Module 1

Hoeveel en waar? : Tegen het einde van de piekperiode waren veel heksen gestorven. Toch ligt het aantal onder de schattingen van veel schrijvers van toen en nu, namelijk rond de 50000 en 60000 mensen, waarvan de meeste slachtoffers in het huidige Duitsland vielen. In de verenigde Nederlanden was het aantal heksenprocessen bijna te verwaarlozen. De welvaart in Nederland was in die tijd bovengemiddeld. Ook de oorlog met Spanje kostte veel aandacht. Een andere mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat Nederland als handelsland veel kennis maakte met andere culturen waardoor de verdraagzaamheid van het humanisme is aangeslagen.

Heksen: altijd vrouwen? : Driekwart van de veroordeelden van hekserij waren vrouw. Het is dus een misvatting dat alleen vrouwen op de brandstapel belandden. Waarom er toch meer vrouwen dan mannen werden veroordeeld kun je afleiden uit verschillende oorzaken: 1. Vrouwen waren naast huisvrouw actief in verzorgende beroepen. Ze gebruikten poeders, pilletjes, drankjes die sterk aan het gebruik van zwarte magie deden denken. Soms werd de vroedvrouw beschuldigd van de moord op een kind (terwijl 1 op de 5 kinderen stierf op jonge leeftijd). 2. Vrouwen werden als zwakker en dommer gezien dan mannen. Ze zouden bijv. onverzadigbaar en zedelijk zijn, terwijl de duivel onbeperkte seks te bieden had. 3. De verdachten kwamen vaak uit lagere klassen, ze zouden op zoek zijn naar andere bronnen van welvaart, zoals duivelaanbidding. 4. De verdachten waren vaak 50+ of bejaard, dus ‘lastig’. Ze mompelden vaak in zichzelf (toverspreuken?).

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

De heksenjacht: Behalve incidentele vervolgingen vonden er ook massale jachten op heksen plaats. Voordat de massale heksenjachten konden plaatsvinden moest er eerst een bepaald profiel ontstaan zijn. Daarbij moet er aandacht zijn voor de voorwaarden, oorzaken, aanleiding en het verloop van processen en straffen. De voorwaarden waren duidelijk; het algemene beeld van heksen en zwarte magie was al ontstaan. De oorzaken hielden in dat de samenleving bereid was gemeenschappelijke agressie die ontstaan was door economische crises, rampen misoogsten,etc. op een paar zondebokken af te wentelen. De aanleiding was meestal een persoonlijk ongeluk: iemand werd ziek, iemand werd impotent, de akker werd onvruchtbaar, etc. De beschuldiging vanuit de volkscultuur ging vooral om zwarte magie, niet om de duivelsverering geïnterpreteerd vanuit de inquisiteurs. Dat typeerde het verloop van het proces ook vaak. De beoordeling werd in behandeling genomen door een lager rechtbank, waarin de elite werd vertegenwoordigd door grootgrondbezitters en belangrijke personen. D.m.v. geheim getuigenverhoor en foltering kregen ze bekentenissen los. Bij folteringen werden vaak onmenselijke methoden gebruikt: de pijnbank, de ‘Spaanse laarzen’, slaapberoving en heksenproeven. De regels die daar voor golden, bijv. dat er maar één keer foltering mocht worden gebruikt om bekentenis te krijgen, werden vaak gesaboteerd. De elite kreeg door dat zij dankzij massale berechtingen de ontevredenheid konden kanaliseren. Ook homoseksuelen en politieke tegenstanders konden op deze manier makkelijk uit de weg worden geruimd. In de bijbel zocht men en vond men, een argument om de straf met de brandstapel toe te dienen. In Joh. 15 vers 6 staat: “wie in mij niet blijft, is buiten geworpen als de rank en is verdord en men verzamelt ze en werpt ze in het vuur waar zij worden verbrand”.

Module 1: De weg naar de brandstapel

Hoofdstuk 3: Het einde van de heks?

Deelvraag: Waardoor namen de heksenvervolgingen af en wat bleef er van het heksengeloof bestaan?

Kritisch denken: kritische denkers zoals humanisten bleven protesteren tegen de heksenvervolgingen. In de zeventiende eeuw ontwikkelde zich het empirisme. Deze stroming vertrouwde op waarnemingen om achter de waarheid te komen. Op terreinen waar empirisch onderzoek niet goed kon worden toegepast, zoals opvoeding, politiek en rechtspraak steunden de nieuwe denkers liever op verstand. Dat noemt men rationalisme (ook wel verlichting). Het rationalisme en empirisme werden vooral populair onder de elite. De gewone bevolking bleef geloven in het bestaan van heksen. Dit hield echter niet tegen dat de rechtspraak (behorend tot de elite) vooral beïnvloed was door de vernieuwde denkwijzen. Ze stelden paal en perk aan verhoringmethoden en er werden hogere eisen gesteld aan bewijzen (die dienden logischer te zijn). Langzamerhand was het kritisch denken doorgedrongen tot het volk. Economisch werd de situatie in de achttiende eeuw ook beter.

Voortbestaan van de heksenjacht: het idee van hekserij maakte nog lang deel uit van de volkscultuur. In de negentiende eeuw werd er weer druk gepraat en geschreven over hekserijen. Romantisch zielen uit de elite hunkerden naar geheimzinnige avonturen en spirituele verschijnselen. Dit leidde tot de bloei van het spiritisme en occultisme of tot het nabootsen van hekserij. Juist de beweringen van Margaret Murray hebben ertoe geleid dat er bepaalde wicca stromingen ontstonden die zich baseerden op een middeleeuwse heksencultus waarvan het bestaan nooit bewezen is.

Heksenjacht in de twintigste eeuw: De overheid jaagt niet meer op duivelvereerders die zwarte magie bedrijven. Toch doen staten wel eens dingen die sterk aan hekserij doen denken. Goede voorbeelden daarvan zijn: De vervolging van joden in de twintigste eeuw, de vervolging van homoseksuelen in de achttiende eeuw. De zuiveringen in communistische partijen in China en Rusland. De angst en afkeer voor links in Amerika (the red scare). Alle bronnen van al het kwaad wees men Sovjetunie en de duivel Stalin aan. Vanwege de angst dat het linkse regime Amerika zou overspoelen, veroorzaakte en golf van ontslagen, gevangenisstraffen en enkele zelfmoorden. Een sterk voorbeeld hiervan is de bewering van senator McCarthy dat er 205 mensen van buitenlandse zaken communisten zouden zijn. Zonder enig overtuigend bewijs bewerkstelligde hij wel dat sommige ambtenaren ontslagen werden en anderen werden veroordeeld wegens het afleggen van valse verklaringen.

Belangrijke begrippen:

Accusatoir proces: proces waarbij het noodzakelijk is dat een particulier persoon een aanklacht indient.

Alchemist: Iemand die aan scheikunde deed voordat dit een wetenschappelijke basis had. Meestal was die persoon op zoek naar een manier om goud te maken of een leven te verlengen.

Contrareformatie: Beweging inde rooms-katholieke kerk om de kerk te zuiveren en de reformatie te bestrijden.

Humanisme: Stroming in de letterkunde die zich baseerde op de klassieke oudheid en nadruk legde op zelfstandig nadenken.

Inquisitie: Kerkelijke rechtbank voor het berechten van ketters n heksen.

Katharen: ketterse beweging uit de twaalfde en dertiende eeuw, die streefde naar een zuiver en somber leven.

Spiritisme: Het geloof dat geesten van overledenen contact kunnen hebben met levende mensen.