze goed was met kleding..... Dit was heel normaal.

Mensen die zwaarmoedig waren konden hun lichaam in balans brengen met was vermaak.

Vermaak kon worden voorgeschreven als medicijn.

Blijspelen: Foute verhalen die mensen aanzetten tot beschaving.

Thema van blijspelen was meestal: Gierigheid, jaloezie of begeerte.

Emblemata

Emblemata: plaatjes met een spreuk of kort verklarende tekst, meestal dubbelzinnig en een maroliserende bedoeling, (Ze hielden de kijker een spiegel voor).

Ze werden meestal uitgegeven in embleembundels en speelde een belangerijke rol van 16de eeuw t/m 18de eeuw.

Typisch Hollands zijn de realistische emblemata’s: die zijn ontleend aan het dagelijks leven.

De bekendste zijn van Roemer Visscher, en populairste van Jacob Cats.

Er bestonden eenvoudige en ingewikkelde.

Themas werden ontleent aande bijbel, geschriften van klassieke schilders en middeleeuwse teksten.