Hoofdstuk 2 - Sovjet Unie 1917-1991

H2 - De Sovjet-Unie - 1917-1991

§1. De ideologie van de Sovjet-Unie: het marxismeleninisme
Marxisme
Karl Marx (1818-1883) vond dat een bepaalde bevolking groep (heersende klasse) de productiemiddelen in handen had. Ze lieten de rest van de bevolking voor hen werken, de onderdrukte klasse. Er was vaak een strijd tussen deze twee klassen; de klassestrijd.
Toen de industrialisatie kwam, waren de productie middelen in de handen van de rijke burgers, de bourgeoisie. De onderdrukte klasse waren de arbeiders. Dit hele systeem noemde Marx kapitalisme.

Leninisme
Lenin nam de ideeën van Marx grotendeels over, maar voegde er eigen opvattingen aan toe; het leninisme.

De achtergronden van de ideologie
In de Verlichting (18de eeuw) ontstond het idee dat als de macht niet in handen was van vorsten, maar van het volk, zou door wetgeving een ideale maatschappij kunnen worden opgebouwd. Het daarop volgende liberalisme ging er vanuit dat een ideale samenleving vanzelf zou ontstaan door alle burgers op alle terreinen zoveel mogelijk vrijheid te geven. Dit kwam niet uit. Volgens Lenin zou een goed organiseerde partij die bestaande maatschappij kunnen omverwerpen en een ideale samenleving kunnen opbouwen.

§2. De communistische partij probeert het marxismeleninisme in praktijk te brengen

Maatregelen op economisch gebied
 Fabrieken, banken en winkels werden onteigend en overgenomen door de staat
 De boeren moesten het grootste deel van hun voedselvoorraden aan de staat afstaan

Hierdoor stonden grote problemen; de productie in landbouw en industrie daalde sterk. Lenin voerde de Nieuwe Economische Politiek (NEP) in. NEP hield in dat de boeren meer producten vrij mochten verkopen, kleine bedrijven en winkels werden aan de eigenaars teruggegeven.

Maatregelen op politiek gebied
De politieke partij van de bolsjewieken liet vrijheid toe in partij, maar door de NEP werd een einde gemaakt aan de vrijheid. Oppositie tegen de partijleiding werden verboden. Dat verbod werd ‘democratisch centralisme’ genoemd.

Maatregelen op andere gebieden
Nationalisme wordt bestreden, Rusland wordt een Unie van Sovjetrepublieken
Het Russisch nationalisme werd verbannen. DE SU werd een unie van negen sovjetrepublieken. De grenzen van al die gebieden werden grotendeels bepaald op etnische basis. Uitingen van nationalisme werden bestreden, maar wel had ieder volk recht op zijn eigen culturele identiteit o.a. de taal.

De godsdienst wordt bestreden
Met beroep op de grondwet (wat er niet instaat, moet verboden worden) werd de godsdienst op allerlei manieren bestreden.. Geestelijken werden vervolgd en alle kerkelijke bezit werd onteigend.

Het onderwijs wordt gereorganiseerd
De bolsjewieken vonden het onderwijs erg belangrijk, daarom begonnen zij met een grondige reorganisatie van het onderwijs;
 Het klassikale systeem en de strenge discipline werden afgeschaft
 Allerlei vernieuwingen zoals project onderwijs en het takensysteem werd ingevoerd
 Contact met samenleving; jongeren naar fabrieken, ouderen naar school
 Geschiedenisleraren kregen tot taak aan te tonen dat het Russische verleden in alle opzichten slecht was geweest

De jeugd wordt geïndoctrineerd
Er werd veel aandacht besteed aan het vormen van de jonge generatie in de geest van de marxistisch-leninistische wereldbeschouwing, zoals in de jeugdorganisatie Pioniers (negen tot veertien jaar) en Komsomol (veertien tot zesentwintig jaar).

De vrouw krijgt gelijke rechten, het gezin wordt ondermijnd
Echtscheiding werd weer zeer gemakkelijk gemaakt, abortus werd op verzoek van de vrouw toegestaan en de staat stichtte kindertehuizen, waaraan ouders hun kinderen konden afstaan.

De kunst wordt naar het volk gebracht
Veel jongens kunstenaars bleven na de revolutie en naast de bolsjewistische idealen wilden zij ook de kunst onder de hele bevolking brengen.

§3 Stalin wijzigt ideologie en praktijk

Na de dood van Lenin (1924) onstand er een machtsstrijd onder de belangrijkste leiders: Boecharin, Trotski en Stalin. In 1929 was Stalin meester over de SU geworden. Overwinning kwam door een handig optreden als secretaris-generaal van de partij. Tot zijn dood in 1953 de alleenheerschappij uit in de SU (stalinisme).

