Tijdvak 5 Tijd van ontdekkers en hervormers

Tijdvak 5
Tijd van ontdekkers en hervormers                                                                     

Andere namen voor deze tijd:                                                  
Renaissancetijd
16e eeuw
Begin vroegmoderne tijd

Icoon:
Achtergrond: Da Vinci’s Man van Vitruvis
Voorgrond: Sancta Maria

Kenmerkende aspecten:
5.1 Renaissance > mens- en wereldbeeld vd renaissance
5.2 Europese expansie > begin van Europese overzeese expansie
5.3 Reformatie > splitsing van kerk in West-Europa
5.4 De Nederlandse opstand > ontstaan van Nederlandse staat

Paragraaf 5.1 Renaissance
Kenmerkend aspect:
- mens- en wereldbeeld van de renaissance
- hernieuwde oriëntatie op de klassieke oudheid

Middeleeuwen
Naam bedacht in Renaissance tijd: tussen oudheid en eigen tijd in

oudheid                                              Middeleeuwen                                                               Renaissance

Renaissance
letterlijke betekenis?
Wedergeboorte (van klassiek erfgoed)

Renaissance

Middeleeuwen

Renaissance

Memento Mori

(gedenk te sterven)

Carpe diem

(Pluk de dag)

Geen aandacht voor oudheid (=heidens)

Aandacht voor klassieken

Op hier en nu gericht

Begin Renaissance > in 15e eeuw in Italië > eerst in bovenlaag >
- Rijke handelaren in Italiaanse en Vlaamse steden:
  Nieuw mensbeeld, wereldbeeld en levensgevoel >
- Belangstelling voor klassiek erfgoed >
- Ook op hier en nu gericht

Humanisme:
- stroming van geleerden die denkwereld van klassieke auteurs wilden begrijpen, los van christendom
- teksten kritisch bekeken
- Val Constantinopel > impuls > veel Griekse manuscripten naar Italië
- Humanisme werd onderdeel opleiding burgers > opvoedingsideaal: komo universalis,
  vb. Leonardo da Vinci
- Verspreiding ideeën dankzij boekdrukkunst en contacten geleerden
- Erasmus van Rotterdam > christelijk humanisme
- Thomas More > Utopia: ideale samenleving
- Leergierigheid en kritische instelling > meer natuurwetenschappelijk denken>
- vb. Copernicus: zon middelpunt zonnestelstels ( voorloper wetenschappelijke revolutie (17e eeuw))

Ook kunstenaars zochten inspiratie bij ‘klassieken’:
- Architecten (Brunellisch) > zuilen > harmonie + evenwiht
- Beeldende kunstenaars > anatomie + perspectief
- Onderwerpkeuze breder
- Kerk bleef (belang)rijke opdrachtgever
- Positie kunstenaar veranderde: van anoniem naar zelfbewust

Wereldbeeld rond 1500
- 1493: wereld door de paus verdeeld (Spanje en Portugal)
- Bekende wereld: Europa, Midden-Oosten en Noord-Afrika
- Rest onbekend: fantastische verhalen over gouden rivieren en bergen
- Azie lokt door zijde en specerijen (oa. Peper: smaak, medicijn)
- Duur door tussenhandel > moeilijker na val Constantinopel >
- Europeanen gingen zelf specerijen halen

Portugezen
- Portugezen: 15e eeuw westkust Afrika:
- 1488: Bartholomeus Diaz Kaap de Goede Hoop
- 1498: Vasco da Gama -> Indie
- Na 1500: Portugezen stichten handelsposten (factorijen) in Azie

Spanjaarden
- 1492: Columbus
- Nieuwe wereld: Amerika >
- Conquistadores: spaanse veroveraars naar Amerika
- (Cortes: Azteken ; Pizarro : Incarijk)
- Goud en zilver ; ook verspreiding geloof
- Indianen: massale sterfte door ziektes

- Engelsen, Fransen en Hollanders met geweld geweerd >
- nieuwe golf ontdekkingsreizen rond 1600:
- Barentz: Nova Zembla; Houtman: eerste Schipvaert

Paragraaf 5.3 De reformatie( kerkhervorming)
Hervorming = afsplitsing van protestanten van katholieke kerk
Christendom: Katholieken en protestanten

