Hoofdstuk 9 t/m 13

9.1 De wereld in oorlog
De communistische revolutie van/door Stalin was een gevolg van WOI.

9.1.1 Ontstaan van WOI

WOI brak uit op 1 augustus 1914.
Een oorlog was een mooie gelegenheid voor leiders om hun land uit te breiden op het gebied van macht maar ook grondgebied. Ze gebruikten moderne wapens zoals mitrailleurs, gifgas, vlammenwerpers en tanks.
10 miljoen soldaten en 5 miljoen burgers kwamen om
1888 Wilhelm II werd keizer van Duitsland, toen 29 jaar. Hij vond dat het koloniale rijk van Engenland aangepakt moest worden.
Hij wilde zelf kolonien voor goedkope grondstoffen en status door overzeese kolonien.
Hij investeerde in een goed getraind leger, in 1914 bezat Duitsland 12.000 mitrailleurs.
Militairisme was in meerdere landen populair, oorlog werd in die tijd gebruikt om problemen op te lossen.
Aan het einde van de 19e-, begin van de 2oe eeuw sloten Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italie een onderling verdrag --> Driebond.
Frankrijk, Rusland en Groot Britannie verenigen zich in de Triple entente.
Ze hielpen elkaar tijdens de oorlog, hierdoor werd een oorlog al snel een grote Europese oorlog.

In 1914 werd een oorlog ondertekend door de verschillende bondgenootschappen.
Op zondag 28 juni 1914 bezocht prins Frans Ferdinand van Oostenrijk-Hongarije met zijn vrouw Sophia Sarajevo (Bosnie). Een omstreden bezoek aangezien Bosnie sinds 1908 hoorde bij oostenrijk-Hongarije. Deze annexatie zorgden eerder voor veel spanningen. De bosniers wilden onafhankelijkheid. Nationalisten wilden tijdens het bezoek Frans Ferdinand vermoorden. De eerste poging met een granaat mislukte. Ondanks de aanslag zetten ze het bezoek voort. Ze werden doodgeschoten door Gavrilo Princip.
De regering van Oostenrijk-Hongarije legden de moord neer bij Servie omdat Princip en zijn handlangers lid waren van ‘De zwarte hand’, gesteund door Servie.
De Servische regering werd voor een ultimatum gesteld: De Oostenrijkse politie mocht onderzoek doen in Servie. Dit was een verkapte oorlogsverklaring. Oostenrijk zocht contact met Duitsland om de plannen te bespreken. Wilhelm II steunde Oostenrijk-Hongarije omdanks dat hij wist dat bij een oorlog Servie gesteund zou worden door Rusland. Een oorlog tussen Oostenrijk-Hongarije en Servie zou onmiddelijk leiden tot een conflict tussen Oostenrijk en Rusland. Met als gevolg een Europese oorlog.

9.1.2. Hoe verliep de grote oorlog?

De oorlog begon met een verklaring van Duitsland aan Rusland.
4 augustus 1914 er werd gevochten, toen Duitsland Belgie binnenviel, een aanval die deel uitmaakte van het Schlieffenplan, gemaakt door de Duitse generaal Von Von Schlieffen in 1906.
Om een tweefrontenoorlog met Rusland te voorkomen moest Belgie z.s.m. worden verslagen. Een dergelijke oorlog betekende dat er in het Oosten en het Westen tegelijk gevochten zou worden. Von Schlieffen had berekend dat de Russen ± 6 weken nodig hadden om het leger te trainen. Binnen die tijd moest Frankrijk via Belgie verslagen worden.

Toch ontstond er een tweefrontoorlog, Belgie bood meer verzet dan verwacht. Ondanks terreinwinst en schade werd Belgie niet verslagen. Het Belgische leger trok zich terug achter de Ijzer, o.a. bij Ieper en bleef daar heel de oorlog. En Duitsland verscheen sneller aan het Oostfront dan verwacht, daarom moest een deel van het Duitse leger verplaatst worden naar het Oosten.
Nederland bleef buiten de oorlog maar ving wel 1 miljoen Belgen op.
Wilhelm II wilde aan het einde van het jaar gewonnen hebben. Veel soldaten wilden vechten omdat het zou gaan om een ´frischer und fröhlicher krieg´, wat uiteindelijk niet zo bleek te zijn. Toen de Duitse opmars door Belfie en Frankrijk was gestopt veranderde het in een loopgravenoorlog. De partijen groeven zich in. Ze werden steeds uitgebreider met schuilplaatsen, E.H.B.O’s en munitiedepots.
Aanvallen was niet meer erg succesvol, de verdedigingspartij won meestal door de ouderwetse manier van oorlogvoeren en moderne wapens. De Duitsers gebruikten in het voorjaar van 1915 voor het eerst gifgas aan het front bij Ieper. Ondanks veel dode Franse soldaten was de terreinwinst maar van korte duur.
De centralen en Geallieerden probeerden steeds nieuwe doorbraken in het front te forceren, zonder succes. Tot de centralen behoorden: Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en een aantal andere bondgenoten waaronder het Ottomaanserijk. De Geallieerden werden gevormd door Groot-Britannie, Frankrijk, Rusland en Italie.
Italie stapte in 1915 uit de Driebond.
In 1916 begon in Duitsland de slag bij Verdun en vielen er ruim 700.000 doden in 6 maanden.
De slag aan de Somme in juli 1916 begonnen door de Engelsen kostte de eerste dag al bijna 60.000 Engelse soldaten het leven, in totaal vielen er 1 miljoen doden.
De Amerikaanse president Woodrow Wilson wilde zich niet mengen in de oorlog, wel leende hij geld aan de Engelsen om te vechten tegen Duitsland.
Hij voerde een politiek van isolationischme. Toch nam de druk om deel te nemen toe, vooral nadat het Engelse schip Lusitania met veel Amerikanen aan boord werd getorpedeerd door een Duitse onderzeeër. Uiteindelijk in 1917 toen de Duitse duikbotenoorlog werd aangekondigd deed Amerika ook mee. Mede door het ‘Zimmerman telegram’ waarin de Duitse minister van Buitenlandse zaken Mexico vroeg bondgenoot te worden in ruil voor financiele steun en geboeden in de VS. De Britse geheime dienst onderschepte en ontcijferde het en stuurde het naar Washington waarop de VS de oolog verklaarde aan Duitsland. De Eurpose oorlog was nu een Wereldoorlog.
Duitsland wilde vrede sluiten met Rusland omdat ze nu alle aandacht moesten rochten op het Westelijke front. Sinds oktober 1917 was Rusland in communistische handen, ook zij wilden de oorlog snel beindigen. In maart werd de vrede van Brest-Litovsk gesloten. De oorlog eindigde op 11 november 1918.
Duitsland kon niet op tegen de geallieerden aan het Westelijk front en een revolutie was uitgebroken. Wilhelm II was gevlucht naar Nederland. De nieuwe regering sloot een wapenstilstand.

9.1.3. Gevolgen van de oorlog

De overmunnaars vonden dat de schuldigen gestraft moesten worden om een nieuwe oorlog te voorkomen. Het vredesverdrag met Duitsland, ‘Het verdrag van Versailles gesloten op 28 juni 1919 is het meest bekend’. Groot-Brittanie, Italie de VS maar vooral Frankrijk wilden Duitsland allang uitschakelen. Zo bleek uit de besluiten in het verdrag:
- Duitsland moest een schadevergoeding betalen in goud.
- Het leger uitdunnen naar 100.000 man.
- In het Rijnland mochten geen Duitse soldaten meer gelegerd zijn.
- Elzas-Lotharingen werd weer van Frankrijk.
- Duitsland kreeg de schuld van WOI.
Onderhandelen kon niet, de Duitsers zagen het als een dictaat.
Wilson hoopte op blijvende vrede en wilde een Volkenbond oprichten die de vrede handhaafde dooe internationale problemen op te lossen door te onderhandelen. Het had weinig succes.
De totale schade van WOI werd geschat op 600 miljard dollar, welke het snel economische herstel van Europa in de weg stond.
Frankrijk en Groot-Britannie moesten leningen uit de oorlog terugbetalen aan de VS. En Duitsland moest herstelbetalingen doen aan de winnaars waardoor investeren in de economie niet mogelijk was.

In 1923 kon Duitsland Groot-Britannie, Frankrijk en de VS niet meer betalen. Frankrijk bezette het Ruhrgebied, één van de belangrijkste Duitse industriegebieden. De Duitse regering riep op tot een algemene werkstaking. De onrust en economische schade waren enorm met als gevolg hyperinflatie. Uiteindelijk werd Duitsland geholpen door de VS. Zij stelden het Dawes-plan op, waarmee ze Duitsland leningen verstrekten.
Het ging goed met de Amerikaanse economie. De arbeidsproductiviteit nam snel toe en de industrie kwam tot bloei. Door over te stappen op massaproductue steeg de welvaart. Arbeiders kochten een auto, een radio en een koelkast. Door massamedia ontstond een andere leefstijl. Jazz was in en mensen veranderden qua uiterlijk, alles leek mogelijk, in de VS worden dit ook wel de ‘roaning twenties’ genoemd.
Nationalisme en modern imperialisme speelden een belangrijke rol bij het ontstaan van WOI.

Loopgraven konden ontstaan door militarisme en bondgenootschappen. De problemen in Europa werden alleen maar groter na WOI.

9.2 Communistisch Rusland

Het bestuur van de communistische partij plaatste in 1949 een bericht in de Parva, ter ere van de 70e verjaardag van Stalin.

9.2.1 Waarom brak er een revolutie uit in Rusland?

Tsaar Nicolaas II werd gekroond in 1896, hij zei toen: ‘laat iedereen beseffen dat ik het principe van de autocratie hoog zal houden met een wilskracht en een standvastigheid zoals wijlen mijn onvergetelijke vader dat ook altijd gedaan heeft.’ 2 jaar daarvoor, nadacht zijn vader Alexander III overleed kreeg hij al alle macht in handen. Hij regeerde met hard hand. 1/6 van de wereld was zijn rijk waarin verschillende volken samenleefden, waarvan de russen het grootste volk was.
De Romanovs hadden de macht sinds 1613. Een volksvertegenwoordiging bestond niet. Rusland volgde de democratische ontwikkelingen in de rest van Europa niet. 80% was boer en er was veel armoede als gevolg van o.a. de verouderede landbouw en grond die weinig opbracht waarvan een deel moest worden afgestaan aan de adel, de eigenaren van het land. Mensen in de stad moesten lang werken voor weinig geld in de fabrieken. Door het moeilijke leven groeide de onvrede.

Op zondag 9 Jan 1905 kwam er een opstand. 120.000 arbeiders trokken naar het Winterpaleis van de tsaar om een petitie aan te bieden. Ze vroegen toestemming voor het oprichten van vakbonden, een volksvertegenwoordiging en vrijheid van meningsuiting. Ordetroepen probeerde de weg te versperren en opende het vuur. Er waren veel doden; bloederige zondag zoals deze dag bekend is.
Dit leidde tot veel stakingen, boerenopstanden en muiterijen.

De tsaar gas toestemming om een parlement in te stellen: de Doema. Ze hadden echter geen macht omdat de tsaar de volksvertegenwoordiging ontbond als ze met voorstellen kwamen die hem niet zinden. De problemen werden verergerd door het uitbreken van WOI. De honger en gesneuvelde soldaten leidden tot nieuwe protesten. In feb 1917 ontstonden er stakingen en demonstraties in Petrograd, de hoofdstad. Het leger deed niks waardoor de tsaar zijn macht verloor en moest aftreden. Deze Februarirevolutie zorgde voor het aantreden van de ‘Voorlopige Regering’ bestaande uit politieke partijen waaronder liberalen en sociaaldemocraten. Arbeiders en soldaten wilden politieke macht en verenigden zich in zogenaamde sovjets.

De Bolsjewieken o.l.v. Lenin wilden Rusland besturen op basis van de ideeën van Karl Marx. Vanaf jonge leeftijd wilde Lenin deze ideeën in de praktijk brengen. Hij werd diverse keren opgepakt en voor een korte tijd naar Siberië verbannen. Lenins echte naam was: ‘Vladimir Illitsj Deljanov’. Toen de Voorlopige Regering aan de macht kwam vertrok hij naar Zwitserland. Door de arbeidersrevolutie kwamen de arbeiders (het proletariaat) aan de macht. Er ontstond een ideale samenleving met gemeenschappelijke fabrieken en landbouwgrond alleen leefde deze ideeën maar bij een kleine groep Russen. De Bolsjewieken hadden medestanders nodig om aan de macht te komen, Lenin probeerde mensen te winnen voor deze communistische ideologie, hiervoor keerde hij naar Rusland terug wat moeilijk was vanwege WOI. Duitsland verschafte hem doortocht omdat hij voor een wapenstilstand was. Een succesvolle machtsgreep van Lenin zou een einde maken aan de oorlog aan het Oostfront. Met een gepantserde trein reisde hij via Duitsland en Finland naar Rusland in april 1917. Hij beloofde de bevolking ‘ vrede, brood en land’. Zijn leus ‘alle macht aan de Sovjets’ sloeg aan. Echter waren er te weinig arbeiders voor een revolutie. Een kleine groep moest daarom voorlopig de macht in handen nemen om Rusland voor te bereiden op een communistische maatschappij. Op 25 Okt 1917 vond Lenin dat de Voorlopige Regering de macht moest overnemen.

De Bolsjewieken bezetten de belangrijkste gebouwen van Petrograd en vergaderde in het Winterpaleis. 3 dagen later maakte Lenin de Raad van Volkscommissarissen bekend, hijzelf was de voorzitter. Dit is bekend als de Oktoberrevolutie.
Een maand later werden er verkiezingen gehouden en kregen de Bolsjewieken maar ¼ van de stemmen. Lenin wilde de macht toch niet opgeven en verjoeg de Volksvertegenwoordigers. Protesten werden neergeslagen. De strijd tussen de Roden (Bolsjewieken) en de Witten (tegenstanders) werd harder met als gevolg een burgeroorlog. De Roden wonnen, met het leger o.l.v. Leo Trotski.

9.2.2. Hoe regeerde Stalin over Rusland?

De Bolsjewieken noemden zich nu de Communistische Partij en Rusland de Sovjet-Unie. De hoofdstad werd Moskou. Het land was een communistische dictatuur geworden. Lenin probeerde een samenleving van gelijkheid op te bouwen. Privébezit werd afgeschaft, banken en grote fabrieken staatseigendom. Boeren moesten hun graan afstaan aan de staat. Dit leidde tot verslechtering van de economie. Er kwam veel verzet en Lenin deed een stapje terug met de Nieuwe Economische Partij (NEP). Boeren kregen meer vrijheid om producten te verkopen. Kleine fabrieken kwamen weer in privéhanden. De welvaart nam enigszins toe. Na de dood van Lenin in 1924 stopte de NEP.

