Module 6 Hollanders in Indie

Module 6 Hollander in Indië

Het verlies van de kolonie Nederlands-Indië in 1949 had voor Nederland niet die rampzalige economische gevolgen waarvoor aanvankelijk gevreesd werd. Het koloniale verleden werd echter niet zo makkelijk vergeten. De komst van vele duizenden mensen vanuit de voormalige kolonie had grote gevolgen voor de Nederlandse samenleving.

Hoofdvraag: Hoe ontwikkelde Nederlands-Indië zich van kolonie tot de zelfstandige Republiek Indonesië?

Hoofdstuk 1 Van VOC-koopman tot bestuursambtenaar

De Nederlanders maakten in de zestiende eeuw lange zeiltochten naar Indonesië om handel te drijven. Om sterk te staan tegenover de concurrentie richtten ze in 1602 de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) op. De Hollanders bemoeiden zich weinig met het binnenlands bestuur van Indonesië zolang hun handelsmonopolie niet in gevaar kwam. In de loop van de tijd nam de bemoeienis met het bestuur toe. Via de oorspronkelijke VOC-gebieden breidde het Nederlands gezag zich uit.

Deelvraag: Hoe ontwikkelden de kooplieden zich tot bestuurders van Nederlands-Indië en wat betekende dat economisch en staatkundig voor Indonesiërs en Nederlanders?

1.1 Indonesische vorsten en Hollandse kooplieden

Bij de eerste komst van de Hollanders in 1596 was Java reeds een ontwikkeld gebied. De ingewikkelde methode van rijstteelt op natte akkers (sawa’s) werd al eeuwen toegepast. In het binnenland leefde de bevolking in dorpsgemeenschappen (desa’s) die kleine en grote staten vormden. De desa’s stonden onder het gezag van adellijke bestuurders, die op hun beurt weer moesten gehoorzamen aan de vorst. Men geloofde dat de vorst in verbinding stond met de goden. Dit geloof komt voort uit de Adat.

Langs de kusten van de Indonesische eilanden lagen havenvorstendommen. Deze vorstendommen hadden veel internationale contacten. De macht was in handen van de havenvorst, het adellijk bestuur en een internationaal gezelschap van cargadoors.

1.1 Oprichting VOC

Na de eerste expeditie in 1596 ontwikkelde de Nederlandse scheepvaart op Azië zich snel.
Vanwege de felle onderlinge concurrentie en het verzet van Portugese en Engelse kooplui werden de krachten gebundeld: in 1602 werd de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) opgericht. De VOC kreeg van de Staten-Generaal het alleenrecht voor de handel op Indonesië. Spoedig ontstond de behoefte aan binnenlands bestuur. In 1610 werd de functie van gouverneur-generaal ingesteld. De VOC werd een politieke macht te midden van de vele Indonesische staten en staatjes. Onder het bestuur van Jan Pieterszoon Coen kwam de VOC tot grote bloei.

1.2 Veranderingen en verzet

In 1806 werd Nederland een deel van Frankrijk. In 1811 veroverden de Engelsen de kolonie. Zij troffen hun eigen bestuursmaatregelen. In 1816 droeg Engeland het gezag over aan Nederland. De kolonie heette voortaan Nederlands-Indië. Nederland herstelde zijn koloniaal gezag niet zonder slag of stoot. Op veel plaatsen was hevig verzet tegen de terugkomst van de voormalige machthebbers. Het felst was de weerstand op de Molukken. Daar veroverden de Molukkers onder leiding van Thomas Matoelesia het fort Duurstede. Nederland ging zich sterker dan voorheen bemoeien met de Indonesische gezagsverhoudingen. Het Nederlands bestuur vond dat het volk door zijn vorsten werd uitgebuit. Deze opstelling leidde tot veel verzet van de Midden-Javaanse vorsten. Het volk koos massaal de kant van zijn vorsten. In 1825 brak de Java-oorlog uit. Leider van het verzet was prins Dipanegara. De oorlog duurde vijf jaar en kostte het leven aan 15 000 Nederlanders en ongeveer 200 000 Javanen. De gevangenneming van Dipanegara door generaal De Kock betekende het einde van de oorlog en bracht de Javaanse bestuursadel op de knieën.

1.3 Winst maken en besturen

De herwonnen kolonie kostte het moederland aanvankelijk alleen maar geld. Om die reden werd het cultuurstelsel (CS) ingevoerd. Het CS verplichtte de Javaanse boer om agrarische exportproducten te verbouwen voor de Nederlandse markt. Het CS leverde enorme inkomsten op voor de Nederlandse schatkist. Tussen 1850 en 1860 was het CS goed voor dertig procent van het totale staatsinkomen.