Kenmerken van het stalinisme
Socialisme in één land: wijzing in de ideologie
In 1919 richtten de bolsjewieken de Comintern op. Comintern had als doel het bevorderen van de wereldrevolutie. Stalin vond dat men eerst beer kon streven naar de opbouw van het socialisme in een land (de SU).

Vijfjarenplannen regelen de economie
De NEP werd afgeschaft. In plaats daarvan kwamen Vijfjarenplannen. In deze plannen werd door de regering bepaald wat de landbouw en industrie in de komende vijf jaar moesten produceren

De landbouw wordt gecollectiviseerd
Collectivisatie van de landbouw bestond uit 2 soorten landbouwbedrijven; kolchozen (kleine boerderijen) en sovchozen (groot landbouwbedrijf dat is opgezet door de staat). De belangrijkste verschillen tussen de twee bedrijven waren;
In de kolchoz hing het loon af van de opbrengst en van de functie en de prestatie van elke boer. De boeren van en sovchoz waren in loondienst en hadden een vast inkomen
De boeren van een sovchoz hadden geen eigen grond, in de kolchoz mochten de boeren een stukje van ongeveer een halve hectare bezitten

De SU wordt een industriële staat
Door de vijfjarenplannen veranderde de SU in een industriële staat, de zware industrie kreeg hierbij voorrang. Er bleef weinig ontwikkeling over voor de lichte industrie, hierdoor bleef de productie voornamelijk beperkt tot de hoogst noodzakelijke verbruiksgoederen.

Terreur wordt uitgeoefend
Stalin wilde elk verzet tegen zijn maatregelen met harde hand onderdrukken. Het begon met ‘zuiveringen’ aan de top van de partij en van het leger.

Veranderingen uit de jaren ’20
Wie op artistiek terrein werkzaam wilde zijn, moest lid worden van een bond die door de regering gecontroleerd werd. De kunstenaars kregen als lid van de bond veel voorrechten. Stalin keer het onderwijs terug tot het klassikale systeem en de strenge discipline. Wel bleven op papier de gelijke rechten van de vrouw bestaan, maar in de praktijk kwam het erop neer dat de vrouw een dubbele taak kreeg; een baan en het huishouden.

Russisch nationalisme tijdens ‘de grote vaderlandse oorlog’
Miljoenen mensen uit niet-Russische gebieden worden gedeporteerd
Omdat het Rode leger vele nederlagen leed, liet Stalin uit voorzorg 5 miljoenen mensen naar Siberië en Centraal Azië deporteren

Russisch nationalisme wordt aangemoedigd
De russen vonden de oorlog meer een strijd tegen vreemde indringers dan als verdediging van het communisme. Het Russisch nationalisme werd door Stalin dan ook benadrukt:
 In de propagenda mocht de oude Russische geschiedenis weer een rol spelen
 In het leger werden de oude rangen en onderscheidingstekens hersteld

De oorlog eindigde voor de SU niet in alle opzichten ongunstig; het land kwam ook uit de oorlog tevoorschijn als een van de twee grootste mogendheden ter wereld. Kort na de oorlog werden in bijna alle landen van Oost Europa regeringen aangesteld die niet alleen communistisch waren maar ook volledig afhankelijk van de SU.

§4 De ‘destalinisatie’

Na de dood van Stalin in 1953, kwam in februari 1956 het congres van de CPSU bijeen. Chroesjtsjov bleek de sterkste man in de partij te zijn geworden. Hij was de stichter van destalinisatie. Onderzoekers vermoeden dat andere motieven belangrijker waren.
 Door alle schuld op Stalin te schuiven kon Chroesjtsjov de partij vrijpleiten.
 Chroesjtsjov zou op deze manier geprobeerd hebben de bevolking van een grote angst te bevrijden (verraad)

§5 Meerjarenplannen: geen oplossing voor problemen in industrie en landbouw

De productie van consumptiegoederen blijft een groot probleem
Chroesjtsjovs opvolger Brezjnev (1964-1982) streeft ook naar vergroting van de productie van consumptiegoederen voor de burgers. De kwaliteit van veel Russische producten liet echter sterk te wensen over.

De landbouw blijft zorgenkind
Chroesjtsjov nam ingrijpende maatregelen om de landbouw te verbeteren; kolchozen werden 1 groot bedrijf en meer sovchozen werden opgericht. Al met al is de SU er nooit in geslaagd voldoende voedsel voor zichzelf te produceren.