Er ontstond een machtsstrijd tussen Troski en Stalin. Troski was populair onder het volk als leider van het Rode leger. Stalin was nogal onbekend. Hij was partijsecretaris van de communistische partij en had veel invloed. Alle informatie liep via hem evenals de benoemingen in de partij. Hij stelde medestanders aan op de belangrijkste plaatsen. Uiteindelijk werd hij in 1928 de winnaar en de nieuwe leider van de communistische partij en de Sovjet-Unie.
Hij wilde er een machtig en communistisch land van maken dat in korte tijd de achterstand op de kapitalistische landen zou inhalen. Hervorming van de economie was hierbij van levensbelang.
De economie moest worden opgebouwd met de ‘vijfjarenplannen’. Per 5 jaar werd gekeken hoeveel en wat geproduceerd moest worden. Deze planeconomie begon in 1928. Opbouw van de zware industrie stond voorop. In zeer korte tijd werden machinefabrieken, hoogovens en scheepswerven uit de grond gestampt. Arbeiders werkten hiervoor hard voor een slecht salaris en met weinig rechten. De propaganda zweepte hen voortdurend op.

Alexie Stachanov (29) gold als een lichtend voorbeeld. Hij zou in één nacht vier keer de productienorm aan steenkool naar boven hebben gehaald. De prestatie werd verheerlijkt en was reclame voor de ideeën van Stalin en kwam uitgebreid in de media. Het moest de Russen overtuigen. Volgens de Sovjet-propaganda waren de vijfjarenplannen een groot succes. Doelen werden echter lang niet altijd gehaald en papier functioneerde de industrie beter.
Ook werd de landbouw aangepakt, hij werd gemoderniseerd om de productie te verhogen. Met de hogere opbrengsten konden de fabrieksarbeiders worden gevoed en de export vergroot. Hierdoor was er geld voor de opbouw van de industrie. Om dit te bereiken besloot de regering over te gaan op collectivisatie van de landbouw. Zelfstandige boerderijen werden samengevoegd tot grote staatslandbouwbedrijven, die een groot deel van hun opbrengst moesten afstaan aan de staat. Boeren werden gedwongen om samen te werken in Kolchozen (samengevoegde boerderijen) en sovchozen (nieuwe staatslandbouwbedrijven). Vooral rijke boeren waren er niet blij mee, ze werden door Stalin Koelakken genoemd; ze probeerden de collectivisatie tegen te gaan door vee te slachten en niet te zaaien. Iedere boer die zich verzette tegen de plannen werd beschouw als een koelak en moest worden uitgeschakeld. De collectivisatie werd een grote mislukking. De landbouwproductie was laag waardoor hongerenden uitbraken. In het begin van de jaren 30 zijn er tussen de 5 en 10 miljoen mensen gestorven van de honger.

Josif Vissarionovitsj Dzjoegasjvili (Stalin) had veel bijnamen: vader Stalin, oom Joe en de rode tsaar. Hij zag zichzelf als kindervriend en liet zich er vaak mee fotograferen. Deze foto’s deden het goed bij de bevolking. Ook liet hij propagandistische schilderijen maken en imposante standbeelden.

Hij duldde geen tegenspraak en regeerde als een dictator. Alle tegenstanders werden door hem uitgeschakeld. De geheime politie pakte ze op en bracht ze voor de rechter. Via showprocessen werden ze bestempeld tot staatsvijand. Hij begon steeds met een (valse)aanklacht, gevolgd door een ondervraging met marteling. Vervolgens kreeg de verdachte geen eten en drinken en eindigde het met een gedwongen bekentenis. De openbare aanklager begon een showproces met een lofrede op het communisme en Stalin. Aan het einde van de aanklacht werden de verdachten neergezet als moordenaars en misdadigers. De oproep voor een strenge straf luidde vaak: ‘Ik eis dat deze dolle honden onmiddellijk worden neergeknald’. Dit gebeurde soms, vaak werden verdachten veroordeeld tot levenslange opsluiting in strafkampen in Siberië. Deze kampen vielen onder de staatsorganisatie Goelag en werden samen de Goelag-archipel genoemd.
De gevangenen verrichten dwangarbeid onder extreme omstandigheden, onvoldoende voedsel, slechte kleding, mishandeling en werken tot ze dood neervielen bij temperaturen ver onder 0.

Tussen 1936 en 1939 werden ook veel partijfunctionarissen en officieren van het Rode leger veroordeeld. Historici wijten het o.a. hieraan dat het Russische leger de eerste periode van WOII zo weinig voor elkaar kreeg. Miljoenen mensen werden het slachtoffer tijdens deze ‘Grote terreur’. Stalin groeide uit tot een machtig alleenheerser door terreur, propaganda en een machtige geheime politie. Hierdoor kreeg hij de bijnaam ‘rode tsaar’. Een totalitaire samenleving was het gevolg, ook wel het stalinisme genoemd. Persoonsverheerlijking van Stalin nam hierbij een belangrijke plaats in.

9.3 Crisis!

Op 1 februari 1933 hield Adolf Hitler, als nieuwe leider van Duitsland een toespraak op de radio.

9.3.1. Hoe werd de economische crisis aangepakt?

In de jeren 20 had met vertrouwen in de economie, aandeelkoersen stegen tot grote hoogte en iedereen kocht steeds nieuwe producten. In werkelijkheid ging het niet goed. De Amerikaanse economie was kwetsbaar, veel werd namelijk betaald met geleend geld van banken. En er was een overproductie in de landbouw. Tijdens WOI hadden Amerikaanse boeren extra geinvesteerd en geproduceerd voor de Europese markt, omdat daar minder geoogst kon worden. Na de oorlog daalden de prijzen van agrarische producten weer en nam de export van Amerikaanse landbouwproducten sterk af. Boeren kwamen in financiele prblemen en konden hun lening niet afbetalen waardoor plattelandsbanken in problemen kwamen.
Zwarte donderdag: Op 24 Okt 1929 gingen de aandeelkoersen onderuit. Door de verkoop van bijna 13 miljoen aandelen zagen veel particuliere beleggers hun winst verdwijnen en veel van hen verloren hun hele vermogen. 5 dagen later verergerde de situatie, mensen boden aandelen aan tegen elke prijs. Telefoonlijnen waren overbeleast, complete paniek brak uit. De president Herbert Hoover besloot de aandleenbeurs op Wall Street New York te sluiten. De gevolgen van deze beurskrach waren enorm. Ook de grote banken die de plattelandsbanken hadden gesteund gingen failliet. Mensen kochten niets meer en fabrieken ontsloegen mensen. Lonen werden gehalveerd en 25% van de bevoking verloor zijn baan.
Ook Europa kreeg het zwaar want Amerikaanse banken wilden zo snel mogelijkhet geld terug dat ze hen geleend hadden. DeDuitse economie kon dit niet aan en stortte direct in gevolgd door andere landen, er was een wereldcrisis ontstaan.
Hoover vond dat de regering niet actief moest ingrijpen, steun aan werklozen zou de individuele ondernemingslust ondermijnen. De crisis zou vanzelf wel overgaan dacht de liberaal.

Tussen 1929 en 1932 groeide het aantal werklozen van een kleine half miljoen naar 13 miljoen. De presidentskanidaat van de democraten, Franklin Delano Roosevelt was de eerste die pleitte voor het actief ingrijpen van de overheid. Hij kon zijn ideeen in de praktijk brengen toen hij de verkiezingen won in 1932. Hij noemde de nieuwe crisimaatregelen de ‘New deal’. De landbouw, industrie, banken en werklozen kregen ermee te maken. Hij wilde aande ene kant de productie beperken en anderzijds de koopkracht opvoeren. Ook startte hij werkgelegenheidsprojecten om werklozen te laten werken. Ook devalueerde hij de dollar. Hierdoor bevorderede hij de export an Amerikaanse producten en werden buitenlandse producten relatief duur. Deze maatregelen werden vastgelegd in de wet, ABC zoals bekend in de volksmond. Afkortingen bestonden meestal uit drie letters zoals Agricultural Adjustment Act, National Recovery Administration, Civilian Conservation Corps.
Tot 1936 waren de maatregelen erg succesvol. Miljoenen Amerikanen vonden weer werk en er werd weer meer geld uitgegeven.

Ook in Nederland was het crisis. 100.000 raakten werkloos, voor veel gezinnen storrte hun toekomst in. De Nederlandse regering deed niets behalve bezuinigen o.a. door de ambtenaarslonen flink te verlagen. Steunuitkeringen waren te laag om van te leven. Volgens Colijn moest Nederland zich instellen op een lager welvaartspeil. Hij hield vast aan de Gouden standaard, een systeem waarbij landen een vaste goudwaarde afspreken voor iedere munt. De gulden was veel waard. De gulden en exportproducten werden te duur voor het buitenland. Hij vond het niet eerlijk tegenover mensen met een vast pensioen om er vanaf te zien. Na zeer grote druk besloot hij in 1936 tot devaluatie.
Als laatste van Europa. Wetenschappers berekende dat als Nederland al in 1931 de gouden standaard had losgelaten de werkloosheid de jaren daarna se helft minder zou zijn geweest. De kritiek op Colijn was groot. Toch steunden veel mensen waaronder economen eerst zijn aanpak. Nieuwe crisiwetten moesten de last van de burgers verzachten.

9.3.2. Hoe kwam Hitler aan de macht?

Op 30 Jan 1933 werd Hitler beedigd als rijkskanselier door president Vond Hindenberg. Hij legde de belofte af om zijn verplichtingen tegenover Duitsland naar alle eer en geweten uit te voeren. Hij was nu leider van een coalitieregering. Zijn NationaalSocialistische Duitse ArbeidsPartij was de grootste. Er kwam een eind aan de periode in de Duitse geschiedenis die begon in 1918. Na WOI was Duitsland een democratie met een gewoon parlement en regering, onder de naam Republiek van Weimar, naar de stad waar de grondwet werd opgesteld omdat dit in Berlijn niet kon vanwege de revolutionaire situatie. De regering was impopulair vanwege het sluiten van het Verdrag van Versailles, ze kregen overal de schuld van. Bij de economische problemen in 1929 werd de roep om een sterke leider groter. Hitler beloofde het Verdrag te beindigen evenals de grote werkloosheid. Het aantal zetels van de NSDAP stegen van 3% in 1928 naar bijna 37% in juli 1932.

Sinds begin jaren 20 was Hitler, geboren in Oostenrijk leider van de NSDAP. Hij deed er alles aan om zijn ideeen van frustratie kenbaar te maken. Hij was gefrustreerd vanwege de Duitse nederlaad in WOI en omdat hij niet was toegelaten tot de kunstacademie in Wenen. Hij vond dat Duitsland verkwanseld werd door o.a. de Joden. Hij ging zich inzetten voor het nationaal socialisme. De antileer was een protest tegen bijna alles en iedereen. De nazi’s waren tegen democratie en wilden dat de staat geleid werd door een sterke man. Ze waren tegen het communisme en het individueel belang moest ondergeschikt zijn aan het staatsbelang. Voor eigen meningen was geen plaats. Ook waren ze tegen kapitalisme omdat ze vonden dat de rijken het vok uitbuitten. Zel volgden het voorbeeld van het fascisme in Italie. Daar was Benito Mussolini sinds oktober 1922 minister president. Zijn macht breidde zich uit tot hij in 1926 alleenheerser werd. Hitler wilde dit ook maar voegde er rascisme aan toe. Mensen waren te verdelen in rassen met verschillende kwaliteiten vond hij. Het Arische ras beschouwde hij als superieur. Hij had een hekel aan Slavische volken maar vooral aan Joden, de untermenschen. De Slavische volken moesten de Ariers dienen en de joden van de werled verdwijnen. Hitler streefde naar een raszuiver volk in Duitsland.
Op 27 feb 1933 was er brand in het Rijksdaggebouw. De Nederlandse communist Marinus van der Lubbe werd er aangetroffen. Hij beweerde de brand te hebben aangestoken om te waarschuwen tegen het nationaalsocialiseme. De nazi’s zagen de brand als een communistisch complot. Hitler wilde dat alle communistiache afgevaardigde diezelfde nacht nog werden opgehangen. Dit gebeurde niet, wel werden de volksvertegenwoordigers van de communistische KPD gearresteerd.
De noodtoestand werd uitgeroepen en hij stelde de grondwet buiten werking.
Hij probeerde de volledige macht in handen te krijgen. Dankzij de brand kon hij de communisten buitenspel zetten. Vlak daarvoor had hij Von Hindenburg gevraagd om nieuwe verkiezingen uit te schrijven omdat hij ervan overtuigd was dat de NSDAP een absolute meerderheid zou krijgen. Dit gebeurde echter niet bij de verkiezingen van 5 maart 1933, ze bleven steken op 44%. Hij wilde alleen regeren en besloot de machtigingswet voor te leggen aan de volksvertegenwoordiging. Als die zou wprden aangenomen kreeg hij 4 jaar lang onbeperkte macht om te regeren. Door de Rijksdagleen te intimideren en bedreigen probeerde hij de wet erdoor te krijgen. Met de inzet van de Sturm Abteilung en SutzStaffel werden tegenstanders in elkaar geslagen en bedreigd. De wet werd aangenomen, Hitler maakte een dictatuur van Duitsland.

9.3.3. Hoe zag het leven in het Derde rijk eruit?

Hilter maakte Duitsland tot een totalitaire staat. De nazi’s beheersten het land op politiek, economisch en sociaal gebied. Alle andere partijen werden verboden in juli 1933 daarna ook de valkbonden. Er kwam een Deutsch Arbeitsfront. Ook de rechtspraak kwam in handen van de NSDAP zoals alles en iedereen. Verzet werd bestreden met terreur. De SicherheitsDienst en Gestapo spoorden tegenstanders op. Vanaf maart 1933 belandden zijn in de eerste concentratiekampen Dachau en Sachenhausen. Hitler vond dat de SA te veel macht hadden in de partij en gaf de SS op 30 juni 1934 de opdracht de leiding uit te moorden; de nacht van de lange messen. De SS was nu o.l.v. Heinrich Himmler de elite-organisatie van de NSDAP. Vanaf 1934, na de dood van de president liet Hitler zich fuhrer noemen.
Hij loste de werkloosheid op en deze daalde van 6 miljoen in 1933 naar 1 miljoen in 1936 door investeringen. Werkozen liet hij snelwegen aanleggen, wapensproduceren of in het leger gaan.
Hij maakte veel schulden en verbrak het verdrag van Versailles maar een grote groep van de bevolking vond het fantastisch.

Alle Duitsers moesten nationaalsocialistisch gaan denken. Minister van propaganda en voorlichting Joseph Goebbels beinvloedde mensen met zijn toespraken. Hij schilderde andere partijen negatief af en presenteerde de NSDAPals redder. Hij gebruikte kranten, radio’s, films enz om mensen te bereiken. Er werden goedkope radio’s gemaakt zodat in 1939 meer dan 75% een radio had. Kustenaars moesten lid zijn van de Rijkscultuurkamer, Goebbels’ ministerie bepaalde wat kunst was.
Muziek van Joodse componisten als Mahler en werk van schrijver Heinrich Heine werden verboden. Niet-nationaalsocialistische boeken werden in het openbaar verbrand zoals in mei 1933.