In de Nederlandse samenleving kwam geleidelijk meer kritiek op het CS. De mensen raakten steeds beter op de hoogte van wat er in Nederlands-Indië gebeurde en wat het CS betekende voor de Javaanse bevolking. In het parlement in Den Haag, dat sinds de grondwetsherziening van 1848 invloed had gekregen op de koloniale besluitvorming, werd het CS ter discussie gesteld. De liberalen hadden kritiek vanuit een economisch standpunt. Als tegenstanders van staatsbemoeienis dachten ze dat vrije arbeid nog meer zou opleveren dan de dwangcultuur van het CS. In 1870 kwam de Agrarische Wet, die particuliere ondernemers de mogelijkheid bood zich te vestigen in de kolonie. Daarmee kwam het CS op de helling te staan. Met de Suikerwet kwam er een einde aan de verplichte verbouw van suikerriet.

1.3 Organisatie koloniaal bestuur

Tussen 1816 en 1910 breidde Nederland zijn gezag uit over het gehele gebied dat nu bekend staat als de Republiek Indonesië. Het opperbestuur van de kolonie zetelde in Den Haag en was in handen van de minister van Koloniën. De hoogste gezagsdrager in Nederlands-Indië was de gouverneur-generaal. Het bestuur in de kolonie was opgedeeld in acht departementen.
Een van deze departementen was het departement van Binnenlands Bestuur (BB). Dit departement bestond uit Nederlandse en Indonesische bestuurders. Daarnaast opereerde een inheems bestuur. De Indonesische bestuurders waren ondergeschikt aan de Nederlandse ambtenaren. Naast het ‘dubbele bestuur’ van Nederlandse en Indonesische ambtenaren, waren er nog ongeveer 300 vorstendommen die tot op zekere hoogte zelfstandig konden blijven, maar wel trouw aan de Nederlandse regering hadden beloofd. Het Indonesische bestuur moest aan de ene kant het Nederlandse gezag aanvaarden en aan de andere kant gezag uitstralen naar de eigen bevolking. Nederlandse bestuursambtenaren moesten zich aanpassen aan de Indonesische normen en waarden.

Hoofdstuk 2 Ondernemers, ethici en nationalisten

Rondom 1900 gingen ethische overwegingen een steeds grotere rol spelen bij het beleid ten aanzien van Nederlands-Indië. De ethici vonden dat Nederland de kolonie eeuwenlang had onderdrukt en uitgebuit. Volgens hen was de tijd gekomen dat de Indonesiërs moesten delen in de westerse welvaart en ontwikkeling. Daarbij achtten zij westers onderwijs aan de Indonesiërs van groot belang. Het was juist door dat onderwijs dat Indonesiërs zich bewust werden van hun achtergestelde positie en het besef groeide dat zij zich moesten bevrijden van de Nederlandse overheersing.

Deelvraag: Hoe kwam het Indonesische nationalisme tot ontwikkeling?

2.1 Nederland breidt zijn gezag uit

Rond 1870 was er een internationale wedloop om het bezit van de koloniën. Deze wedloop spoorde Nederland aan om zijn koloniale gezag in de Indonesische archipel veilig te stellen. Het militaire machtsapparaat werd aanzienlijk uitgebreid. Onder leiding van gouverneur-generaal van Heutsz (1904–1909) werd het Koninklijk Nederlands Indisch Leger (KNIL) opgericht.

In de daarop volgende jaren werd Nederlands-Indië als staatkundige eenheid voltooid en kwamen de laatste vrije vorsten onder Nederlands gezag. Een enorm gebied werd geleid door het bestuursapparaat in Batavia. De bestuurstalen waren het Nederlands en het Maleis.

2.1 Opkomst vrije ondernemer

Rond 1870 begonnen particuliere kapitaalbezitters te beleggen in Nederlands-Indië. Met het geld uit deze beleggingen werd de oprichting van landbouwondernemingen en fabrieken gefinancierd. Deze bedrijven trokken geschoold personeel uit Nederland aan en Indonesiërs voor het ongeschoolde werk. Soms hadden ondernemers moeite om personeel te vinden. J. Nienhuys, die als eerste op Sumatra met de teelt van tabak begon, was ook de eerste die Chinese koelies uit Malakka aantrok.

