Heksenvervolging (Module 2)

Geschiedenis Module 2: De weg naar de brandstapel
Paragraaf 1: De duivel komt

magie: het uitvoeren van een ritueel om op bovennatuurlijke manier een resultaat te bereiken
witte magie: magie met positief doel
zwarte magie: schade toebrengen door stormen, ziekte of dood
hekserij: alle vormen van magie in allerlei beschavingen
volkscultuur: maniergeving van dagelijks leven, veel gelaagdheid, met behulp van volkscultuur probeerden de gewone mensen onbewust het gevoel te versterken dat ze bij elkaar hoorden, dat ze samen het kwaad konden bestrijden en konden zorgen voor elkaar veiligheid.
3 voorwaarden heksenwaan: ideeen over witte en zwarte magie, daaraan toegevoegd door de elitecultuur het idee van duivelverering, en dan de nieuwe aanpak van het strafrecht.
In de eerste eeuwen na Christus was er naast het christendom ook al andere godsdiensten -> dit beschouwde men als duivelverering
Alchemisten: kennis uit boeken en samenwerking met de duivel om dingen voor elkaar te krijgen
Inquisitie pakte de vervolging hard aan: ze beschouwde de heksen als een georganiseerde godsdienst en er werden dus hele groepen mensen veroordeeld.
Verspreiding van heksenwaan: inquisiteurs die internationaal gingen, de cultuur van de internationale elite, en de publicatie van handboeken voor de vervolging van heksen
Malleus Maleficarum: Henricus Institoris en Jacob Sprenger -> alle kennis van heksenprocessen in 1 boek in een overzicht geplaatst, en bevat bovendien een pauselijke bul waarin stond dat heksen bovennatuurlijke dingen konden doen, dus heksen moesten vervolgd worden.
Bijna de gehele volkscultuur was analfabeet, ze konden dus niets van die handboeken lezen, uit ongunst klaagden ze hun buren aan.
De preek zorgde ervoor dat de ideen van de elitecultuur doordrongen bij de volkscultuur.
Georganiseerde duivelscultus was een verzinsel, heksensabbats zijn nooit gehouden.
Tot de 13e eeuw: accusatoir proces -> geen klager, geen rechter, er was iemand die iemand aanklaagt
Vanaf de 13e eeuw: inquisitoir proces -> overheid kon zelf onderzoek instellen (aanleiding waren meestal verdachtmakingen van dorpsbewoners)
Er worden ook folteringen gebruikt om bekentenissen van verdachten los te krijgen.
De Kerk had de bedoeling om zoveel mogelijk mensen te bekeren, niet de bedoeling om zoveel mensen te laten verbranden op de brandstapel. De Inquisitie stond los van de pauselijke inquisitie.
Spaanse Inquisitie was berucht, maar van de 1900 aangeklaagden waren er maar 11 mensen verbrand. Het doel van de Spaanse Inquisitie was dan ook verzoening van de zondaars met de kerk.
Na 1500: de hervorming -> invloed kerk nam af.
1550: heksenvervolging door wereldlijke rechtbanken (harder optreden, vooral lagere rechtbanken in kleine gemeenschappen)
16e eeuw was voldaan aan 3 voorwaarden: volkscultuur had het idee van zwarte magie, gedachten duivelverering toegevoegd en verspreid en strafrecht maakt de vervolging makkelijker.