Schoolvakken als geschiedenis en aardrijkskunde veranderde van inhoud. Alles werd benaderd vanuit het nationaal socialisme. Ook na school werden kinderen geindoctrineerd door organisaties als Hitlerjugend en de Bund Deutscher Mädel maakten de kinderen duidelijk wat er verwacht werd. Jongens werden klaargestoomd voor het leger en meisjes om huisvrouw te worden.
De Duitsers moesten een eenheid zijn zoals duidelijk was op de partijdagen van de NSDAP in Neurenberg waar 100.000en mensen bijen kwamen om hun verbondenheid te tonen. Hilters opkomst was indrukwekkend gevolgd door een lange redevoering om de mensen te imponeren. Hitler noemde Duitsland het Derde rijk, het moest het Heilige Roomse rijk in de middeleeuwen en het keizerrijk van 1870 overtreffen wat neerkwam op machtsuitbeirding in Europa. Duistalnd maakte zich klaar voor oorlog. Daarmee kwam een einde aan het interbellum, de periode tussen WOI en WOII.

10.1.1 Hoe zette Hitler het Verdrag van Versailles buiten spel?

Na WOI was Duitsland gebonden aan het Verdrag van Versailles. Hitler vond alle maatregelen maar niks en wilde het verdrag z.s.m. afschaffen met als doen herstel en uitbreiding. De nazi’s gingen een oorlog niet uit de weg, ze verheerlijkten oorlogvoeren.
Jaren 30 spanning tussen verschillende landen neemt toe. Hitler probeert in stappen de macht van Duitsland uit te breiden. Door o.a. het Duitsle lidmaatschap van de Volkenbond afzeggen. Hij wilde geen bemoeienis met de Duitse bewapeningspolitiek.
1935 Hitler voor dienstplicht in ondanks Verdrag van Versailles zonder reactie.
1936 Duitse troepen vallen het Rijnland binnen. Frankrijk reageert woedend en Hilter biedt aan zijn troepen terug te trekken als Frankrijk zijn eigen grensprovincies demilitairiseert.

Engeland probeert te sussen en staat Duitsland toe te legeren in het Rijnland.
1936 Hitler sluit een verdrag met Mussolini. Ze vormden de as Rome-Berlijn.
1939 Verdrag wordt uitgebreid naar het Staalpact, ze sloten een militair-economisch bondgenootschap.

Eerst keek Mussolini neer Op Duitsland en Hitler maar omdat hij geen erkenning vond bij de meeste Europese grootmachten is dit veranderd.
26 april 1937 Duitse vliegtuigen bombardeerden het Noord-Spaanse stadje Guernica 3 kwartier lang en vuurden laagvliegende gevachtsvliegtuigen met machinegeweren op de burgers. De stad stond in brand en 1600 burgers, 25% vond de dood.
Picasso maakte als reactie het schilderij Guernica. Dit bloederige incident paste in de Spaanse burgeroorlog.

1936-1940 Nationalisten streden o.l.v. generaal Franco tegen de linkse democratisch gekozen regering. Franco was bang dat spanje uit elkaar zou vallen omdat de regering Baskenland en Catalonie te veel zelfstandigheid gaf en omdat ze landbouwgronden hadden onteigend om de economie er bovenop te helpen. De grootgronbezitters waren de dupe.
De macht van de kerk werd beperkt door de gestelijke orden onder controle te stellen en hun bezittingen werden afgenomen. Er werd bezuinigd op het leger. De helft was het eens met Franco.
Ook het buitenland bemoeide zich ermee, Hitler en Mussolini steunden Franco.
De Sovjet-Unie leverde wapens en goederen aan de regering en stuurde geheime agenten die diverse aanhangers van Franco uitschakelden, maar ook anarchisten en andere medestanders van de regering die weinig met het communisme hadden.
Engeland en Frankrijk deden niets. De nationalisten wonnen, spanje werd een dictatuur en bleef dat tot de dood van Franco in 1975.

Guernica was voor Hitler een oefening om te kijken hoe zijn gevechtsliegtuigen functineerden in een oorlog die nodig was voor uitbreiding van het rijk. Eerst probeerde hij via ondehandelen en politieke druk Duitsland te vergroten. Hij wilde de grenzen verschuiven en Duitssprekende minderheden in buurlanden toevoegen evenals Oostenrijk. Hij zette de regering onder druk om zich aan te sluiten. Hij nodigede de president Schuschnigg uit voor een gesprek in zijn buitenverblijf in Brechtesgaden. Hij wilde doen alsof Duitsland op het punt stond Oostenrijk binnen te vallen. Hij had succes en Schuschnigg benoemde de Oostenrijkse nazi Seyss-Inquart tot kanselier.
12 maart 1938 Het Duitse leger trekt Oostenrijk binnen. Er werd een referendum gehouden omdat de Anscluss moest worden goedgekeurd door de bevolking.
10 april 1938 ruim 99% stemt voor.

Dit gebeurde al eerder, in januari 1935 steude de meerderheid van Saarland vóór toevoeging aan Duitsland. Dit was na WOI bestuurd geweest door de Volkenbond.
Het streven naar een Groot-Duitsland was dichterbij gekomen na aansluiting van Saarland, Oostenrijk en de remilitairisering van het Rijnland. Engeland en Frankrijk deden wederom niets.

10.1.2. Wat waren de gevolgen van de appeasement-politiek?

Hitler had zijn ook laten vallen op Sudetenland met veel Duitssprekende mensen. Het hoorde door het Verdag van Vesailles bij Tsjechoslowakije. De Sudeten-Duitsers wilde bij Nazi-Duitsland horen. Hitler zette de regering in Pragg onder druk om het af te staan. De regering zocht steun bij de Sovjet-Unie en Frankrijk. Stalin wilde het risico niet nemen alleen tegenover Duitsland te komen. Hij wilde helpen als Frankrijk en Engeland dat ook deden maar zij wilden geen oorlog. De Britse minister-president Chamberlain ging met Hilter praten.
15 sept 1938 Chamberlain vliegt voor het eerst op zijn 69e, na 7 uur kwam hij aan in Brechtesgaden. Het levere niets op. Hij probeerde nu samen met de Franse premier Daladier Tsjechoslowakije over te halen op Hitlers wensen in te gaan, dit hielp niet.
Mussolini greep in. Hij nodigde de leiders van Frankrijk, Engeland en Duitsland uit in Munchen om te praten. Stalin was er niet en ook de leiders van Tsjechoslowakije niet, de Duitsers en Italianen vonden het alleen maar lastig als ze er zouden zijn. Frankrijk en Engeland durfden niks te zeggen. Stalin vermoedde een complot tegen Rusland. Hij dacht dat Engeland, Frankrijk en de Sovjet-Unie een geheim plan hadden en dat ze Hitler met hem zouden laten afrekenen waarna ze Duitsland aan zouden pakken. Zodat ze van Hitler en Stalin af waren.

29 september 1938 Conferentie van Munchen, er werd besloten dat Duitsland Sudetenland mocht hebben. Chamberlain was blij met de afspraken evenals de bevolking, hij had oorlog voorkomen. Hij zei: ‘Ik geloof dat er vrede zal zijn in onze dagen.’ Ook in Frankrijk waren ze blij.
Maart 1939 Hitler bezet Tsjechoslowakije, tegen zijn beloften in. Hij deed wat hij wilde. Engeland en Frankrijk gaven toe aan zijn wensen om oorlog te voorkomen. Die Appeasement-politiek had niet geholpen. Hitlers pijlen waren nu gericht op Polen. Het wachten was op een nieuwe crisis.

23 augustus 1939 Het Duits-Russische non-agrassiepact werd gesoten. De ministers van Buitenlandse zaken, Von Ribbentrop en Molotov ondertekenden een document waarin stond dat ze elkaar niet zouden aanvallen en maakten ze geheime afspraken. Polen zou tussen hen verdeeld worden en zou de Sovjet-Unie een behoorlijke invloed krijgen op Estland, Letland en Litouwen. In ruil hiervoor zou Stalin zich buiten oorlogen houden die Hitler zou aangaan met Frankrijk en Engeland. Een oorlog was niet te vermijden aangezien Frankrijk en Engeland Polen hadden beloofd om e helpen bij een Duitse aanval.

Stalin en Hitler vertrouwden elkaar niet maar het non-agressiepact was een tijdelijke oplossing voor hun problemen. Een tweefrontenoorlog moest worden voorkomen. Hitler moest eerst afrekenen met Engeland en Frankrijk. Hij hoopte dat het pact angst zou aanjagen zodat ze hun belofte zouden terugtrekken.
Stalin en Hilter zagen een oorlog tussen elkaar gebeuren maar ze wilden eerst allebei tijd winnen. Stalin had tijdens de ‘Grote Terreur’ bijna al zijn hoge officieren om laten brenge die hij zach als een bedreiging voor zijn positie.

10.2 WOII

1 sept 1939 Hitler reed van zijn kantoor aan de Wilhelmstraβe naar de Kroll-opera, waar sinds 1933 de Rijksdag was gevestigd om een toespraak te houden voor de afgevaardigden. Hij was lang van stof maar naarmate zijn toespraak vorderde werd duidelijk dat Duitsland Polen had aangevallen. De bevolking hoorde het later die dag maar deed niets dan afwachten. Het Duitse leger had vroeg in de ochtend het Westen veroverd terwijl het Oosten werd aangevallen door Rusland. Half september was het gedaan met Polen, tevens het begin van een 6 jaar durende oorlog.

10.2.1. Hoe verliep WOII?

3 sept 1939 Chamberlain maakt bekend dat Groot-Britannie en Duitlsand officieel in oorlog zijn met Duitsland.
Voorjaar 1940 Noorwegen en Denenmarken zijn aan de beurt, Hitler wilde deze landen in zijn greep om de vrije aanvoer van Ijererts uit het neutrale Noorwegen veilig te stellen tevens was het de perfecte uitvalsbasis voor zijn vloot. De aanvla vond plaats via de haven Narvik. Hulp van Engeland en Scandinavische landen kwam te laat en was slecht georganiseerd.

10 mei 1940 Hitler opent de aanval op Nederland, Belgie, Luxumburg en Frankrijk. Talloze bommenwerpers overropelden ons luchruim en belgie werd overrompeld door tanks. Nederland en Belgie waren geen serieuze tegenstanders voor Duitlsand. Nederland hield 4 en Belgie 18 dagen stand. De Duitsers vielen Frankrijk via het Nooren binnen.

14 juni 1940 Parijs werd veroverd, Frankrijk geeft zich over. Duitsland was nu oppermachtig in Europa. De Blitzkrieg, de nieuwe Duitse overrompelingstactiek was een succes. Alleen Engeland was nog niet verslagen.
Premier Chaberlain van Engeleand werd gedwongen af te treden en opgevolgd door Winston Churchill, die bekend stond als een sterke leider. Bij zijn aantreden zei hij: ‘Ik kan niet beloven dan bloed, zweet, tranen en geploeter.’ ‘We zullen doorgaan tot het einde. We zullen vechte in Frakrijk, over de zeeen en op de stranden, op de landingsbanen in de velden en in de straten, in de bergen, we zullen ons nooit overgeven.’ Hitler viel in juni 1940 aan via de lucht maar de Royal Air Force sloeg de aanvallen van de Duite Luftwaffe af met een nieuw wapen, de radar. Vliegtuigen werden hierdoor al vroeg gesignaleerd en aangepakt. De eerste grote tegenvaller voor Hilter.
Hilter richtte zich nu op de verovering van Oost-Europa wat eigenlijk centraal stond in zijn plannen. Hij wilde het Slavische ras onderwerpen, ze moesten wijken voor het superieure Duitse ras dat lebensraum nodig had.
22 juni 1941 Generaal Zjoekov belt met Stalin om te vertellen dat Duisland met Operatei Barbarossa het non-agressiepact had verbroken. In korte tijd verpletterde het Duitse- het Rode leger en boekte 100en km terreinwinst. Definitief verslaan lukte echter niet.

December 1941 Russiche troepen beginnen aan een tegenoffensief. 100.000 soldaten stierven door bevriezing. Hitlers soldaten waren niet gelkeed tegen de extreme kou in Rusland.
Sinds eind november 1941 was er een Japanse vloot met gedoofde lichten onderweg naar Hawaii waar zich de belangrijkste Amerikaanse marinebasis bevond: Pearl Harbor. In de vroege ochtend van 7 december 1941 sloegen de Japanners toe. 100en torpedovliegtuigen en bommenwerpers veranderden Pearl Harbor in een vlammenzee. Bijna de hele Amerikaanse vloot werd vernietigd en 100en mannen verdronken brandend. Japan wilde Azie veroveren, dan moest Amerika hen niet voor de voeten lopen. De Amerikaanse president Roosevelt sprak van ‘een dag van eeuwige schande’ en verklaarde de oorlog aan Japan. De isolationistische politiek was voorbij. Als bondgenoot verklaarde ook Duitsland de oorlog aan de VS, het was een wereldoorlog met twee bondgenootschappen tegenover elkaar. De asmogendheden, Duitsland, Italie en Japan tegenover de Grote Alliantie, Engeland, de Sovjet-Unie en de VS. Hoewel churchil en Roosevelt geen vrienden waren van Stalin hadden ze een gemeenschappelijke vijand die verslagen moest worden.

Door de Vs vergrootte de kracht van de Geallieerde aanzienelijk. Rooselvelt deelde in januari 1942 mee dat er dat jaar 60.000 vliegtuigen en 45.000 tanks moesten worden georiduceerd en dat de aantallen de volgende jaren verder moesten stijgen.
Vanaf 1942 leden Duitlsand en Japan hun eerste grote nederlagen. Generaal Rommel verloor in de zomer de slag bij El Alamein in Egypte. De Amerikanen overwonnen de Japanners bij de Slag bij de midway-eilanden. De ommekeer kwam een aantal maanden later toen de slag bij Stalingrad aan de Wolga werd uitgevochten. Stalin wilde voorkomen dat de stad in Duitse handen zou vallen. Er werd dan ook hard gevochten tussen het Rode- en het Duitse leger. De slag duurde 5 ½ maand en kostte meer dan 1.5 miljoen soldaten het leven,

Begin 1943 Rusland wint de slag. Voor Hitler het begin van het einde wat in 1944 steeds duidelijker in beeld kwam.

6 juni 1944 De geallieerden landden in Normanie. 150.000 soldaten probeerden een doorbraak e forceren in het westelijk front. Stalin eiste een tweede front in het westen van Europa. De riskante invasie, (dicision day) zou de grootste militaire operatie in de geschiedenis worden. Riskant want de nazi’s hadden de hele West-Europese kust beveiligd met bunkers, antitankwallen en mijnen, de Atlantikwall. Toch slaagde het en begon de opmars richting Duitsland. De russen deden dit vanuit het oosten. Een race om Berlijn begon.

