Geschiedenis Module 2 De weg naar de brandstapel
Hoofdvraag: Hoe ontwikkelden zich de ideeën over heksen en heksenvervolging in de volkscultuur en de cultuur van de elite?
Deelvraag: Hoe ontstond het beeld van hekserij dat tot de heksenvervolging leidde?
1.1 Hekserij: van magie tot duivelaanbidding
Magie: het uivoeren van een ritueel om op een bovennatuurlijke manier een resultaat te bereiken
2 soorten magie:
- witte magie: positieve bedoeling (bv. succes jacht)
- zwarte magie: bedoeld om schade toe te brengen (bv. stormen, ziekte)
Godsdienst is anders want daar gaat het om het vereren van hogere machten, vaak in groepsverband.
Bij de christelijke godsdienst was het vereren van de duivel (duivelaanbidding) heel erg
Hekserij: bedrijven van witte of zwarte magie, later zwarte magie + duivelaanbidding
In de middeleeuwen werden heksen beschuldigd van duivelaanbidding en van zwarte magie
De verschillende sociale lagen in de volkscultuur (manier waarop mensen vorm geven aan hun dagelijks leven, gemeenschappelijke normen & waarden en rituelen belangrijke rol) hadden verschillende opvattingen
Elitecultuur: beschaving hogere klassen
15e, 16e 17e eeuw veel reden om samen (volkscultuur) tegen het kwaad te strijden
- oorlogen, epidemieën, wankel geloof door strijd pr. en k.
voorwaarden ontstaan heksenwaan Europa:
- ideeën witte & zwarte magie
- ideeën duivelverering
- nieuwe aanpak strafprocesrecht
Witte en zwarte magie:
Heksen werden in het begin door de volkscultuur geaccepteerd omdat ze konden helpen bij maatschappelijke dingen zoals drankjes tegen ziekten. De elite wees hekserij echter af.
Duivelverering:
Kerkvader (gezaghebbende schrijver uit 1e eeuwen na C.) vonden Goden van andere geloven duivels
Christelijke schrijvers - duivel “leger” van duizenden demonen (kwade geesten)
Vanaf 12e eeuw alchemisten en magiërs proberen goud te maken met hulp van demonen - verbond met demonen en met behulp kennis boeken, Sleutel van Salomo
- 1e vorm van duivelverering, trouwe dienst duivel, iets weggeven wat aan God behoord
- inquisitie (kerkelijke rechtbank voor het berechten van ketters en heksen) afvalligheid, ontrouw aan het geloof, rechters vooral Dominicanen
1.2 De rol van de inquisitie
Individuele verering -
Georganiseerde godsdienstige sekten vervolgen gewend
Katharen: ketterse beweging in de 12e en 13e eeuw met als doel zuiver en sober leven
Duivelverering was een georganiseerde godsdienst
Uitvinding boekdrukkunst belangrijk voor verspreiding denkbeelden hekserij (handboeken)
Verhalen heksensabbats op 1 lijn door inquisiteurs door heel Europa
Hamer van de zwarte magiërs / Malleus Maleficarum 1486- J. Sprenger & H. Institoris
- beeld van wat heksen precies zijn
- te ingewikkelde theorieën voor het volk – niet veel aandacht duivelverering
- bevatte pauselijke bul Summis desiderantes affectibus - heksen in staan bovennatuurlijke dingen
Volk: tegenslagen - zwarte magie (buren)
Proces: aangifte zwarte magie volk - toevoeging duivelverering door inquisiteurs - door pijnigingen bekentenissen los maken
Ideeën elitecultuur verspreid door preken, ook door processen waar de inquisiteurs vragen stelden over duivelverering
