Hoofdstuk 6.1: de opstand in Europees perspectief

Strijd om geloop en centralisatie

Religieuze spanningen in heel Europa. In Frankrijk en het Duitse Rijk kwam in het 16^e eeuw tot uitbarstingen over geloofskwesties. Ook woedde er een strijd over de centralisatie van het bestuur.

Frankrijk:

• 16^e/17^e eeuw verscheurd door godsdiensttwisten;
• Calvinisme had in zuiden en westen aanhang gewonnen;
• Vorst was niet blij met nieuwe geloof, maar was ook niet voor onderdrukking;
• Veranderde door latere koningen --> Franse adel was verdeeld in een katholiek en een hugenoots verbond (calvinistisch) --> beide wilden de koning aan hun eigen kant, terwijl ze ook willen voorkomen dat de koning te veel macht naar zich toe zou trekken.
• Midden 16^e eeuw: uitbarsting tussen katholieke en protestantse edelen --> 1598: een beetje rust door de Edict van Nantes: Hugenoten kregen enige vrijheid van godsdienstuitoefening.

Duitse Rijk:

• Macht verdeeld over allerlei vorsten en geestelijken;
• Sommige waren bekeerd tot het nieuwe geloof --> in conflict met Karel V (katholieke keizer v/h Duitse Rijk);
• Godsdienstoorlogen --> Ook door andere factoren: Vorsten wilden hun zelfstandigheid en regionale macht houden --> in strijd met Karel V: Hij wil politiek meer naar zijn hand zetten.

--> Godsdienstvrede van Augsburg in 1555:

• De keizer erkende dat elke vorst zijn eigen religie mocht kiezen --> zijn onderdanen volgden hem;
• Aanvaardde een beperking van zijn macht;
• De vrede zorgde voor een halve eeuw rust.

Vanaf 1618: weer verwikkeld in een oorlog

De Dertienjarige Oorlog: godsdienstoorlog en een intern-Duitse strijd, met als inzet de keizerlijke macht over het rijk. De katholieke Habsburgers keizer bleven streven naar vergroting van macht. Daar was van protestantse en katholieke vorsten een verzet tegen.

Het land was volledig uitgeput, omdat ze van alle kanten werden aangevallen.

1648: Partijen zijn oorlogsmoe

--> Vrede van Westfalen:

• Duits gezag werd hersteld;
• De keizer was niet geslaagd in het opleggen van zijn wil aan de staten;
• Geen centraal bestuurde staat, maar nog steeds lappendeken van staatjes;
• Elke vorst zijn eigen religie mocht kiezen --> zijn onderdanen moesten hem volgen;
• De onderdanen mochten ander geloof --> alles achter zich laten en het gebied van de vorst verlaten.

Europa had onderling vrede, maar was in strijd met het islamitische Ottomaanse Rijk. Ze hadden al eerder gestreden om Spanje en Frankrijk (kruistochten en Reconquista: Herovering).

1492: laatste moslimrijk verslagen.

Wilden de Reconquista uitbreiden naar Noord-Afrika --> was mislukt. Want Spanje was geconfronteerd met de nieuwe Ottomaanse rijk (gesticht in 14e eeuw) --> ze waren zeer succesvol --> Soldaten kregen een deel van de veroverde gebieden, dus veroverden ze nog meer gebieden; Turkije en delen van de Balkan. Vanaf de 16e eeuw beheersten ze ook Noord-Afrika --> katholieke voelden zich aangevallen van twee kanten: Reformatie en Islam.

1529: Coalitie van Duitse, Oostenrijkse en Italiaanse staten --> aanval op Turken in Wenen.

Tweede helft van 16e eeuw: Spanjaarden en Italianen vormden een Heilige Liga tegen de Ottomanen (onder leiding v/d Paus). Ze slaagden er niet in om Turken te verslaan, want Spanje moest op verschillende fronten vechten --> Turken opnieuw aangevallen in Wenen in 1683: daarna geen nieuwe veroveringen.

De Nederlanden in opstand

In de Nederlanden, die behoorden tot het Spaanse Habsburgse Rijk, kreeg vooral het calvinisme aanhang. Voor de overtuigd katholieke heersers: Karel V en Filips II, was deze ‘ketterse’ beweging volgens hen absoluut onverteerbaar; een rijk hoort één godsdienst te hebben.

Ketterij was een vorm van majesteitsschennis: een ‘misdrijf’ dat streng vervolgd diende te worden. Na de invoering van bloedplakkaten gebeurde dat steeds feller.

Karel V en zijn zoon Filips II in de Nederlanden een centralisatiepolitiek.

Voor meer greep op alle gebieden, werd er gebruik gemaakt van geschoolde ambtenaren, niet afkomstig uit de adel en loyaal --> adel voelde zich beroofd van invloed en privileges en aangetast in haar traditionele positie van bestuurder. Maar de Spaanse vorsten konden niet zonder de adel; voor oorlogen en centralisatiepolitiek moesten ze belastingen heffen en dat kan niet zonder toestemming --> spanningen.

Ook was er een probleem over het terdoodveroordeling van de ketter: ze deden niemand kwaad , geloofden alleen in een ander geloof.

Willem van Oranje:

• Vond de vervolgingen verschrikkelijk;
• Katholiek;
• Getrouwd met de dochter van Duitse protestantse vorst;
• Wilde compromis sluiten met Spanje: godsdienstvrijheid en meer vrijheid om Nederlanden in eigen handen te hebben --> uitgesloten;
• Het toenemende verzet tegen vervolgingen en centralisatiepolitiek zorgde voor conflicten --> De Opstand: 1566: de Beeldenstorm: beelden en complete kerkinterieurs werden vernield (afkeuring van beeldenverering). Filips II reageerde door troepen te sturen --> 1568: Opstandelingen in oorlog, die 80 jaar zou duren, met Spaanse Vorst.

Voornaamste gevolg van de Opstand: Scheiding van Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden

1579: defensief verbond door opstandige gewesten --> de Unie van Utrecht.

Zij wilden bij elkaar blijven, ook al verschillen ze van elkaar.

1581: Plakkaat van Verlatinghe: opstandelingen verbraken de band met de Spaanse vorst.

Vlaamse steden sloten zich ook aan de unie --> Antwerpen was de belangrijkste metropool.

De Spanjaarden dwongen de zuidelijke steden een voor een op de knieën --> Antwerpen in 1585. De zuidelijke steden waren weer trouw aan de Spaanse vorst. Noordelijke gewesten gingen, zonder nieuwe vorst (geprobeerd), een republiek vormen met als belangrijkste geloof het calvinisme. De andere geloven werden slechts getolereerd.

1648: definitief vrede met Spanje: Vrede van Münster.

Er waren geen grote verschillen over de problemen in Frankrijk, in het Duitse Rijk en in de Nederlanden. Behalve dat er in de Nederlanden een grote opstand kwam. Nergens leidde het tot een nieuwe staat en nog wel zonder vorst. De Republiek zou ruim twee eeuwen bestaan.