§6 Het communisme in de SU in theorie en in de praktijk

Hier volgt een opsomming van de wijze waarop ideologie in de SU in praktijk werd gebracht:
Het communisme streeft naar een klasseloze maatschappij
Het communisme is internationaal. Het uiteindelijke doel is de ‘wereldrevolutie’
Het communisme streeft in theorie naar gelijkheid van alle mensen. Alle mensen moeten dezelfde politieke rechten en burgerrechten hebben
Volgens de ideologie moeten alle mensen, mannen en vrouwen, ook gelijke rechten op werk, inkomen, huisvesting, onderwijs, gezondheidszorg en ontspanning

§7 Gorbatsjov probeert de SU te hervormen

‘Glasnost’ en ‘perestrojka’
In 1985 werd Michail Gorbatsjov secretaris generaal van de CPSU en daardoor leider van de SU (later werd hij ook president). De voornaamste oorzaak van de slechte situatie was de planeconomie. De meerjaarplannen hadden zowel in de industrie als in de landbouw slechte resultaten opgeleverd.
Om deze slechte situatie te verbeteren was glasnost (openheid) nodig. Glasnost was nodig om tot perestrojka (hervorming) te komen. De belangrijkste hervorming zou de verandering van de planeconomie moeten zijn.

De planeconomie moet worden veranderd in markteconomie
Markteconomie houdt in dat de bedrijven producten maken die de klanten willen hebben en dus willen betalen. Bij de planeconomie ging dat allemaal anders. De staat bepaalde welke producten een bedrijf moest maken en wat de prijs moest zijn. De overgang van planeconomie naar markteconomie bracht grote moeilijkheden mee. Het gevolg was een nog grotere schaarste aan allerlei producten dan vroeger.
In september 1990 gaf de Opperste Sovjet aan president Gorbatsjov de bevoegdheid de overgang e regelen.

De communistische partij is geen eenheid meer
Door de glasnost kwam een einde aan de mening van de partijleider. Voor het eerst was er in de communistische partij sprake van openlijke oppositie tegen de partijleider.

Oost europa onafhankelijk en einde Koude Oorlog in zicht
Gorbatsjov liet toe dat landen zich onafhankelijk maakten van de SU. Sinds de Tweede Wereldoorlog hadden de SU en het Westen elkaar als vijanden beschouwd; men sprak van een Koude Oorlog. Door het optreden van Gorbatsjov veranderde die houding.

De SU valt uiteen
De SU bestond uit vijftien sovjetrepublieken. Veruit de grootste daarvan was de Russische Federatie. In de hoofdstad van de Russische federatie, Moskou, was ook de central regering en het centrale partijbestuur gevestigd. Door de glasnost kwam een einde aan de onderdrukking in de republieken door het nationalisme. Het parlement van Litouwen koos een niet-communist als president en verklaarde Litouwen onafhankelijk (maart 1990). Conservatieve communisten pleegden een staatsgreep en namen Gorbatsjov gevangen. Er kwam zoveel verzet dat ze hem gauw verlieten. Bij dat verzet had Boris Jeltsin de belangrijkste rol gespeeld, vanaf dat moment was Jeltsin de machtigste man in Rusland

Binnen enkele dagen verklaarde een hele reeks Sovjetrepublieken zich onafhankelijk. Gorbatsjov trad af als secretaris-generaal.

§8 Rusland onder leiding van Boris Jeltsin

Onder leiding van Jeltsin sloten elf republieken in december 1991 n verdrag tot samenwerking onder de naam Gemenebest van Onafhankelijke Staren (GOS). Gorbatsjov trad af als president. Ook nadat de SU uiteen was gevallen bleef het nationalisme een probleem;
Lang niet ieder volk kreeg een eigen republiek (er waren meer dan honderd volken in Rusland)
Geen enkele republiek is ‘etnisch homogeen’: overal wonen minderheden van andere volken

In alle republieken blijft dus het gevaar bestaan dat de meerderheid een bepaalde etnische minderheid onderdrukt of dat een etnische minderheid zelfstandigheid eist of aansluiting bij de ‘eigen’ republiek.

Het islamitische Tsjetsjenië had zich al in 1991 onder leiding van de Tsjetsjeense president onafhankelijk van Rusland verklaard. In augustus 1996 werd een akkoord gesloten; de Russische troepen zouden zich terugtrekken en Rusland en Tsjetsjenië zouden hun betrekkingen op vreedzame wijze regelen voor 31 december 2001. Inmiddels was Boris Jeltsin herkozen als president: in juli 1996 versloeg hij , zijn communistische tegenkandidaat.