30 april 1945 Hilter pleegt zelfmoord samen met Eva Braun in zijn Berlijnse bunker.
2 mei 1945 Het rode leger verovert Berlijn.
8 mei 1945 Het Derde Rijk valt en de oorlog in Europa is voorbij.

Japan was niet van plan zich over te geven. 100en Japanse kamikazepiloten vologen zich te pletter op Amerikaanse schepen. Als de VS Japan wilde verslaan zouden miljoenen Amerikanen sneuvelen, Daarom besloot de Amerikaanse president een massavernietigingswapen in te zetten: de atoombom. 6 augustus 1945 Hiroshima was het eerste doelwit. Om 8.15u liet de Enola Gay een 400 kilo zware atoombom vallen. Een lichtflits ontstond gevolgd door een allesvernietigende schokgolf. 10.000en mensen verdampten in de hitte van de expolsie en gebouwen verdwenen. Desondanks gaf de keizer Hirohito zich niet over. Daarom wierp Amerika een 2e bom op Nagaskai 3 dagen later. De dreigementen om door te gaan op andere steden deed de keizer besluiten zoch over te geven.

15 augustus 1945 Er komt een einde aan de oorlog.
De belangrijkste overwinnaars, Engeland, de VS en de Sovjet-Unie waren het erover een dat deoorlogsmisdadigers moesten worden gestraft. In Neurenberg werden in 13 verschillende processen bijna 200 mazi’s berecht. November 1945 Het proces tegen de 22 belangrijkste verdachten dat bijna een jaar zou duren begint. 12 kregen ‘dood door ophanging’, 7 jarenlange gevangenisstraf en 3 werden vrijgesproken. Ook tegen Japanse oorlogsleiders werd een proces gevoerd. De rechtspraak in Tokyo duurde tot 1948. De keizer hoefde niet terrecht te staan.

10.2.2. Wat betekende de oorlog voor Nederland?

10 mei 1940 Wilhelmina spreekt op de radio; ‘Mijn volk, nadat ons land met angstvallende nauwgezetheid al deze maanden een stipte neuraliteit had in acht genomen en terwijl het geen ander voornemen had dan deze houding streng en consequent vol te houden, is in de afgelopen nacht door de Duitse weermacht zonder de minste waarschuwing een plotselinge aanval op ons gebied gedaan. Dit niettegenstaande de plechtige toezegging dat de neutraliteit van ons land zou worden ontzien zolang wij haar zelf handhaafden.’ Ons land was betrokken geraakt bij WOII. De eerste oorlog in meer dan 100 jaar dankzij de lange neutraliteit was er weinig geld besteed aan landsverdediging. De wapens waren oud en het leger slecht getraind.
Met de inzet van tanks, vliegtuigen en parachutisten probeerden de Duitsers een snelle overwinnen te behalen. Het Nederlandse leger hield langer stand dan gedacht, na een paar dagen waren Noord- en Zuid-Holland, Utrecht en Zeeland nog in Nederlandse handen.
14 mei 1940 Duitsland schakelt over op een andere tactiek en eiste volledige overgave anders zou Rotterdam gebombardeerd worden. De bommenwerkers waren al onderweg. Om half 2 ’s middags vielen ze aan. Er brak paniek uit en op 100en plaatsen ontstond brand aangewakkerd door de harde wind. 900 Rotterdammers stierven, 78.000 waren dakloos. Utrecht, Den Haag en Amsterdam zouden ook zo gebombardeerd worden. Gerneraal Winkelman kon zich alleen nog maar overgeven op

15 mei 1940. De regering en Koninklijke familie waren al gevlucht naar Londen.
Nederland kreeg te maken met Duitse bezetting. Zij controleerden het bestuur en was in erste instantie mild. Het broedervolk moest niet met hard hand worden bestuurd. ‘Wij komen hier niet om een volkskarakter in het nauw te brengen en te vernielen en vrijheid te ontnemen. Wij zullen dit land en bevolking noch imperialistisch in het nauw drijven, noch aan dit land en zijn volk one politieke overtuiging opdringen’, sprak de Oostenrijker Arthur Seyss-Inquart op 29 mei 1940 in de Ridderzaal bij zijn benoeming als ‘rijkscommissaris voor het bezette Nederlandse gebied’. Hij werd de balngrijkste bestuurder met alle macht. Hij was niet populair bij de Nederlanders. Spottend noemden ze hem zes-en-een-kwart omdat hij mank liep door een skiongeluk. Hij had de opdracht het gewone leven zoveel mogelijk door te laten gaan. In de eerste jaren gebeurde dat ook. Alleen werde in 1941 politieke partijen verboden, met uitzondering van de NSB, de Nederlandse nazipartij, opgericht in 1931 door Anton Mussart. Seyss-Inquart liet ze allerlei hand- en spandiensten doen. Een aantal van hen kon zo burgemeester worden. Werken met de vijand: Collaboratie.

Accommodatie: veel mensen probeerden zich aan te passen ookal waren ze het er niet mee eens. Een ander voorbeeld is de ondertekening van de arierverklaring die in het najaar van 1940 ondertekend moest worden door ambtenaren. Wie deze niet tekende werd ontslagen. Meer dan 200.000 tekende de verklaring, 8 weigerden. Pas in de loop van de oorlog waren er mensen die de regels niet meer naleefden door onderduikers te helpen en persoonsbewijzen te vervalsen.
De Nederlandse economie viel ongeschonden in Duitse handen. Er was behalve in Rotterdam weinig schade. In de zomer van 1940 was de werkloosheid ongeveer 26%. De Duitsers maakten hier een einde aan door veel orders aan Nederlandse bedrijven te geven. Maar, ze hadden zelf ook veel arbeidskrachten nodig om de oorlogseconomie draaiende te houden. Eerste werden ze gelokt met reclames, toen dat niet werkte dwongen ze mannen . Tussen de 600.000 en 700.000 deden dit, meestal onvrijwilig. 100.000en besloten onder te duiken. Naarmate de oorlog vorderde ging het economisch slechter. Veel producten waren alleen op bon of niet meer verkrijgbaar. Ook begonnen de Duitsers prducten op te eisen.

September 1944 Antwerpen is bevrijd en het gerucht gaat dat de geallieerden elke moment in Nederland kunnen zijn. Sommigen beweerde ndat Breda al bevrijd was.
Dolle dinsdag 5 september 1944 Nederlanders stonden langs de weg om de geallieerden te verwelkomen, NSB’ers en Duitsers sloegen op de vlucht. Echter kwam de geallieerden nog niet. Ze stopten bij de grens omdat de bevoorrading van de troepen de snelle opmars niet aankonden.

12 sept 1944 de Amerikanen trokken Zuid-Limburg binnen, op 14 sept wordt Maastricht als eerste stad bevrijd. De rest van Linburg, Brabant en Zeeland volgden in de loop van 1944. Op 13 maart 1945 komt koninging Wilhelmin terug in Nederland.
17 september 1944 Radio Oranje deelt vanuit Londen mee dat er massale geallieerde luchtlandingen waren uitgevoerd bij Arnhem. Maar de slag mislukte, de Duitsers grepen in. Voedseltransporten werden beperkt zodat mensen in de grote steden nog nauwelijks te eten hadden. Om niet te verhongeren werden hongertochten naar het platteland ondernomen en aten mensen zelfs bloembollen en suikerbieten. 200.000 mensen kwamen om. Vanaf eind maart startten de Geallieerden een nieuw offensief. Noord en Oost-nederland werden bevrijd en op 5 mei 1945 tekenden de Duitsers in Wageningen de overgave. NSB’ers weren opgepakt en gevangen. Vrouwen die een relatie hadden met een Duitser weden uitgescholden voor ‘moffenhoer’ en op straat kaalgeknipt.

10.3 Holocaust
10.3.1. Hoe verliep de Holocaust?

Hitler legde de problemen na WOI bij de joden, in zijn ogen waren ze minderwaardig en moesten worden aangepakt. Het antisemitisme was een normaal verschijnsel in Duitsland en andere Europes landen.
Duitsers zag hij arls Ariers: Blond, blauwe ogen, lang, hoog voorhoofd. Joden vormden het laagste ras en moesten worden uitgeroeid. De nazi’s maakten veel gebruik van anti-Joodse propaganda en op school werd de rassenleer behandeld.
Vanaf dat de NSDAP aan de macht was werden de Joden achtergesteld. Joden werden niet meer toegelaten tot de universiteit en Joodse hoogleraren weden ontslagen. Ook mochten ze nier meer naar café ‘s, restaurants en bioscopen. Boeken van Joodse schrijvers werden verbrand. Duitsers werden opgeroepen niet meer naar Joodse winkels te gaan, elke week kwamen er nieuwe maatregelen.

15 sept 1935 Neurenbergwetten werden ingesteld, Joden waren tweedegraats burgers, huwelijken tussen Joden en Niet-Joden werden verboden.
Kristalnacht: 9, 10 november 1938, Joden werden aangevallen, synagogen, winkels en huizen in brand gestoken. Dit werd gerechtvaardig met de moord op eenDuitse diplomaat In Parijs door een Poolse Jood. Het doel was om Joden te laten vertrekken uit Duitsland zoals veel deden, ze gingen naar omringende landen of de VS. Maar niet iedereen ging weg, er werden nieuwe plannen gemaakt.
Reinhard Heydrich liet Joden opsluiten in speciale wijken, afgebakend met prikkeldraad, muren en nazi’s op de wacht. Ook in bezette steden zoals Warschau, Praag en Amsterdam.

Jan 1941 Joden moesten zich laten registreren en kregen een J op hun persoonsbewijs.

Mei 1942 Joden moeten een Jodenster dragen. Nazi’s pakten vaak Joden op en schoten ze dood.

Einsatzgruppen: speciale commando’s om Joden te vermoorden. Ze weren naar afgelegen plekken gebracht, moesten een kuil graven, uitkleden en werden doodgeschoten door SS’ers. Andere gevangenen moesten de kuilen dichtgraven.

20 Jan 1942 15 belangrijke nazi’s kwamen in het geheim bij elkaar aan de Wannsee in Berlijn. O.l.v. Heydrich spraken ze over de systematische uitroeiing van de Europese Joden. Hitler vond dat er een Endlösung moest komen. Tijdens de conferentie werden afspraken gemaakt over concentratiekampen om Joden te vergassen met Zyklon B. Ausschwitz, Chelmno, Belzec, Sobibor en Treblinka allemaal in Polen, moesten fabrieken lijken. Na de conferentie werd gelijk begonnen met de bouw. De organisatie vertrouwde Hitler toe aan Adolf Eichmann, zoon van een boekhouder. Hij had uitgebreid onderzoek gedaan naar afvoer en het vernietugen. Hij berekende dat er 11 miljoen Joden in Europa moesten worden vermoord.

10.3.2. Hoe was het leven in een concentratiekamp?
15 juli 1942 Vanuit Hooghaven (Drenthe) vertrok een trein met 1137 Joden. Ze waren opgeroepen om naar Westerbork te komen, dit was in de jaren 30 opgezet om Joodse vluchtelingen vanuit Duitsland op te vangen. Volgens nazi’s was het nu een verzamelplaats om vanuit daar te gaan werken in Polen. Ze mochten meenemen: proviand voor onderweg, lepel, 2 dekens, beddengeod, warme kleding, schoenen. In totaal Max 25 kg. Velen stierven al voor ze aankwamen.

Bij aankomst selectie: ouderen, gehandicapten en moeders met kinderen gelijk vergast. Gezonde jongen mannen en vrouwen geselecteerd door SS-arts moesten werken. Gevangenen werden ook ingezet om de treinen leeg te halen, spullen sorteren, gaskamers opruimen, lijken in oven, gouden kiezen werden verwijderd. Arbeit macht frei  velen stiereven na een paar maanden. Ontsnappen was bijna onmogelijk, SS’ers stonden op wacht en er lagen mijnen.
10.000en joden besloten onder te duiken. 1943 ± 25.000 ondergedoken waarvan 250 in Artis, altijd eten van de dieren.

4 aug 1944 Duitsers ontdekten fam Frank. Anne kwam via Auschwitz in Bergen-Belsen, overleed in maart 1945, 15 jaar. Vader overleefde. 30 miljoen exemplaren Annes dagboek uitgegeven.
In totaal werden 107.000 Nederlandse mensen gedeporteerd vanuit Westerbork. 5450 keerden levend terug. In bezette gebieden v. West-Europa overleefden naar verhouding meer Joden. Oorzaken: Nederland had een goed administratiesysteem, veel Ned. Lieten de jacht over zich heenkomen.

Februaristraking: enige grote verzet, 25 en 26 feb staakten 100en mensen in A’dam tegen het oppakken en afvoeren. Duitsers waren verrast maar grepen toch in, er vielen doden. Van massaal verzet was geen sprake meer.

Begin 1945 Russen ontdekken de concentratiekampen. Duitsers vaak al gevlucht, gevangenen aan lot overgelaten.
Maria Rebhun die overleefde vertelde dat ze niet blij kon zijn omdat de geestelijke klap groot was. Duitsers hadden de nederlaag zien aankomen. Ze waren in 1944 al begonnen met evacueren van concentratiekampen. Groot aantal gevangenen naar andere kampe per trein of te voet. Tijdens deze dodenmarsen stierven ± 100.000 mensen. Mensen die niet meekonden werden gedood.

11.1 De koudste jaren

Koude oorlog: spanningen liepen hoog op tussen de VS en de Sovjet-Unie. Stalin wist na WOII zijn Bolsjewitische invloedssfeer flink uit te breiden. Ze zagen elkaar als grootste vijand zonder dat het tot het slagveld kwam.

11.1.1. Bevrijding en nieuwe onderdrukking

Berlijnse muur: symbool van koude oorlog. Oosten  Communistische bezetting westen  Vrij
Ideologische verschillen tussen VS en Sovjet-Unie waren groot. Voor het einde van WOII waren er al spanningen. Amerikanen wilden geen communisme, mens moet vrij zijn om geluk na te streven, rijkdom op te bouwen, mening te geven, regering te kiezien. De Russen verafschuwden kapitalisme. Ze waren bang dat het westen de communistische staat wilde vernietigen.
Stalin geloofde dat daarom Engeland en de VS zo treuzelden met openen van 2e front tegen Nazi-Duitsland. Hilter kon zijn legers zo grootendeels inzetten aan het Oostfront waar veel Russen sneuvelden. Volgens Stalin gebruikten de Engelsen en Amerikanen zo de nazi’s om de Sovjet-Unie te verzwakken. De argwaan was wederzijds: Churchill (eng) en Roosevelt (Am) vreesden dat Stalin oorlog gebruikte om zijn invloed in Oost-Europa te versterken. Tijdens de conferentie van Jalta in Feb 1945 bleek dat de Sovjet-Unie zich na de oorlog niet zonder meer in Oost-Europa wilde terugtrekken. De vroegere bondgenoten in oorlogstijd waren door deze blokvorming tegenstanders geworden.