1.3 De heksensabbat
Twijfel intellectuele elite: vliegen en verandering in dieren zijn illusies die door de duivel worden veroorzaakt
Margaret Murray – The Witch Cult in Western Europe 1921
- heksen waren aanhangers van voorchristelijke vruchtbaarheidsgodin / cultus
- katholieke kerk vreest concurrentie - leiders van de cultus “duivels” - duivelverering
- geen enkel bewijs voor georganiseerde bijeenkomsten
1.4 Rechtspraak
Rechtspraak veranderde – veroordeling heksen makkelijker
13e eeuw: accusatoire proces: zaak tussen 2 partijen, na bv. benadeling of verwonding, geen proces zonder aanklacht
Inquisitoire proces: overheid kan zelf onderzoek beginnen
- aanvankelijk foltering gebruiken, steeds erger door overheid
Kerk rol ideeën hekserij - doel: bekeren “afgedwaalde schapen”
15e eeuw – kerk verliest veel gezag
- bisschoppen en abten uit op rijkdom en een lui leventje
- hervorming (zuivering rooms-katholieke kerk - protestante kerken)
1550 - wereldlijke rechtbanken: hekserij misdaad tegen de maatschappij, strenger
lagere rechtbanken in kleine gemeenschappen: veel veroordelen - bevolking wou resultaten zien
16e eeuw 3 voorwaarden heksenjacht
- oude traditie ideeën zwarte magie volk
- duivelverering elite, ideeën elite verspreid onder het volk
- strafrecht – vervolging makkelijker
Deelvraag
: Waardoor waren er in de zestiende en zeventiende eeuw zoveel heksenprocessen?2.1 Oorzaken
Periode 1550-1650 hoogtepunt
Invloed van het humanisme bij de elite: stroming in letterkunde en filosofie terug grijpen klassieke oudheid, nadruk kritisch en zelfstandig denken
- geen hulp duivel en heksensabbatten
- slechts deel elite geloofde kritische ideeën
- heksenvervolging afgeremd
Oorzaken toename vervolgingen:
- godsdienstige conflicten – scheuring rooms-katholieke kerk & protestantse gemeenschappen
- toename protestantse kerken
K-kerk - contrareformatie: zuiveren r-k. kerk en bestrijden reformatie
- kerken beschuldigen elkaar van het dienen van de duivel
Dertigjarige oorlog: ongeveer ergste godsdienstoorlog, in het Duitse Rijk van 1618 tot 1648
Godsdienstoorlog- wankeling gevestigde overtuigingen van het volk
2e oorzaak: economisch
- grote inflatie (waardedaling geld) door grote beschikbaarheid goud & zilver voor munten
- handel - nieuwe groepen rijk, verschil rijk - arm scherper - sociale spanning
3e oorzaak: epidemieën & hongersnoden
- door ziekte niet kunnen werken of ziek veel - harder getroffen dan vroeger
gedachte: invloed duivel neemt toe & heeft dienaren (verdachtmaking buren)
Functie heksenprocessen:
- gewone mensen rustiger, idee dat ze iets tegen de invloed van de duivel konden doen
- vermijden dat ontevreden massa zich tegen de elite keert
2.2 Hoeveel en waar?
Onreële schatting slachtoffers brandstapel: 9 miljoen
Waarschijnlijk ongeveer 108.000 aangeklaagden 48% terechtgesteld
In Europa rond de 50.000 / 60.000 terechtstellingen
In Engeland geen inquisitoire procesvorm en foltering
In Republiek der Verenigde Nederlanden waarschijnlijk humanisme beter aangeslagen door handel met landen met een andere geloofsovertuiging & oorlog Spanje 1568-1648 veel aandacht