Door de economische expansie groeide het aantal overheidstaken. Bij sommige bedrijven ontstond de behoefte aan geschoold Indonesisch personeel. Het was daarom noodzakelijk om het onderwijs aan de Indonesiërs te verbeteren. De gezondheidszorg werd eveneens verbeterd. Bedrijven waren immers gebaat bij gezond personeel. Daarnaast was voor veel Europeanen een goede gezondheidszorg een voorwaarde om in Nederlands-Indië te gaan werken.

2.2 De ethische koers

De liberale overheidspolitiek van Nederland kreeg omstreeks 1900 een steeds ethischer karakter. Deze ethische richting was het gevolg van het grote aantal nieuwkomers in Nederlands-Indië. Veel van deze mensen hadden andere ideeën over koloniaal beleid dan de machthebbers in Batavia en Den Haag. Voor de ethici vervulde het westers onderwijs een sleutelrol in de verbetering van de positie van het Indonesische volk. Naast lager en middelbaar onderwijs werden beroepsleidingen opgezet. Vanaf 1920 was er in Batavia ook academisch onderwijs. De ontwikkeling en welvaart van de Indonesische massa riep ook tegenkrachten op. Landbouwondernemingen met een arbeidsintensieve productie waren meer geïnteresseerd in goedkoop werkvolk dan in dure, geschoolde krachten. Een aantal industriëlen in Nederland vreesde dat de ontwikkeling van de Indonesische massa's zou leiden tot een opkomst van een Indonesische industrie en nijverheid. Dit zou de export van Nederland naar Indonesië in gevaar brengen. De overheid moest steeds meer schipperen tussen haar ethische uitgangspunten en haar gebondenheid aan het Nederlands belang.

2.3 Opkomst Indonesisch nationalisme

Mede door het westers onderwijs begon het nationalisme zich in Indonesië te ontwikkelen. Organisaties wilden hun idealen bereiken door gebruik te maken van de westerse kennis en cultuur zonder de eigen cultuur overboord te gooien. Dat noemde men de associatie-gedachte. De Indische Partij en de Sarekat Islam (Islamitisch Verbond) werden opgericht. De Sarekat Islam ontwikkelde zich tot een grote politieke stroming met steeds radicalere doelstellingen. In 1920 werd de PKI (Partai Kommunis Indonesia)opgericht, de eerste communistische partij in Azië. Het Indonesisch nationalisme werd ongewild versterkt door de loze beloften van de Nederlandse overheid. Een voorbeeld was de nooit nagekomen belofte om een invloedrijke Volksraad te installeren.

2.3 Nieuwe nationalisten

In 1927 werd de PNI, de Indonesische nationale partij, opgericht. De voorman van die partij was ingenieur Soekarno. In opzwepende redes wist hij de bevolking voor het nationalisme te winnen. In 1929 werd hij opgepakt en voor twee jaar gevangen gezet. De nationalisten gingen een meer gematigde koers voeren. Dit bleek uit de petitie-Soetardjo van 1936, waarin gepleit werd om tot zelfstandigheid te komen binnen het Nederlandse rijksverband. De afwijzing van de petitie door de Nederlandse regering veroorzaakte een breuk tussen nationalisten en Nederlands bestuur. Tegelijkertijd gingen meer Indonesiërs nationalistisch denken.

Hoofdstuk 3 Nederlands-Indië wordt Indonesië

Op 17 augustus 1945 riep Soekarno de onafhankelijke Repoeblik Indonesia uit. Nederland wilde zijn kolonie niet zomaar opgeven. Pas na vier jaar onderhandelen droeg Nederland de soevereiniteit over aan de Verenigde Staten van Indonesië.

Deelvraag: Hoe kwam er een einde aan Nederlands-Indië?

3.1 Nationalisme en Japanse bezetting

Veel Indonesische nationalisten namen tijdens de Japanse bezetting een dubbelrol in. Zij mochten op beperkte schaal politieke activiteiten ontplooien zolang ze maar meewerkten aan de Japanse propaganda. Dat betekende onder meer dat ze landgenoten moesten overhalen om slavenarbeid te verrichten voor de Japanners. Honderdduizenden van deze Romoesja’s kwamen om. Bovendien eiste de bezetter zoveel rijst op dat alleen al op Java twee miljoen mensen de hongerdood stierven.

3.1 Japanners, de Republiek Indonesië, en de bersiap

De Japanners veroverden in 1942 Nederlands-Indië. Veel Indonesische nationalisten namen tijdens de Japanse bezetting een dubbelrol in. Zij mochten op beperkte schaal politieke activiteiten ontplooien zolang ze maar meewerkten aan de Japanse propaganda. Dat betekende onder meer dat ze landgenoten moesten overhalen om slavenarbeid te verrichten voor de Japanners. Honderdduizenden van deze arbeiders kwamen om. Bovendien eiste de bezetter zoveel rijst op dat alleen al op Java twee miljoen mensen de hongerdood stierven.