De nazi’s waren bijna verslagen en de ‘grote drie’ (Stalin, Roosevelt, Churchill) bijeengekomen om de toekomst van Duitsland en Oost-Europa te bespreken. Lot van Polen struikelblok. Stalin stond erop dat het bij de Sovjet-Unie werd ingelijfd, ter compensatie kon Polen een stuk van Duitsland krijgen. Ook wenste hij een communistische regering. Churchill protesteerde hevig. Engeland was in oorlog geraakt om de vrijheid van Polen te verdedigen en kon de Poolsebevolking niet uitleveren aan een andere dictator. Britse eer werd dan geschonden. Stalin hield vol: ‘in de afgelopen 30 jaar hebben onze vijanden, Duitsers, Polen 2 keer als doorgang gebruikt om Rusland aan te vallen. Polen is voor de Sovjet-Unie niet een kwestie van eer maar van leven of dood.

Churchill en de ernstig zieke Roosevelt gingen overstag. Churchill had wel begrip en besefte dat Engeland en de VS geen poot hadden om op te staan. De S-U had heel Oost-Europa bevrijd incl. Polen en het Rode leger was overal aanwezig. Stalin kon alles doen. Als tegemoetkoming na de oorlog in alle landen democratische verkiezingen. Duitsland verdelen in 4 zones bestuurd door de S-U, de VS, Groot-Britannie en Frankrijk.
Aug 1945 Bondgenoten kwamen bijeen in Potsdam. Roosevelt overleden en opgevolgd door Harry Truman. Churchill halfverwege conferentie vervangen door Clement Attlee wegens verkiezingsnederlaag. Besluit Nazisme uit te roeien, oorlogsmisdadigers berechten en Berlijn ook in 4 zones. Truman onthulde dat Amerika atoombom bezat. Stalin was al ingelicht door spionnen. Ook S-U werkte aan een atoombom.

Stalin hield geen verkiezingen en de macht van communistische partijen groeide en oppositiepartijen werden uitgeschakeld.
Maart 1946 Churchill lanceert noodkreet vanuit Fulton (VS). Hij waarschuwt voor tweedelig Europa. Stalin moest geen tegemoetkomingen meer krijgen. VS en Engeland moesten zicht krachtiger opstellen om verdere verspreiding van het comminisme te voorkomen.

1948 Vrijwel heel Oost-Europa zijn Russische satellietstaten, formeel onafhankelijk maar in werkelijkheid volledig onder controle. Er kwamen communistische regeringen en het politieke, culturele en economische leven onder scherp toezicht. Stalin wilde voorkomen dat ze werden aangevallen vanuit het westen.

Truman nam geen risico’s 1947 Trumandoctrine: ieder land dat werd bedreigd door communisme kon rekenen op militairen en economische steun.
VS ging over op een politiek van containment om uitbreiding van communisme te bestrijden. West-Europese landen leken ook van binnenuit bedreigd te worden; na oorlog grote moeite met op gang brengen economie. Communistische partijen zouden hiervan kunnen profiteren om de democratische regeringen omver te werpen.
April 1947 Marshallplan: George Marshall (VS buitenl. Zaken ) spreekt op radio bezorgdheid uit. Hij kwam met economisch hulpplan. 1948-1952: ruim 12 miljard dollar naar West-Europa. Stalin wilde geen geld aannemen. Dollarimperialisme noemde hij het.

11.1.2. Tussen Havanna en Berlijn

De verdeling Duitsland en Berlijn was vastgesteld. Ze wilden wel dat Duitsland een economische eenheid zou blijven. Vs, Engeland: Duitse economie snel opbouwen. Tegen hoge herstelbetalingen.
S-U, Frankrijk: economisch zwak houden. Russen plunderen alles in hun zone, fabrieken werden afgebroken en meegenomen. Privébezit werd verboden.
1948: Definitieve splitsing, Vs Engeland en Frankrijk voeren nieuwe Duitse munt in: D-mark. Stalin blokkeerde alle toegangswegen naar West-Berlijn. De blokkade van Berlijn sneed 2 miljoen West-Berlijners af van de buitenwereld. Hij hoopte zo de westerse mogendheden uit zijn zone te werken. De Amerikanen organiseerden een ‘luchtbrug’ nar West-Berlijn van juni 1948 tot mei 1949 vlogen vliegtuigen met levensmiddleen brandstof en kleding heen en weer.

Stalin hief de blokkade op. Mei 1949: BondsRepubliek Duitsland wordt gevormd door VS, Engeland, Frankrijk. Okt 1949: Stalin stichtte de Duitse Democratische Republiek. Vlak daarna sloten West-Europa, de VS en Canada een militair bondgenootschap, de Noord-Atlantische Verdrags Organisatie. Ze beloofden elkaar te helpen zodra ze werden aangevallen. Voor de Amerikanen het eerste bondgenootschap gesloten in vredestijd. Nooit eerder verplichting aangegaan een continent ver weg te verdedigen. Betrokken bij wederopbouw en verantwoordelijk voor veiligheid van West-Europa.
1955: Als reactie sloot de S-U het Warschaupact. Oost en West stonden nu tegenover elkaar.
6 maart 1953: Stalin overleden. Bevolking hun geniale leider kwijt, andere landen blij. Opvolger Nikita Chroesjtsjov wilde geen oorlog met VS.

1956: Chroesjtsjov bekritiseerde Stalin tijdens 20e congres van Communistische Partij. In de periode van Destalinisatie die volgde werd de grip van staat op samenleving iets losser. Oost-Europese landen waaronder Hongarije probeerden te ontworstelen aan S-U. Maar Chroesjtsjov liet dit niet toe.

Oktober 1956: Massale volksopstand in Hongarije. Eisten vrije verkiezingen en einde Russische overheersing. Leek te slagen. Onder druk van demonstranten trad regering af en kwam Imre Nagy aan de macht. Hij trok Hongarije terug uit Warschaupact, schafte eenpartijstelsel af en kondigde verkiezingen aan. Chroesjtsjov greep in. 4 nov Rode leger sloeg opstand neer, hulproep via radio. Westen dufde de S-U niet aan. 20.000 Hongaren omgekomen, 150.000 gevlucht waarvan 5.000 naar Nederland. Nagy geexecuteerd.
Jaren ’60 2e Berlijnse crisis, West –Berlijn doorn in oog voor S-U. Berlijn was enige doorgang van West naar Oost.

1949-1961 3 miljoen (vooral jonge en hoogopgeleide) Oost-Duitsers via Berlijn gevlucht naar het Westen. Genant voor DDR maar ook te weinig arbeiders.
1961: Bouw Berlijnse muur, Westerse mogendheden blij. Liever muur dan gewapend conflict.

1959: Cuba communistisch o.l.v. Fidel Castro. VS kon het Rode gevaar dichtbij niet verdragen. Publiek geheim: Amerikaanse inlichtingendienst probeerde Castro uit de weg te ruimen met een exploderende sigaar tot met schimmel geinfecteerd diepzeeduikerspak. John F Kennedy vroeg Ian Fleming, schrijver van James Bond zelfs om advies.

1962: Cuba directe bedreiging voor VS. Oktober: Vs ontdekt dat S-U bezig was kernraketten te installeren op Cuba. Zo kon Chroesjtsjov de VS onder schot houden. Kennedy liet blokkade om het eiland leggen en eiste ontmanteling van de halfafgebouwde raketbasis. Chroesjtsjov wierp tegen dat de blokkade illegaal was en de priatenactiviteiten tot oorlog zouden leiden. Russische schepen naderde blokkade maar maakte op het laatste moment rechtsomkeer. Cuba-crisis hoogtepunt v/d Koude oorlog. Ook Amerika moest zijn raketten aan Turkse grens verwijderen.

11.2 Wapengekletter

15 augustus 1947: Premier Pandit Nehru kondigede af dat Indië als eerste Europese Kolonie ontworsteld van buitenlandse overheersing. Snel volgde meer kolonies.

11.2.1. Europa klampt zich aan zijn koloniën vast

21 augustus 1995 Koningin Beatrik in Indoniesie, vanwege 50e onafhankelijksdag. Verschillen over datum onafhankelijk, Nederland vindt niet op 17 augustus 1945 toen nationalistische rebellen onafhankelijkheid uitriepen, maar pas op 27 december 1949 toen Ned. Officieel onafhankelijkheid verleende. Pesident Soeharto verontwaardigd en beledigd. Inmiddels 17 aug. Wel erkend.

Dekolonisatie pijnlijk proces, veel landen wilden machtspositie in Azie snel herstellen na WOII. Inkomsten uit kolonien onmisbaar voor wederopbouw. Overzeese bezittingen gaven nog enige trots en gevoel mee te tellen als wereldmogendheden. Ook dachten ze nodig te zijn voor besturing van de kolonie.

Nationalisme in oorlogsjaren flink toegenomen; Azië voor de Aziaten. Moeilijk machtspositie te herstellen en nieuwe wereldleiders, VS en S-U beiden antikolonialistisch waren. S-U vond het uitwas van kapitalisme: uitbuiting van arbeiders en overzeesevolken. Amerika zelf kolonie geweest en voelde sympathie voor onafhankelijkheidsbewegingen. Tijdens WOII regelmatig confrontaties tussen Churchill en Roosevelt. Amerika driegde stopzetting marshallhulp als ze niet toegaf aan Indonesisch onafhankelijkheidsstreven. Ook koude oorlog speelde mee. Ze zochten bondgenoten onder nieuwe naties. Ook in Europa raakten steeds meer mensen overtuigd dat kolonialisme verkeerd was.

Koloniën in Azië als eerste onafhankelijkheid. Meeste Afrikaanse landen in jaren 6o. Engeland verliet Indië vrijwillig. Frankrijk en Nederland probeerden kolonien te behouden.
Nederland greep 2 keer met geweld in om Nederlands-Indië onder controle te krijgen. Politionele acties noemden ze het omdat dat vriendelijk klonk. In Indonesië heten ze Agressie I en II. Onder druk VN van Ned in december 1949 de strijd op. Soekarno 1e president.

11.2.2. Als de bom barst

President Bush noemt Noord-Korea ‘schurkenstaat’omdat het terroristen zou steunen en kernwapens ontwikkelen. Kim jong Il waarschuwde dat hij genadeloos zou terugslaan als Bush zou aanvallen. Oktober 2006 Kim Jong Il test atoombom, hiermee toegetreden tot exclusieve club van kernmachten.
1949 S-U kondigde aan atoombommen te hebben. Westerse bevoking bang. VS en S-U konden allebei aanvallen met atoombom.
Massive retaliation: mogendheid dreigt met massale tegenaanval zodra belangen geschonden worden.

1945-1949: Burgeroorlog china tussen communisten van Mao Zedong en nationalisten van Tjiang k’ai-sjek. K’ai-sjek verslagen in 1949. Vluchtte met aanhangers + goudvoorraad China naar Taiwan. Mao ontpopte zich tot meedogenloze potentaat. Miljoenen Chinezen de dood in gedreven. Mao waste zich nooit en was een seksmaniak die soa’s overdroeg aan jonge meisjes.

Vanaf 1950 verspreidde koude oorlog geleidelijk over rest van de wereld. VS en S-U kregen oog voor conflicten elders. Tegenstanders van Truman verweten hem dat hij China aan communisme verkwanseld had. Volgens hen was Mao’s overwinning een aanwijzing dat het ‘Rode gevaar’ overal oprukte. Er was snel actie nodig. Ook in Azie.
Ook Korea werd na WOII opgedeeld in Noorden communistisch en Zuiden kapitalistisch.

Juni 1950: Noord-Koreaanse troepen vielen Zuid-Korea binnen en veroverden een groot gebied. Westen dacht dat Stalin erachter zat maar hoogstwarschijnlijk was het een idee van Kim Il Sung. Truman verklaarde dat de Trumandoctrine nu ook voor Azie gold en stuurde de Amerikaanse lucht- en zeemacht naar Zuid-Korea. Ook riep hij de hulp in van de VN, opvolger van de Volkenbond opgericht in 1945. Er kwam een Veiligheidsraad die moest zorgen dat de VN bij internationale conflicten snel en doeltreffend optrad. Van doeltreffend optreden kwam weinig terecht. 5 landen kregen permanente zetel in de Veiligheidsraad en vetorecht: VS, S-U, Engeland, Frankrijk en China. VN vaak lamgelegd door onenigheden met S-U en VN. Tijdens crisis Korea wel actie. Op aandringen van VS werd een internationale troepenmacht naar Korea gestuurd waaronder 3500 Nederlanders. S-U hiel niet tegen omdat ze in 1950 de vergadering van de Veiligheidsraad boycotte. Stalin protesteerde daarmee tegen het feit dat Tjiang K’ai-sjek nog altijd op Chinese zetel zat ipv Mao.
Amerikaanse generaal Mac Arthur kreeg opperbevel over internationale troepenmacht. Hij drong de Noord-Koreanen snel terug. Hij haalde Truman over verder op te trekken naar noorden. Bleek grote vergissing. China, dat de internationale troepenmacht richting zijn grenzen zag optrekken, stortte zich met vol gewicht in de strijd. Mar Arthurs opmars stilgelegd en oorlog sleepte zich jarenlang voort.

1953: Wapenstilstand gesloten, vooroorlogse situatie hersteld. Niks bereikt, 2,5 miljoen burgers en militairen dood.
Wapenwedloop tussen VS en S-U nam snel toen, in enkele jaren verdriedubbelde de Amerikaanse defensie-uitgaven.

11.2.3. De ongelijkheid blijft

18 april 1955: president Soekarna ontving in Bandung de leiders van 29 Afrikaanse en Aziatische landen. De Bandung conferentie is symbool geworden voor intrede van Afrikaanse en Aziatische landen in wereldpolitiek. Deelnemers riepen op tot snelle bevrijding van alle nog bestaande koloniën. En benadrukten noodzaak van economische groei in Afrika en Azië. Drongen aan tot vermindering van Koude Oorlogsspanningen.
Ongebonden landen of derdewereldlanden(om aan te geven niet bij de 2 machtsblokken te horen): Meerderheid vastbesloten om buiten invloedssferen van VS en S-U te blijven. Door eensgezind optreden hoopten ze dat supermachten en Europa meer rekening zouden houden met hun belangen. Maar de staten verschilden te veel onderling en moeilijk om druk uit te oefenen op westen.

Met dekolonisatie formeel einde gekomen aan hegonomie in de wereld. Politiek gezien onafhankelijk maar in economisch opzicht westen nog veel invloed. Nieuwe staten hadden vaak geen geld voor bouw industrieën. Afhankelijk van export van onbeperkte grondstoffen naar Westen. Relatief weinig mee te verdienen. Grootste winsten gemaakt in Westen. Westerse handelsbarrières belemmerden economische groei in 3e wereld. Voormalige moederlanden probeerden armoede te bestrijden met ontwikkelingshulp. Schulden te groot om terug te betalen.