In dorpen beschuldigde men elkaar het meest
2.3 Heksen: altijd vrouwen?
Vrouwen meer dan 75 % van de veroordeelden
Oorzaken:
- verzorgende beroepen - vroedvrouw, genezeres
- sekse bepalend - vrouwen dommer & zwakker, toegeeflijker aan de duivel, seksueel onverzadigbaar en vrouwen met beroep waren kwetsbaar want niemand zorgde v hen
Beklaagden uit lagere sociale klasse, wat ouder vaak alleenstaand - stereotype
2.4 De heksenjacht
Voorwaarden heksenjacht:
- beeld zwarte magie & duivelsverering gevormd en verspreid
- jurisdictie (zeggenschap) hebben over de hekserij
Oorzaken:
- gemeenschappelijke angst / agressie afwentelen op zondebokken -
- economische crisis
- religieus conflict
- epidemieën, misoogsten
Aanleiding:
- persoonlijk ongeluk: mensen / dieren dood, misoogst
- gevolg van zwarte magie heks
Verloop van het proces:
- accusatoire proces, geheim getuigenverhoor & foltering - bekentenissen
- moet ooggetuige misdaad zijn en maar 1 keer martelen
foltering: duimschroeven, vol met water gieten, beroven van slaap, uitrekken op een pijnbank
regels wel in gewone rechtspraak toegepast niet in heksenprocessen
soms bekenden mensen om foltering te voorkomen
Heksenproeven: weegschaal
Elite vervolging in handen - verdachten andere mensen aangeven
Straf:
- bij twijfel : verbanning of korte gevangenisstraf
- ter dood gebracht op de brandstapel, vaak eerst gewurgd (vuur was reinigend)
Deelvraag
: Waardoor namen de heksenvervolgingen af en wat bleef er van het heksengeloof bestaan?3.1 Kritisch denken
Protest heksenvervolgingen humanisten
Johannes Wier – De praestigiss deamorum 1563 – heksenvervolgingen onlogisch – heksen leden aan waanbeelden
Reginald Scot – The Discoverie of Witchcraft 1584 – voortzetting ideeën Wier
17e eeuw ontwikkeling empirisme
- vertrouwen op waarnemingen voor kennis
- wat opviel was dat veel opvattingen in de samenleving berustten op geloof en bijgeloof
Rationalisme (gebruik van het verstand)
- toepassing op opvoeding, politiek en rechtspraak
- 18e eeuw verlichting
- Nieuw denken – groter deel lezen – conclusie heelal logisch en geordend - geen plaats voor bovennatuurlijke verschijnselen
- Balthasar Bekker – De betoverde weereld 1691 – rampen door natuurlijke oorzaak
Rationalisme grote invloed rechtspraak Rechters (elite) - rechtspraak met meer logica, hogere eisen bewijzen
Centrale overheid: nieuwe wetten en regels, bv strengere regels foltering
Vervolging uiteindelijk beperkt
- volkscultuur bleef geloven
- elite trok zich terug
17e eeuw aantal heksenprocessen omlaag door het humanisme (J. Wier) en de verlichting
Waarschijnlijk realiseerden de burgers zich ook dat heksenjachten veel schade aanrichtten, de godsdienstoorlogen waren ook voorbij en de economische situatie werd wat beter
3.2 Voortbestaan van de heksenjacht
Denkbeeld blijft voortbestaan
- Hans en Grietje
- Heksensabbats (dansen door de natuur) mogelijk na stop vervolging
19e eeuw romantici van de elite hunkerden naar geheimzinnige avonturen en bovennatuurlijke verschijnselen
- bloei spirtisme (geesten overledenen contact met levenden)
& occultisme (kennis geesten en helderziendheid) + nabootsen hekserij
- geheime genootschappen Gouden Dageraad
Aleister Crowley 1875-1974 kondigde einde christendom aan
3.3 Heksenjacht in de twintigste eeuw
Overheid jaagt niet meer op duivelvereerders
- overeenkomst vervolging van joden bv. water vergiftigen en kinderen eten
- overeenkomst heksenjacht en acties tegen communisten in de VS
Door Russische revolutie afkeer voor links (red scare)
- toegenomen immigratie + stakingen indruk revolutie naar VS brengen
- jacht communisten en anarchisten Sacco en Vanzetti
Beeld communisme door politiek elite + gebruikt in politieke strijd
- door pers beeld bekend onder het volk
Oorzaak gevaar communisme:
Koude oorlog, Rusland + China communistisch en Rusland atoombom
Aanleiding:
McCarthy: communisten werken voor ministerie van Buitenlandse Zaken - ontslagen, gevangenisstraffen
McCarthy’s fout: massaal overhoor ook militairen
- militairen onaantastbaar onderdeel elite - veroordeling McCarthy
Een maatschappij moet waakzaam blijven voor de verschijnselen die bij een heksenjacht horen: de aanwijzing van een groep mensen als gevaarlijk voor de samenleving, hysterie, het gebruik van machtsmiddelen die niet volgens het gebruikelijke recht zijn.
REACTIES
1 seconde geleden