Paragraaf 2: Heksenwaan op het hoogtepunt

1430: vervolgingen stijgen langzaam, begin 16e eeuw lichte daling, na 1550 meer processen, de piek ligt tussen 1610 en 1630, na 1675 scherpe daling, rechtszaken tegen individuen, vanaf 1750 nauwelijks meer heksenvervolgingen.
Humanisme (1500): teruggreep op klassieke oudheid, kritisch en zelfstandig denken, humanisten geloven wel in magie, maar niet in de rol van de duivel, klein gedeelte van de elite hadden dit idee, humanisme kon de vervolging klein beetje afnemen, maar niet tegenhouden.
Midden 16e eeuw zoveel rechtspaken: godsdinestige conflicten -> 16e eeuw scheur tussen Rooms-katholieke kerk en protestantse kerk. Reformatie door Luther: handel in aflaten is slecht en vertaling van bijbel in het duits. Contrareformatie door Rooms-katholieke kerk: strijd tegen ketters en zuivering kerk.
1610/1630: Dertigjarige Oorlog in Duitsland
Economische oorzaken dragen bij aan heksenvervolging -> inflatie door goud uit Amerika, rijken worden rijker, armen worden armer, nieuwe groepen mensen worden rijk.
Epidemien en ziektes dragen ook bij aan heksenvervolging.
Alles ging in die tijd mis met het normale volk, dus dat moest dan wel het werk van de duivel zijn.
Vervolging van heksen was een manier om de woede van het volk op weerloze zondebokken te richten.
Terechtstellingen in Europa: 50.000/60.000. Veel inquisiteurs overdreven de aantallen om hun eigen prestaties beter te laten lijken.
Engeland heel weinig vervolgingen want daar was er geen wet voor foltering en er was een inquisitoir strafrecht.
Republiek der Verenigde Nederlanden: bijna geen vervolgingen -> teveel aandacht voor de handel, handelscontacten stonden voorop en daardoor ook contact met andere geloofsovertuigingen. Ook is het humanisme meer aangeslagen en de oorlog met Spanje (1568/1648) nam veel tijd in beslag.
Er waren meer vervolgingen in kleinere dorpjes waar iedereen elkaar kende, omdat je dan heel snel last hebt van ongunst enzo.
Niet alleen vrouwen werden beschuldigd van heks zijn maar ook mannen. Maar vaker waren het de vrouwen, want: 1) vrouwen hadden vaak verzorgende beroepen, kraamvrouw, geneesvrouw etc.
2) vrouwen werden gezien als dommer en zwakker -> geven dus makkelijker toe aan de duivel, 3) minder invloed op de maatschappij en minder relaties, dus geen seks, en de duivel biedt ze seks.
Gemeenschappelijke kenmerken: afkomstig uit de lagere klasse, bejaarde/oude mensen/zieke mensen
Heksenjacht: aanleiding: meestal persoonlijk ongeval dus zondebok zoeken, het ging altijd over zwarte magie, over toveren en beheksen enzo, verloop proces: beschuldiging in acht genomen door lagere rechtbank (elite) en bekentenissen en verlinking andere heksen.
Foltering zat aan regels verbonden, maar daar hield men zich niet zo strikt aan, dreigen met foltering vas soms al voldoende om mensen te laten bekennen, ook al hadden ze het niet gedaan. Door middel van foltering waren er natuurlijk genoeg mensen die onschuldig waren schuldig verklaard.
Heksenproeven: gewichtproeven, heksen moeten wel licht zijn omdat ze anders niet op een bezem kunnen vliegen enzo, en prikken in moedervlekken -> de machthebbers kregen in de gaten dat ze met meer processen de maatschappelijke ontevredenheid konden kanaliseren en de agressie over de wantoestanden in de maatschappij afleiden van de bezittende en heersende klasse.
Homoseksualiteit was ernstig tegen het geloof -> brandstapel
Brandstapel = reinigingsritueel

Paragraaf 3: Het einde van de heks??

17e eeuw: heksenvervolging loopt af
Johannes Wier: humanist, schrijft in 1563 De Praestigiis daemonum -> heksenvervolging onlogisch
Reginald Scott: bouwde voort op de ideeen van Wier : The discovery of Witchcraft (1584)
Empirisme: waarnemingen om achter de waarheid te komen
Rationalisme: 18e eeuw Verlichting: verstand boven alles, andere denkbeelden over heksen
Balthasar Bekker: De Betoverde Wereld (1691) -> rampen en ziektes natuurlijke oorzaken, bestaan duivel niet ontkennen, maar duivel zit ergens in de hel en niet op aarde. Er waren veel vertalingen van zijn boek.
Rationalisme heeft een grote invloed op de rechtspraak -> hogere eisen aan de bewijzen van de veroordeelden.
Er kwamen nieuwe wetten en regels, strengere regels voor de foltering, en de heksenvervolging werd bijna verboden.
Waarom geen heksenvervolging meer?? Gaeen godsdienstoorlogen, economie was veel beter, dus daarom waren de mensen meer bestand tegen de rampen enzo.

Na heksenjacht idee heksen nog steeds onder volkscultuur.
19e eeuw: belangstelling voor bovennatuurlijke en geheimzinnige dingen
Posen in Polen 1793: laatste rechtbank tegen heksen
moderne heksen op heksensabbats -> kwam door de 19e eeuw door de bloei van spiritisme en occultisme, en nabootsen van hekserij.
Heksenjacht in de 20e eeuw: vervolging op Joden, homoseksuelen, zigeuners. Communistische landen enzo, McCarthyisme.