Hoge bevolkingsgroei, oorlogen en corrupte dictatoriale regimes factoren voor aanhoudende armoede. Noord-Zuidtegenstelling: meeste landen met lage economische ontwikkeling op zuidelijk halfrond. Azië gaat beter dan Afrika.

De kolonisatie en Koude Oorlog verstrengeld in Vietnam. Begin WOII: Vietnam, Laos en Cambodja vormden samen de Franse kolonie Indochina. Nationalisten riepen na Japanse nederlaag onafhankelijkheid van Vietnam af. Hoofdrolspeler was Ho Tsji Minh, ofwel oom Ho, overtuigd communist. Gaf niet om luxe. Onder zijn bewind van 1945 tot 1969 ging het er niet zachtzinnig aan toen, zijn streven voor communisme kostte veel levens. Tijdens collectivisering landbouw duizenden landgoedeigenaren geëxecuteerd.
Frankrijk wilde kolonie niet opgeven, jarenlange oorlog tegen Ho Tsji Minh’s guerrillastrijders gesteund door de VS.

1954: Nederlaag Frankrijk, accepteerde onafhankelijkheid Vietnam ook opgedeeld in communistisch Noorden en Westers georiënteerd Zuiden.

1956: Ngo Dinh Diem uit Zuiden hield verkiezingen tegen omdat Ho Tsji Minh zou winnen. Diem was corrupte dictator maar fel anticommunistisch waardoor VS aan zijn kant stond. Begin ’60 groeide in Zuid-Vietnam verzet tegen Diem. Viet Minh, communistisch bevrijdingsfront werd opgericht, gesteund door Noorden, S-U en China namen de activiteiten toe. VS was bang dat Vietnam zou vallen voor communisme en Aziatische landen mee te nemen. 1000en militaire adviseurs uit VS naar Zuid-Vietnam gevolgen om Diem bij te staan.

1964: President Johnson (Am.) wilde geen soldaten sturen omdat Azië dat zelf kon doen.
Omdat Viet Minh sterker werd vochten paar jaar later 500.000 Amerikanen tegen hen. Maar, ongrijpbaar omdat ze vochten vanuit tunnels. Amerikanen brandden dorpen plat en bossen ontbladerd om communisten te verjagen. 1970: meer bommen afgevuurd op Vietnam dan tijdens WOII. 1973: akkoord gesloten, Amerikanen verlieten Vietnam.

1975: Zuiden veroverd door Noorden.

11.3 Naar een nieuw evenwicht?

9 nov 1989: Grensovergang openen, val van de muur.

11.3.1

Dec 2006 grote militaire parade Havana ter herdenking 50 jaar revolutie. Cuba nog steeds communistisch en Castro nog steeds vijand van VS. Na Cuba-crisis Kennedey en Chroesjtjov beter samenwerken. Hotline aangelegd: verbinding tussen Washingthon en Moskou. Besprekingen over wapenbeheersing volgden. Periode van detentie volgde en S-U leek minder bedreigd. Daardoor konden West-Europese landen enige afstand nemen van de VS. In verschillende landen ontstond anti-Amerikaanse sfeer door Vietnamoorlog. Imago vredelievend liep zware deuk op. Westblok begon ook om andere reden scheuren te vertonen VS raakte geïrriteerd over lage Europese defensiebijdragen terwijl verschillende landen zich stoorden aan overheersende positie van VS. Franse president Charles de Gaulle wilde weer een grootmacht maken en begon eigen koers te varen. 1964: Hij erkent het communistische China. 1966: Hij stuurt de Amerika. NAVO-troepen land uit en brengt spectaculair bezoek aan S-U. West-Duitsland zocht toenadering tot Oostblok. Verbeterde relaties met DDR en werd belangrijkste handelspartner van S-U. Onafhankelijke opstelling van West-Europese landen mogelijk dankzij detentie en financiële onafhankelijkheid.
Jun 2005: Ned bevolking stemt met meerderheid tegen Europese grondwet. Wet bedoeld om Europa slagvaardiger te maken maar Nederlanders waren bang dat Nederland te weinig te zeggen zou hebben. Door Franse en Nederlandse tegenstem grondwet voorlopig afgeblazen. Europa laatste 50 jaar steeds meer politieke en economische eenheid. Eerste aanzet Marshallplan, door goede samenwerking zou wederopbouw sneller verlopen en communisme minder kans.

1951: Europese Gemeenschap voor kolen en staal. Opgericht door Benelux. Italië, Dui, en Fr. Kolen en staal basis voor militaire industrie. Voorkomen dat West-Duitsland een krachtig leger zou opbouwen. EGKS in handen van supernationalistische instelling hiermee gaven lidstaten stukje eigen macht uit handen.
1957: samenwerking uitgebreid met oprichting van EEG, hiermee streefden ze naar gemeenschappelijke macht en economisch beleid. Eur. Gemeenschap van Atoomenergie (Euratom) opgericht. Voor gezamenlijke ontwikkeling van atoomenergie. 3 organisaties fuseren en werkten veder onder de naam EG. Sinds verdrag van Maastricht (1992) EU. Eu streeft naar Economische eenwording, en politieke en juridische integratie. Nauwe samenwerking buitenlands- en binnenlandsbeleid, misdaadbestrijding en asielbeleid.
2007: 27 lidstaten.

11.3.2.

Einde jaren ’70 door dooi in Koude Oorlog. Detentie verstoord doordat S-U in 1979 Afghanistan binnenviel. Ze wilden de communistische regering steunen tegen islamitische verzetsbeweging. Maar de Islamitische moedjahedien begonnen vanuit bergketens een guerrillaoorlog. Rode Leger wist niet wat te doen. 1988: Rode leger trok zich terug. Afghanistan grotendeels bezaaid met landmijnen en verwoest. 1980 Ronald Reagan wint Amerikaanse verkiezingen, de voormalige B-filmacteur was anticommunistisch en noemde S-U ‘Rijk van de Duivel’ en steunde de Afghaanse rebellen.

23 maart 1983: Reagan sprak bevolking toe via tv, hij kondigde het SDI aan, een duur verdedigingssysteem, een schild in de ruimte dat vijandige raketten kon neerhalen. S-U in paniek. Sovjeteconomie in hopeloze toestand. Planeconomie had geleid tot een logge bureaucratie, ongemotiveerde arbeiders en producten van slechte kwaliteit.
1985: Michail Gorbatsjov aan de macht, streefde naar nieuwe detentie, zodat bezuinigd kon worden op defensie-uitgaven. Hij riep op tot Perestrojka en Glasnost. Burgers mochten nu in beperkte mate eigen economische activiteiten ondernemen. Door vrijheid liep situatie uit de hand. 1989: Hij kondigde aan dat S-U zich niet langer met binnenlandse zaken en Oost-Europese landen zou bemoeien. Er ontstonden protestbewegingen tegen de dictatoriale regimes. De regering stortte 1 voor 1 in elkaar. 1989: DDR-regering gaf toe aan eisen van demonstranten; val muur.

Oost-Europese landen veranderden snel in kapitalistische parlementaire democratieën. Groot aantal toegetreden tot EU. 1990: Oost- en West-Duitsland herenigd. Jaar later S-U uit elkaar er ontstonden nieuwe staten. Einde Koude oorlog bracht geen wereldvrede. Religieuze en etnische spanningen vaak oorzaak bloederige (burger)oorlogen. Oorlogen in Joegoslavië en Rwanda en jaren ’90. Scherpe tegenstellingen tussen arm en rijk grondslag voor geweld.
Oorlog in Afghanistan (2001) en Irak (2003) strijd van VS tegen terrorisme. Politieke orde scheppen moeilijk, geweldsspiraal ook nucleaire dreiging niet verdwenen. VS haalt SDI weer tevoorschijn.

12.1 Nederland en de boze buitenwereld.
12.1.1.

Tijdens de bezetting Nederland moedigde Japan nationalisme aan maar bleven de baas. Nederlanders vermoord of geïnterneerd en 1000en meisjes als troostmeisjes naar Japanse legerbordelen. Na capitulatie Japan bestuurden Engelsen de kolonie, maar wegens gebrek aan troepen konden ze weinig uitrichten. Japanners beschermden de Nederlandse geïnterneerden in Jappenkampen zelfs tegen de Pemoeda’s (jeugdorganisatie Indonesische nationalisten. )
Wilhelmina zei vanuit Londen dat na WOII er lossere banden zouden ontstaan tussen Ned. en koloniën.
Er werd onderhandeld met nationalisten die onafhankelijkheid al hadden uitgeroepen en snel heel Java onder controle hadden.
Akkoord va n Linggadjati (1946)
- Erkenning door Ned. Republikeins gezag over Java en Sumatra.
- Oprichting van VS van Indonesië bestaande uit de Republiek, Borneo een Oost- Indonesië.

Ned. Parlement verwierp dit akkoord. In Ned. was men tegen erkenning van nationalisten, onbegrijpelijk voor nationalisten die met VS van Indonesië een concessie hadden gedaan. In een land van deelstaten kon Ned. Nog in het pro-Nederlandse oosten v/d kolonie invloed blijven uitoefenen. Er volgde 2 politieke acties (1947, 1948) Agressi I en II genoemd. Militair optreden tegen nationalisten van Republiek Indonesië door Ned. Militairen en het KNIL met veel Molukse beroepsmilitairen. Nationalisten beantwoordden met sabotage- en guerrillatactieken  oorlog als gevolg. Nederland moest onder druk van Amerika onafhankelijkheid erkennen. Amerika tegen kolonisatie en bang dat Soekarno en zijnen te veel onder invloed van Moskou zouden kunnen komen. Het was beginperiode Koude Oorlog. Na rondetafelconferentie 27 dec. 1949. In paleis op de dam werd de soevereiniteit overgedragen. Alleen Nieuw-Guinea bleef koloniaal bezit.

De Molukse eenheden noodgedwongen naar Nederland overgevaren. Daar wachtten ze vergeefs op terugkeer naar eilanden in oosten van het nieuwe Indonesië. Soekardo wilde hen niet terug en Nederland wist niet hoe verder. De molukkers vormden een van de eerste culturele minderheden in Nederland.

Achtergebleven KNIL’ers riepen een onafhankelijke republiek uit in Oostelijk deel Indonesië, de Molukken, Republik Maluku Selatan , moest het afleggen tegen Indonesische leger, voor WOII had de kolonie in Azie 13% van bruto nationaal product opgebracht. in Ned. Was de vraag of leus uit zou komen: Indië verloren, rampspoed geboren.
1956: bang voor Russische bezetting West-Europa.
Na 1945: Internationale ontwikkelingen raakten Nederland harder dan er voor. Neutraliteit geen garantie tegen oorlogsgeweld. Ned. Sloot zich aan bij NAVO, niet langer neutraal.
Woedende menigte bestormde Felix Mertis van CPN nav Hongaarse opstand. In jaren 60 en 70 grootscheepse demonstraties vanwege gebeurtenissen buiten Europa. Zoals tijdens Veitnam-oorlog bij consulaat en Amerikaanse ambassade (bondgenoot).
1973 vietnam-oorlog afgelopen
1975 Akkoorden met Helsinki
1977 Amerikaanse regering kondigde neutronenbom aan, gebouwen intact, doodt mensen. CPN richtte ‘Stop de Neutronenbom op’ verzamelde 1 miljoen handtekeningen.
Amerikaanse president Jimmy Carter zette op eigen christelijk morele gronden ontwikkeling stop. S-U stelde SS-20-raketten op die West-Europese steden konden bereiken. Amerika wilde als reactie kruisraketten plaatsen in Europa om kleine atoombommen af te vuren.
Ned. Kwam als NAVO-lid in aanmerking. Keine kerkelijke groepering, interkerkelijk vredesberaad in actie, steunpilaar van het komitee kruisraketten Nee. Leus: ‘ Help kernwapens de wereld uit, om te beginnen Nederland.’ Antikernwapenactie ook tegen lidmaatschap NAVO. Engelse zanger Donovan zong zijn protestlied ‘The Universal soldier’ op museumplein voor ½ miljoen demonstranten. 4 miljoen mensen ondertekenden een petitionnement. Kruisraketten gingen niet door, Gorbatjov en Reagan sloten wapen verminderingsgedrag.
Hollanditis: zo noemden Amerikanen Nederlandse anti-Amerikaanse en antiatoomwapentrend.

12.1.2.

1974 Ned. Finale WK verloren van Dui. Mensen op tribune riepen: ‘Mein fahrrad Zuruck!’
1998 Ned. Schakelde Dui uit in halve finale EK.
De Europese beweging leek e ontwikkelen tot een soort VS van Europa. Veel wetten vastgesteld door Europees parlement. Ned. Grote voorvechter van Europese eenwording na WOII. Rond eeuwwisseling lieten ze het afweten. Boos over Euro.
1989: NAVO andere doelen leger hervormd voor inzet internationale brandhaarden. Ook VN gebaat bij flexibele mobiele legereenheden. Ned leger werd beroepsleger.
Oude vetes bloeiden op na wegvallen communistische dictatuur in Joegoslavië. President Milsevic werkte aan herstel van de eenheid. Eenheid door opslokken buurlandjes, onderdrukken terroristen van minderheden. In Bosnië vochten Servische inwoners en aanhangers van een onafhankelijk Bosnië om de macht. Bosniërs kregen hulp van moedjahedien. VN greep in en stelde schuilzones in voor bedreigde Bosniërs. Een Nederlands bataljon -Dutchbat- ingezet bij enclave Srebrenica. Geen luchtsteun van NACO daardoor weinig uit kunnen voeren tegen Servische elitetroepen. Na val Srebrenica voerden Serviers 7000 mannen weg in bussen en schoten ze dood.
Na 11 spet NAVO regering Afghanistan te hulp tegen Taliban, ook Nederlands bataljon.
Vanaf komst gastarbeiders groeiden aantal immigrante. Lieten familie overkomen, bruiden uit land van herkomst, Totaal meer dan 800.000 50% Surinamers in Nederland. 21e eeuw 11% allochtoon.
Minder tolerant door problemen, normen en waarden.
Hang naar terugkeer, naar traditie.

12.2

13 maart 1945: Wilhelmina overschreed grens tussen Zeeuws Vlaanderen en België. 17 okt 1943 via radio oranje: vernieuwing.
1945: Schatte men schade economie op 30% van voor oorlog. 160.000 joden (vrijwel allemaal) verdwenen waarvan meer dan 110.000 vermoord. 25.000 ondergedoken, gevlucht. Totaal 330.000 Nederlanders ondergedoken vanwege arbeidsinzet. 25.000 actief geweest in verzet. 25.000 meegevochten/gewerkt met Duitsers. 500.00 dakloos, 800.000 geen kleding meer. Veel Nederl. Dood in Jappenkampen.