Kritiek op kerk en Bijbelstudie
Erasmus legde ei dat door Luther werd uitgebroed = Erasmus was wegbreider voor reformatie
1. Fouten gemaakt bij vertaling Bijbel
2. Kritiek op de kerk
Maar?
- Erasmus geen hervormer, want hij wilde geen kerkscheuring

(Maarten Luther)                   (Johannes Calvijn)

Luther
Al eeuwenlang klachten over kerk:
- verkoop kerkelijke ambten
- Priesters lapten celibaat (niet trouwen) aan laars
Maar…
- 1517: Luther stuurde 95 stellingen over aflaathandel op naar bisschop
- (Aflaat: papiertje waarmee je zonden waren kwijtgescholden)
> kerk ging aflaten verkopen om St Pieter te laten bouwen
- Luther wilde eigenlijk binnen kerk blijven, paus zeg hem als ketter
- Ideeën snel verspreid dankzij boekdrukkunst
- Lutheranisme: zondige men is alleen door geloof te redden > Bijbelstudie
- Luther uit kerk gezet ; maar beschermd door Duitse vorsten
- Karel V (keizer) verklaarde hem vogelvrij (iedereen mocht hem doden zonder straf te krijgen), maar Luther werd gered door vorst van Saksen

Calvijn
- bijbel enige bron van waarheid
- Heiligenbeelden > bijgeloof
- Mens is voorbestemd of voor de hemel of hel
- Geneve > Calvinistisch stadsbestuur
- Veel aanhang in Frankrijk en de Nederlanden

Luther

Calvijn

Mens heeft eigen lot in hand

Lot van de mens voorbestemd

Vorsten regelen geloof

Overheid is dienaresse van God

Gevolgen van de Reformatie:
- Godsdienstoorlogen in Duitse rijk > Vrede van Augsburg (1555): vorst bepaalde godsdienst in zijn gebied
- Godsdienstoorlog in Frankrijk tussen katholieken en Hugenoten (calvinisten) > 1598: Edict van Nantes > godsdienstvrijheid voor Hugenoten
- Engeland > Anglicaanse kerk: protestantse kerk met koning aan het hoofd
- Ook in de Nederlanden speelde reformatie en rol bij Nederlandse Opstand

Paragraaf 5.4 De Nederlandse opstand
- Noem drie kenmerken van de Nederlanden rond 1500:
  1. Gewesten vielen onder 1 landsheer
  2. Gewesten hadden eigen gewoontes en rechtregels steden hadden ook grote zelfstandigheid
  3. Hoge edelen vervulden allerlei functies aan het hof van de landsheer en in zijn bestuur
- Noem twee doelen van Karel V met de Nederlanden:
   1. Centralisering
   2. Katholiek
- Noem twee kritiekpunten van de Nederlandse tav Filips 2
  1. Vertrek van Spaanse troepen
  2. Beëdiging van de geloofdsvervolgingen
 

Het begin van de Opstand
- Beeldenstorm  > Filips 2 woedend>
- Alva landvoogd (1567) >
- Velen vluchtten naar buitenland, oa. Willem van Oranje >
- 1568: begin Nederlandse Opstand:
- Slag bij Heiligerlee
- Alva blijft oppermachtig

- Alva voert nieuwe belastingen in
- 1 april 1572: succes bij Den Briel
- Holland en Zeeland achter Opstand
- Wreedheden: Gorinchem en Naarden
- Haarlem nog door Alva ingenomen
- Alkmaar en Leiden > in handen van Opstand

- Geldnood Filips 2 > muitende soldaten >
- 1576: Spaanse Furie
- Pacificatie van Gent van zuiden en noorden:
- Vertrek Spaanse soldaten en einde geloofdsvervolgingen
- Filips weigerde > nieuwe landvoogd: Parma
- 1579: Parma > Unie van Atrecht
- Willem van Oranje > Unie van Utrecht
- 1580: Filips 2 verklaarde Willem van Oranje vogelvrij
- 1581: Plakaat van Verlatinghe
- Nederland zweert Filips 2 af als landheer
- 1584: Willem van Oranje vermoord
- 1585: Parma veroverde Antwerpen
- Opstand in crisis, maar Filips 2 richt pijlen op Engeland
- 1588: onoverwinnelijke Armada ging toch ten onder
- Republiek opgericht
- Spanje bleef oorlog voeren tegen Engeland en Frankrijk
- 1609 – 1621: bestand tussen Republiek en Spanje
- 1648: Vrede van Munster: einde Tachtigjarige Oorlog