In 1942 zaten zo’n 91 000 militairen van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) en van de Koninklijke Marine in Japanse krijgsgevangenkampen opgesloten. Van de grote groep Indonesiërs onderhen mochten de meeste snel naar huis van de Japanners, maar de pro-Nederlandse Molukkers meestal niet. Indo-Europese krijgsgevangenen mochten ook niet gaan. Ongeveer 110 000 Nederlandse burgers verdwenen in de kampen. Het Japanse leger beheerde de kampen met keiharde hand. Een vijfde van de krijgsgevangenen en een zesde van de burgergevangenen kwam om.

Op 7 augustus 1945 – de dag na de Amerikaanse atoombom op Hirosjima – besloot Japan de Indonesische onafhankelijkheid daadwerkelijk voor te bereiden. Het ging niet door, omdat Japan op 15 augustug capituleerde. Twee dagen later, 17 augustus 1945, werd de Repoeblik Indonesia een feit.
Grote groepen opstandige pemoeda’s (jongeren) begonnen hun eigen ‘vrijheidsstrijd’. Zij pleegden moordaanslagen op Nederlanders, Indo-Europeanen en Molukkers, en verder op iedereen de ze verdachten van sympathie voor de Nederlandse zaak. Ze waren fel tegen een terugkeer van Nederlands koloniaal bestuur. De verklaring van de Britse bevelhebber dat de Britten alleen ex-gevangenen uit de kampen en Japanse militairen zouden evacueren was voor de pemoeda’s een aansporing voor meer terreuracties. Er brak een tijd vol gewelddadigheden aan, die duurde tot het voorjaar van 1946. Tijdens deze Bersiap
-werden 3500 Nederlanders door pemoeda’s vermoord.

3.2 Onafhankelijkheidsverklaring

Op 7 augustus 1945 – de dag na de Amerikaanse atoombom op Hirosjima – besloot Japan tot de vorming van een comité ter voorbereiding van de Indonesische onafhankelijkheid.
De bedoeling was dat Japan na 18 augustus aan Indonesië onafhankelijkheid zou verlenen, maar Japan capituleerde op 15 augustus.
Opperbevelhebber MacArthur droeg de Japanners op om de orde in Indonesië te handhaven tot de geallieerde troepen waren gearriveerd. Veel Indonesische nationalisten zagen de komst van de geallieerden als een bedreiging van de onafhankelijkheid. Zij vroegen zich af of zij niet zelf de onafhankelijkheid moesten uitroepen. Grote groepen opstandige pemoeda’s (jongeren) waren hier een voorstander van. Soekarno en andere nationalisten waren echter terughoudend. Zij wisten dat een onafhankelijkheidsverklaring in strijd zou zijn met de Japanse belofte aan MacArthur om de status quo te handhaven. Nadat er een overeenstemming met de Japanners was bereikt, kon Soekarno op 17 augustus 1945 de Repoeblik Indonesia proclameren. Daarna brak een tijd vol gewelddadigheden aan, die duurde tot het voorjaar van 1946. Tijdens deze Bersiap
-periode werden veel pas bevrijde Nederlanders, Indo-Europeanen en Zuid-Molukkers door pemoeda’s vermoord.

3.2 De strijd om de onafhankelijkheid van Indonesië

Voor het herstel van het gezag over Nederlands-Indië was Nederland afhankelijk van de Engelsen. De Engelsen eisten dat Nederland met Indonesië ging onderhandelen over de staatkundige toekomst van het land. Luitenant-gouverneur-generaal Van Mook ging onderhandelen met de republikeinen. Zijn voorstel was om een federatie van deelstaten te vormen, de Verenigde Staten van Indonesië (VSI). De VSI zouden samen met Nederland deelgenoot worden in het koninkrijk. Deze onderhandelingen leidden tot het Akkoord van Linggadjati van 15 november 1946.

Naar aanleiding van meerdere schendingen van de overeengekomen wapenstilstand besloot Nederland tot de eerste politionele actie tegen de Republiek. De Verenigde Naties stelden een commissie in om te bemiddelen tussen de partijen. Deze bemiddeling leidde op 17 januari 1948 tot een nieuwe overeenkomst tussen Nederland en de Republiek. Nederland zegde deze overeenkomst weer op omdat de Republikeinen de wapenstilstand bleven schenden. Vervolgens zette Nederland de tweede politionele actie in. De actie was een militair succes maar werd door de VN-Veiligheidsraad scherp veroordeeld.