12.2.1.

90.000 mensen gearresteerd vanwege hulp aan Duitsers. Huwelijke massaal gesloten na oorlog, babyboom, Nederland herrijst.
Toppolitici van verschillende zuilen dachten tijdens oorlog na over hoe het verder moest. Personalisme: geestelijke vernieuwing, gerechtigheid, barmhartigheid naastenliefde.
Verzuiling verledentijd evenals tegenstelling tussen arbeiders en kapitalisten.
NederlandseVolkenBond olv Wilhelmina moest zorgen voor de doorbraak.
SDAP ging op in de PVDA, die nadruk legde op herverdeling van inkomens.
RKSP werd KVP ook voor de massa.
1946-1958: KVP en PVDA coalitieregeringen, de regeringen van wederopbouw.
NVB stierf een zachte dood.

Verzuilde organisaties kregen meer aanhang  hokjesdenken vooroorlogsejaren versterkt door bisschoppelijk mandement uit 1954: Echte katholieke stemmen niet op PVDA, luisteren naar KRO en kiezen katholiek onderwijs.
Regering besloot lonen laag te houden  werkgevers geld over voor investeringen en vernieuwing. Distributie voortgezet . Tot jaren 50 koffie en schoenen op bon. Lieftinck (PVDA) ondernam grote geldzuivering waarbij geldhoeveelheid met 60% werd ingekrompen. Toch inkomsten tekort voor wederopbouw. Hulp innatura  Marshallplan. Hoogste bedrag van Europa per hoofd van bevolking . Marshallplan ook bedoeld om radicalisering zolas bleek uit groei CPN te keren. Tot jaren 60 gekregen legertrucks gebruikt.

12.2.2

Dankzij Marshallplan, de geleide loonpolitiek en nadruk op industrialisatie werd Nederland in snel tempo industrieland met sterke dienstsector. Bruggen over grote rivieren hersteld, snelwegen aangelegd. Haven en Schiphol uitgebreid en gemoderniseerd. Werkgevers en nemers leerden onder toezicht van PVDA en KVP samenwerken. Regering stelde sociaal-economische raad en stichting voor arbeiders in. Met daarin vertegenwoordigers van werkgever, nemers en regering. Over lonen werd in besloten kring onderhandeld. Velen bereid zich in te zetten voor wederopbouw.
Regering zorgde voor wetten om de mensen op te vangen zoals AOW. Zo ontstond de verzorgingsstaat . Premier Willem Drees bekend als ‘Engeltje van barmhartigheid’.
In Nederland arbeidsparticipatie vrouwen laag . Industrialisatie verliep gelijkmatig. Geen vrouwen nodig en tijdens oorlog geen vrouwen ingezet in oorlogseconomie. Onderziek 1956: vrouwen hoorden zich weg te cijferen.

Jeugd doordringen met idealen van soberheid, vlijt en rollenpatroon moeilijk. Na bevrijding gegrepen door Amerikaanse cultuur.

1953: Jazzband Lionel Hampton in concertgebouw.
Rock around the clock in sommige steden zonder geluid. Jongeren meer te besteden, kochten Zundapp en Petticoats. Volgens onderzoeker om ouders te provoceren.
Jaren 60-70 nog erger, revolutie tegen kapitalisme, VS volgen.
Robert Jasper Grootveld dansen rond geschonken beeldje door Amerikaanse sigaretten fabrikant, ‘het lieverdje op het Spui.’ Provo’s geuzennaam voor jeugd. Ontwierp plannen alles te delen gecombineerd me individuele vrijheid, maatschappijkritiek en kunstzinnigheid.
Plannen als die voor de ‘Witte fiets’ en het ‘ witte vrouwenplan’ (emancipatie)
Wit  geweldloosheid
Prov’s boden kreten aan  gearresteerd of geslagen, Verzetsactie tegen huwelijk Claus en Bestrix (1966 A’dam) Claus wed geassocieerd met Duitse bezetting. Wilden republikeinse gezinden uiten. Witte Rookbommen.
1970 RollingStones in A’dam culturele revolutie  jeugd eigen ,muziek, kleding, genotsmiddelen, normen en waarden.

12.2.3.

1958: Einde samenwerking Rooms en Rood. KVP had genoeg van maatregelen op volk te legen. PVDA betuttelend beschouwd. 1963: Bisschop Bekkers deelde mee: eigen geweten voortaan richtsnoer in huwelijk. Gebruik voorbehoedsmiddelen vrijgegeven. 2 jar later mandement ingetrokken  Katholieke band tussen KVP en kers losser, verzuiling politiek en de confessionele partijen verloren verkiezingen tot kiezers in 1967 aandeel partijen voor het eerst sinds 1918 tot minder dan de helft van Kamerzetels hadden teruggebracht.
Periode van herreizend Nederland ten einde bevolking brak met naoorlogse verleden. Voortaan politieke partijen recht tegenover elkaar. Tegenstellingen in politiek nieuwe ideologie. 1996: Hans van Mierloo richt D66 op  tegenstellingen verduidelijkt verzuiling afbreken. Hans Wiegel versterkte polarisatie rechts. Bespeelde met zijn eenvoudige statements emoties van kiezers. Televisie nieuw nationaal podium jaren 60.

12.3

Door sterk oplevende economie in jaren 60 tekort aan arbeidskrachten. Vooral in beroepen met geen/weinig scholing. Gastarbeiders uit Spanje, middellands zeegebied, Italië. Geen blijvers.

12.3.1.

Algemene bijstandswet (1965), WAO (1967)  regering zag zorgen voor mensen als taak.
Aardgasbel Groningen (1960) goedkope energie + warm water en verwarming. Mijnen gesloten.

1972: kabinet Den Uijl, pvda, d66, PPR. Slogan: spreiding van kennis, macht en inkomen. Meer openheid via tv en meer democratie op uni en in bedrijf.
1974: Koppeling tussen lonen en uitkeringen,koppeling russen inflatie en loonontwikkeling, automatische prijscompensatie.
1975: onafhankelijkheid Suriname 1/3 migreerde naar Nederland. Kolonie Suriname opgericht door WIC.

Afsluiting Oosterschelde, sparing milieu.
Dolle mina’s vernoemd nar Wilhelmina Drucker  vrouwen emancipatie, abortus.
Minister van Justitie van Agt (KVP) oneens met kabinet. Probeerde abortuskliniek Bloemenhoeve, heemstede te sluiten. Nederland qua moraal afgezakt. Het is tijd veer een ethisch reveil! Meer gaan letten op omgangsvormen, fatsoen. Maatschappij niet zo maakbaar als PVDA dacht vond hij. Hans Wiegel (vvd) stelde dat demonstranten maar minderheid vertegenwoordigen. Wiegel en van Agt kwamen op voor de zwijgende meerderheid.

12.3.2.

1973 Mis met Nederlandse economie. Oorlog tussen Israel en Arabische landen. Tijden Jom kippoer vielen ze Israel aan. Arabieren oliekraan dicht voor landen die Israel steunden. Rotterdam droog, angst over olievoorraden. Energiebesparing. Autoloze zondag, warme trui aan. Oliecrisis gevolgd door wereldwijde economische crisis.
Nederland extra getroffen.

- Van origine handels- en transitoland. Rotterdam en schiphol afhankelijk van wereldeconomie.
- Verouderde productieapparaten door dat er eerst werknemers genoeg waren, geen arbeidsbesparende machines nodig. Zo leverde goed onderbouwde economische politiek toch ernstige schade op.
Dutch discease: oplossing volgens Reynes, subsidies geven en uitkeringen verstrekken om koopkracht op peil te houden, werkte niet.
1982: 12% Werkloos, 7000 bedrijven failliet. 3x zoveel als gezonde economie. Viel meer door inkomsten aardgas. Opgelopen van ½ vaan 10 miljard.
1982: nieuwe regering olv Ruud Lubbers (cda) strenge bezuinigingspolitiek, staatsschuld moest omlaag.

Akkoord van wassenaar: (voorzitter werkgeversorganisatie woonde daar)
- automatische prijscompensatie afgeschaft
- Ruimte voor arbeidstijdverkorting en deeltijdarbeid.
Akkoord dankzij Europees monetair fonds, gulden gekoppeld aan Duitse mark. Nederlandse economie sterk verouderd. Gouden handdruk voor gewone man. WAO leverde meer op dan WW. Geen werkgelegenheid bij en overtollige arbeidskrachten zochten geen nieuw werk.
Tussen 1985-2000 aantal banen steeg met 1,6% per jaar ‘the Dutch miracle’ dankzij akkoord Wassenaar. Niet langer doorbouwen aan verzorgingsstaat, Minder staatsuitgaven.

PVDA, CDA en VVD en CDA sloten succesvolle coalities.
Neerland actieve rol in eenwording Europa. Meestal samen met Benelux. Benelux, Frankrijk, West-Duitsland en Italië richtten als eerste Europese club de EGKS op. Vertaan beleid ok op militair-strategisch gebied binnen EGKS. Verband bepaald. Vrijwillig droegen participerende landen bevoegdheden over aan EGKS. Kon gemakkelijk door angst voorbije oorlog  samenwerken en tegenstellingen oplossen. Nationale soevereiniteit elk land beperkt. Hoe meer Europese instituten hoe meer macht er werd overgedragen aan een Europees orgaan. Europees parlement ingesteld. Democratische organen steeds meer buitenspel.

13.1

431 voor Chr. Vrijheid en democratie in Athene bedreigd door Spartanen. Atheners wilde voor vrijheid vechten, veel doden. Legeraanvoerder Pericles hield begrafenisrede om bergers te motiveren harder te vechten, legt belang democratie uit.

13.1.1

1 juli 2007 Minister van onderwijs sprak bij slavernijmonument A’ dam  Ned heeft slavernijverleden weggedrukt.
1 juli 1863: Ned schafte in Suriname slavernij af.
Vrijheid gewaarborgd door vrijheidsrechten.
Beperkte groep mensen had burgerrechten in Athene. Zij mochten ‘in’ een geest van vrijheid staatszaken behandelen . geen slaven, geen vrouwen en vreemdelingen.
Olv Christendom verdween de slavernij grotendeels uit West-Europa. Ned kende in middeleeuwen geen slavenmarkten. OP het platteland horige: gebonden aan grond in ruil voor bescherming. Lijfeigenen: aan heer gebonden.
Edelen waren vrij. ‘stadslucht maakt vrij.’ Vorst droeg bevoegdheden over aan stadsbestuur.

17e eeuw A’dam belangrijkste stad. 3 soorten Amsterdammers: Burgers, inwoners, vreemden.

Burgers meest vrij, vrijheid van tol. Toegang tot gilden toegang tot politieke en bestuurlijke functies. Als je genoeg betaalde kon je burger worden. Vluchtelingen vanwege geloof gratis burgerschap + hulp bij starten eigen zaak.
Na 1585 meer dan 20.000 protestante vluchtelingen ui Antwerpen. Vrouwen ook voorrechten, Joden Katholieken niet.
Nicolaas Tulp gereformeerde burgemeester: wet tegen onnutte verkwisting bij bruiloftsfeesten. Bepaald aantal gasten, gangen, waarde juwelen bruid.
-lage belastingen, garanties bescherming bezit.
-speciale rechtbanken om geschillen over handel en bezit op te lossen.

13.1.2.

2 november 2005 Theo van Gogh vermoord. Artikel 7 grondwet, vrijheid om gedachten en gevoelens te uitten.
17e eeuw: belangrijke denkers kwamen naar A’dam. Baruch Benadictus de spinoza, jood. Familie door inquisitie vanuit Spanje naar Portugal verdreven, vanuit Antwerpen naar A’dam. A’dam bewijst dat vrijheid veel voordeel oplevert. ‘onmogelijk de mensen zijn vrijheid tot oordelen te ontnemen. Vrijheid van meningsuiting hoort bij een goede regering. ’
Willen v Oranje 1578, voorstel om zowel katholieke als Lutherse en calvinistisch geloof toe te staan.

Unie van Utrecht (1579) Artikel XIII: iedereen vrij religie te kiezen. Niemand meer vervolgd en ondervraagd zou worden. Afrekening met brandstapel en inquisitie. Katholieken zaten in schuilkelders en overheidsfuncties niet opengesteld voor anders gelovigen  Willem v Oranje kreeg niet helemaal zijn zin.
Einde 18e eeuw patriotten gaven vrijheid een nieuwe betekenis. Streden voor persvrijheid, individuele vrijheid van mening te uiten. Ook vrijheid om in opstand te komen tegen je vorst als hij het volk kwaad deed: recht op revolutie overgenomen van Amerikaanse kolonisten  tegen koning Engeland.
Na Franse tijd kwam Koninkrijk der Nederlanden. 1848 koning gaf toe aan revolutionaire wensen van parlement en liet een grondwet met tal van vrijheden erin opstellen.

Sinds 1848 vrijheid van drukpers en vrijheid van vereniging.
3 okt 1878: Aletta Jacobs haalde staatsexamen arts. Eerste vrouwelijke student aan Nederlandse Uni. Mocht werken, belasting betalen maar niet stemmen. Schreef brief aan burgemeester en wethouders van A’dam.
Ze kreeg grote invloed door gebruik vrijheid van drukpers en vereniging. Vereniging voor Vrouwenkiesrecht  Aletta Jacobs oprichtster.
1919 vrouwenkiesrecht. 1983: discriminatie verboden bij wet.

13.2

Patriotten plaatsen eind 18e eeuw democratie weer op de agenda, discussie startte over hoe het beste te organiseren.
1815: Nederland tijdelijk samen met België, werd koninkrijk met veel acht voor de koning.1848: macht van de koning aan banden gelegd in grondwet, parlement meer macht.

13.2.1.

Einde 18e eeuw Nederland republiek. Ging al langer minder goed. Engeland en Frankrijk streefden economisch en politiek gezien voorbij. Er ontstond ontevredenheid. Regenten alle belangrijke bestuursposten in handen. Burgers kwamen in aanraking met nieuwe ideeën van ‘de verlichting’ over democratie en rechten van het volk. Niet geloof maar verstand en wetenschappelijk redeneren brengen je op waarheid. Meer mensen moesten invloed hebben op het bestuur. Ze wilden meer bestuurlijke eenheid. Sinds ontstaan van Republiek Ned. Verdeeld in gewesten met veel eigen macht. Beter 1 bestuur, een centralisatie van de macht vonden de patriotten. Groot voorman was Joan Derk van der Capellen tot den Pol, Gelderse edelman met moderne opvattingen. Schreef boekje: ‘aan het volk van Nederland’ Verspreid in heel NL. Johan Wigerda: zaak iedere burger zich met politiek te bemoeien: representatieve democratie met een gekozen vertegenwoordiging die beslist namens alle burgers. Maartschappij tot nu van ’t algemeen, wilde Nederlanders opvoeden tot volwaardige en zelfbewuste burgers. Van de Capellen riep op tot een democratische revolutie. 17887: revolutiepoging van patriotten mislukt. De koning van Pruisen, zwager van Willem V greep in met leger. Veel patriotten vluchtten naar Frankrijk. 1789: maakten Franse revolutie mee.

1795: Afgelopen met republiek Fransen kwamen ‘alle mensen zijn gelijk geboren en beschikken over dezelfde rechten.’ De Nederlanden werden een eenheidsstaat. Kerk en staat gescheiden, godsdiensten gelijkgesteld voor wet. Mensen kregen rechtsbescherming  ideeën Franse revolutie: eenheid, bestuur, scheiding kerk-staat, gelijkheid voor wet, vrijheid van godsdienst.

1796: Voor het eerst nationale vergadering gekozen. Mannen boven 20 hadden allen stemrecht. Alles vastgesteld in grondwet. 1798: Algemeen kiesrecht mannen. Fransen steunden een staatsgreep. 1806: Broer Napoleon wordt koning, niet voor lang, Napoleon nam bewind over Nederland Franse provincie.

13.2.2

1813: Fransen verdreven, Nederland werd monarchie. Willem V laatste stadhouder, zijn zoon Willem I werd koning. Rechten koning en volk vastgesteld in nieuwe grondwet. 2 dec 1813: Willem I zwoer eed op voorlopig ontwerp grondwet. Ned. Kreeg parlement: Staten-Generaal, historisch verantwoorde naam. Opgedeeld 2 kamers. Beiden bevoegdheid wetsvoorstellen goed te keuren.
2e kamer gekozen via getrapte verkiezingen: echter censuskiesrecht: alleen heel rijken mochten stemmen, selectie via belastingen. 1e kamer benoemd door koning. Willem I investeerde eigen familiekapitaal in de ontwikkeling van de economie van nieuwe staat.
Congres van Wenen. Besloten Nederland te laten bestaan uit vroegere Republiek en Zuidelijke Neerlanden (België). Grote tegenstellingen zoals godsdienst. Grootste deel zuidelijke kiezers tegen aanname grondwet. Noorden iedereen voor. Willem I regeerde bij voorkeur per koninkrijk. Besluit niet vooraf aan kamers voorgelegd. Koning zag zichzelf als stabiele factor en democratische organen en grondwet als iets dat veranderd kon worden. Hij stond centraal. Hij benoemde zelf minister. Als begroting niet werd goedgekeurd door parlement hoefde minister niet op te stappen, verantwoording afleggen aan koning. Parlement weinig te zeggen.

1830: Belgen in opstand, riepen eigen staat uit. Verschillen godsdienst groot, koning autoritair.
1840: scheiding formeel in grondwet. Koning stapte op.
Liberalen zetten zich ruim in voor meer inspraak van burgers en een sterker parlement. Liberales, Spaanse vrijheidsstrijders. Liberalen voor vrijheid en democratie.
Vanaf 1845: heel slecht met economie, regelmatig voedselrellen.
Feb 1848 revoluties in Europa. Willem II besloot dat er een nieuwe grondwet moest komen. Hij gaf Johan Rudolf Thotbeck de opdracht. Hij moest macht koning verkleinen zonder monarchie af te schaffen. Hij had al eerder kritiek geleverd op grondwet: Sllot volkskrachten buiten, zij moeten die nu in alle aderen der staat laten opnemen  parlement meer macht krijgen. Maar alleen mensen met voldoende middelen mochten stemmen. Zij konden zelfstandig genoeg nadenken. Meer mensen in aanmerking voor stemmen.

Vrijheid van vereniging en drukpers vastgeled. Zo zou er meer politieke discussie komen en konden burgers zich politiek organiseren en vrijuit spreken.
Parlement beslist over wetten, kabinet voert uit en rechters zijn onafhankelijk en spreken recht.De koning is onschendbaar, ministers verantwoordelijk. Deze ministeriele verantwoordelijkheid versterkte macht van parlement. Parlement = plaats waar politieke conflicten, meningsverschillen werden besroken en uitgevochten. Kreeg daarote meer rechten: recht van initiatief, recht van amendement.

13.3

1848: veel groepen buitengesloten, na invoering grondwet thorbecker vooral bestuurd door liberalen. Beging 20e eeuw mocht iedereen stemmen.
Veel verschillende scholen gesubsidieerd, bevochten door Katholieken en protestanten in 19e eeuw. Leerplicht maakt einde aan kinderarbeid.

13.3.1

Belangrijk punt grontwet 1848: vrijheid van onderwijs. Iedereen mocht school oprichten aks het voldeed aan kwaliteitseisen, bevoegde docenten. Onderwijs in die tijd christelijk. Stuitte katholieken en streng protestanten tegen de borst. Katholieken, hervormden en protestanten richtten zelf scholen op.  moest zelf gefiniancierd worden. Er ontwikkelde zich een schooltstijd. Protestanten rochtten daarvoor de eerste politieke partijen op. Katholieken volgden snel.
1848: Dominee Abraham Kuyper richtte de ARP op, tegen ideeen van Franse revolutie, tegen scheiding kerk en staat. God stelde koning aan, volk geen recht om in opstand te komen. Belangrijkste strijdpunt: gelijkstelling onderwijs. Kuyper richtte zich op wat hij noemde ‘de ruggengraat van de Nederlandse natie’: kleine luyden: hardwerkende protestanten.
Kuyper formeerde ook de leer van de anitithese belangen van gezamelijke geloofsgroeperingen in Nederlandse samenleving, confessionelen tegenover die van anderen zoals liberalen en socialisten. Staat moest zich zo weinig mogelijk met wat christenen in eigen kring zelf konden regelen: recht op soevereinitiet.
Katholieken hadden zelfde problemen. Katholieken gingen emanciperen, waren altijd 2e rangs burgers geweest. Na wat samengewerkt te hebben met liberalen richtte priester Shaepman een katholieke politieke beweging op. Programma in 1896, partij in 1926: Rooms-katholieke staatspartij. Ze ontwikkelden ook programmapunten die passen bij 2e helft 19e eeuw.

Aantal industrie arbeiders groeide door industriele revolutie in 2e helft 19e eeuw. Shaepman trok zich hun lot aan. Paus had al gepleit voor meer aandacht voor arbeiders, die konden afdwalen van geloof uit afkeer voor de hard maatschappij. Hun huisvesting, gezondheid en levensverwachtingen waren beroerd. Schaepman bang dat ze gegrepen zouden worden door socialistische antikerkelijke ideeen. Daarom gingen ze zich bezighouden met de sociale kwestie.
Samuel van Houten diende als eerste wetsvoorstel in tegen kinderarbeid(uitwas van de vrije markt). ‘kinderwetje’ van van Houten verbood kinderen onder 12 jaar te werken.
1901: leerplichtwet

Arbeiders vlgden hun confessionele leiders of organiseerden zich in eigen vakverenigingen om te strijden voor hogere lonen en redelijke werktijden. Al snel betraden arbeiders ook het politieke strijdtoneel met sociaal democratische bond. Ze wilden een socialistische revolutie waarbij alle bezit van kapitaal, industrie en boerenbedrijven gemeenschappelijk zou worden. De leider Ferdinand Koningshuis in gevangenis gegooid wegens antimonarchistische uitlatingen.
Meeste socialisten vonden echter dat strijd om algemeen kiesrecht belangrijkste was. Als arbeiders stemrecht hadden kon socialisme via pralement geregeld worden.
1894: Friese advocaat Pieter Jelles Troelstra richtte sociaal democratische arbeidspartij op. Belangrijkste strijdpunt: algemeen kiesrecht, gelijkheid voor iedereen en staatseigendom van productiemiddelen. Tegen gelijkstelling bijzonder onderwijs. 1913: 15 van de 100 zetels in kamer. Schoolstrijd ging voor algemeen kiesrecht.
Echt algemeen kiesrecht (voor vrouwen) voor veel christenen te ver.
Aantal ARP-leden begon voor zichzelf en richtte in 1908 conservatieve christelijke historische unie op. Werd in 20e eeuw partij van de hervormden.

13.3.2.

Pacificatie van Gent uit 16e eeuw: alle gewesten samen tegen landsheer en onderlinge conflicten vergeten.

1917: Weer een pacificatie, tijdens moeilijke periode van WOI groeide de saamhorigheid. Liberale minister –president Cort van de Linden bedacht compromisvoor grote tegenstellingen in politiek en maatschappij. Scholstrijd en strijd voor algemeen kiesrecht werd uitgeruild tegen gelijkstelling openbaar en bijzonder onderwijs. Beiden gingen door.
1917: Actief en passief kiesrecht voor mannen, vrouwen alleen passief kiesrecht (allen op ze gestemd worden.) 1919: vrouwen actief kiesrecht.
Districtenstelsel in 1917 afgeschaft. Voortaan gold het systeem van evenredige vertegenwoordiging. Kamerleden wierven stemmen onder Nederlanders door heel Nederland.
1918: Vlak na Russische revolutie. Troelstra riep in e 2e kamer dat ook Nederland rijp was voor een socialistische revolutie. Bleek niet zo te zijn. Werd SDAP niet snel vergeven. Jarenlang geen zetels in kabinet. Nog wel enkele revolutionairen. Communiten sinds 1909 eigen partij. Vanaf 1935 onder naar CPN. Liberalen zouden pas weer 2e helft 20e eeuw een macht van beteknis vormen olv Hans Wiegel.
1922 3,3 miljoen Nederlanders boven 25 stemmen. 2x zoveel als in 1918.

Confessionelen weigerden met socialisten samen te werken dankzij mislukte oproep tot revolutie van Troelstra.
Pas tegen uitbreken van WOII SDAP weer in regering. Samenleving steeds meer opgedeeld in zuilen. Katholiek, protestants, socialistisch, algemeen liberaal. Gewone mensen hadden nauwelijks contact met mensen buiten hun zuil. Katolieken naar Katholieke scholen enz. Er ontstonden ook gereformeerde landbouwcooperaties. Oorzaak gehechtheid misschien oorzaak van dat fascistische partijen als NSB tijdens economische crisis in de jaren 30 en 20 weinig steun kregen.
Hendrik Colijn belangrijkste minister-president, leidde vanaf 1925 5 kabinetten. Grotoste probleem was Nederland neutraal te houdenen oplossingen te bedenken voor economische problemen. Over parlementaire stelsel bestond grote eensgezindheid. Nederland was een democratie waar iedereen voor ging. WOII brak uit, regering vluchtte naar Londen. Nederland 5 jaar bezet onder Duitse Dictatuur.

13.4

20e eeuw Nederland volwaardige rechtsstaat en parlementaire democratie. Ideaal van Percles lijkt verwezenlijkt.

13.4.1.

Aug 2007: Hans Wiegel (oud) VVD(leider) verklaart camera te hebben gebruikt om meningen en boodschap extra te onderstrepen.
Na WOII, politiek steeds persoonlijker, volgen van eigen zuil werd minder.
17 okt 1942: Koningin Wilhelmina via radio Oranje: bevrijdig= vernieuwing. Groep gijzelaars, Sint Michelsgestel, toppolitici dachten na hoe verder. Verzuiling was verleden tijd. De bijpassende Nederlandse volksbeweging moest voor doorbraak zorgen. Volk was een eenheid olv Wilhemina. Als reactie besloot de NSDAP zichzelf op te heffen en te vernieuwen in de PVDA, nadruk werd gelegd op herverdeling van inkomen. OVDA profileerd zich als partij van het midden die goed wilde doen voor massa met kleine inkomens. RKSP doopte zich om tot katholieke Volkspartij, wilden opkomen voor massa en schoof naar het midden.
1948: Liberalen stichtten VVD. KVP en PVDA van 1946-1958 samen in coalitieregeringen.

Rooms en Rood hielpen Nederland er bovenop. Eerste 2 abinetten Drees waren breed, ook VVD en ARP erin  regering van wederopbouw. NVB stierf zachte dood.
Naast wederopbouw Nederlans-Indie meest acute probleem. Na oorlog onderhandeld met indonesische nationalisten die onafhankelijkheid al hadden uitgeroepen en Java onder controle hadden. 1946: akkoord van Linggadjati, natoonalistisch gexag over Java en Sumatra erkend en onafhankelijkheid in vooruitzicht werd gesteld. Nederlandse parlement verwierp akkorrd. Onbegrijpelijk voor Indonesische nationalisten. 1947 en 1948 volgden 2 politionele acties, koloniale oorlogen.
27 dec 1949: Soevereiniteit overgedragen. Alleen nieuw-Guinea bleef koloniaal bezit. Grondwet aangepast. Jaren 60 Nieuw_Guinea uit grondwet en Suriname in 1975.
Overheid kreeg weer invloed in bedrijfsleven: lonen bewust laaggehouden. Verzuilde organisatie krgen meer aanhang. Versterkt door bisschoppelijk mandement uit 1954.
1958: Einde van Rooms-rodesamenwerking olv premier Dees.

13.4.2.

Halfverwege jaren 60 meer welvaart en bestaanszekerheid. Er werd meer gereisd. Mensen beter opgeleid en geinformeerd. Openlijke politieke discussies. Politieke partijen voortaan scherp tegenover elkaar. Denken in tegenstellingen was nieuwe norm.
1966: Hans van Mierlo richtte d66 op, voor helderheid van vernieuwing, verzuiling afbreken. D66 = doorbraak partij. Districten stelsel moest weer worden ingevoerd. D66 wilden einde maken aan politiek op basis van ideologie.
Verkiezingen 1967: 3 confessionele partijen verloren meerderheid.
1963 KVP 50 v 150 zetels 1967 42
1963 85% Katholieken stemden op RVP
1967 70% aanhang liep terug

Piet Steenkamp zorgde in jaren 70 dat de 3 partijen gingen praten.
1980: partijen ontbonden --> CDA opgericht. Aantal kiezers nam toe.

Nieuw Links jongeren binnen PVDA wilden terug naar oude socialistische idealen.
1966: Nieuw Links publiceerde hun brochure ‘Tien over rood’

Tegenstellingen in politek sterker doordat de PVDA besloot nietmeer met confessionele partijen te regeren.
T/m 1877 was VVD nette herenclub.Daarna VVD een volkspartij. Ook confessionelen wilden kieers trekken . Doorbraak in 1972. 1972 was 25% van VVD-kiezers katholiek.
Groeide van 8 zetels in 1948 naar 30 in de jaren 80 en 90. In de meeste regeringen tussn 1977 en 2006 was de VVD vertegenwoordigd. Idealen bleven liberaal. Wiegel bespeelde de emoties van kiezers met heldere statements.

PVDA, CDA en VVD wisten afkalvingsproces te sluiten.
1977 behaalden ze samen 130 van de 150 zetels.

2 keer vormden VVD en PVDA een kabinet zonder confessionelen. Pim Fortuyn: populisme. Weg met regeringsbureaucratie, maar ook met de politiek tegenover immigranten onder wie veel moslims. Nederlandse politkek had problemen met snell immigratie.