H2 Tijd van Grieken en Romeinen

H2 Tijd van Grieken en Romeinen
3000-500 v. Chr.

Kenmerkende aspecten

4 De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat
5 De klassieke vormentaal in de Grieks-Romeinse cultuur
6 De groei van het Romeinse imperiom, waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde
7 De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa
8 De ontwikkeling van het jodendom en christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten

§2.1 De Griekse wereld

Het oudste Griekenland

• Minoïsche en Myceense cultuur: 2000-12000 BC
• Volksverhuizingen -> Dark Ages (1200-850 BC)
• Griekenland vormde steeds meer een culturele eenheid met dezelfde goden, gewoontes en taal.

Polis en kolonisatie

• Stadstaten (polis, poleis): stadjes met omringend platteland, bestuurd door edelen

  • Soorten staatsvormen: monarchie – tyrannie – aristocratie – oligarchie - democratie
• Sterke bevolkingsgroei -> voedseltekorten -> bevolknig trok weg om ergens anders koloniën te stichten, maar de koloniën hielden contact met hun moederstad.
• Einde kolonisatie:
  • het was niet meer nodig (vanwege de vruchtbaarheid aan de kust)
  • Door machtige rijken zoals het Perzische Rijk werd het stichten van koloniën moelijker

Twee oorlogen tegen de Perzen

• 499 BC: Griekse poleis in Ionië kwamen in opstand tegen Perzisch bestuur, maar dat mislukte
• 490 én 480-479 BC: Perzische koning wilde de Grieken straffen, maar hij werd twee keer verslagen
• Gevolg: hieruit bleek hoe goed de verschillende Griekse poleis konden samenwerken, wat hun zelfbewustzijn versterkte.

Athene: centrum van cultuur

• Na de Griekse overwinning bouwden de Atheners hun stad weer op, inclusief de agora, waar direct de beelden van Tirannendoders werden herplaatst.
• Athene was sinds 447 BC het culturele centrum van de Griekse wereld
• Klassieke kunst: van blijvende waarde -> Klassieke Oudheid

Denken over de natuur

• Athene was ook het centrum van filosofie en wetenschap
• Vroeger: men zocht de oorzaak van natuurverschijnselen bij de goden
• Vanaf 6^e eeuw BC: andere mogelijke oorzaken
  • Thales van Milete: water is een oorstof
  • Pythagoras: de hele wereld bestaat uit (verhoudingen tussen) getallen
  • Demokritos (5^e eeuw BC): oerstof is een atoma (ondeelbaar)

Denken over gezondheid

• Vroeger: zieke mensen gingen naar een kruidenvrouwtje, gebedsgenezer, toverdokter of naar de goden
• Vanaf 600 BC: artsenscholen -> goden waren niet meer de veroorzakers van ziektes, maar er waren natuurlijke oorzaken
• Hippokrates: 4 lichaamsvochten

Denken over de samenleving

• Filosofen dachten dat er geen echte waarheid was, het ging erom dat je anderen van je standpunt kon overtuigen
• Sokrates ondervroeg voortdurend allerlei mensen
• Leerling Plato: alleen getrainde filosofen kunnen de basisbegrippen volledig bevatten -> polis moest bestuurd worden door een filosoof

Denken over politiek: democratie

• Democratie: volksvergadering had veel macht
• Burgers met burgerschap waren politiek actief en ook bijna alle politieke functies waren toegankelijk
• Vrijheid en gelijkheid waren belangrijk:
  • Vrijheid: de mogelijkheid om politiek actief te zijn en vrij te kunnen spreken
  • Gelijkheid: iedereen (alleen mannen met burgerrecht) was voor de wet gelijk (voor functies werd geloot)
• Directe democratie: meeblissen betekent persoonlijk aanwezig zijn in de volksvergadering

Tegenstanders van de democratie

• Aristocratie: regering door de adel

Athene tegen Sparta

• Twee Griekse grootmachten: Athene en Sparta
• Spartaanse maatschappij
  • Hoplieten: burgers met alle rechten die niet werkten en in de kazerne leefden
  • Heloten: burgers die het werk deden voor de hoplieten
  • Macht verdeeld over twee koningen, een raad van oude wijze mannen en vijf eforen (bestuurders)
• Peloponnesische oorlog (431-404 BC): Athene (met macht op zee en veel geld) tegen Sparta (gesteund door Griekse poleis van het vasteland)
  • Athene moest zich overgeven -> democratie werd ingeruild voor een Spartaansgezinde oligarchie (regering door een groepje rijken)
• 403 BC: de Dertig werden verdreven en de democratie werd weer hersteld
• 338 BC: Philippos van Macedonië versloeg Griekenland -> einde aan de zelfstandige Griekse poleis

§2.2 Het hellenisme

Alexander de Grote

• 338 BC: Philippos had Griekenland verslagen en begon een grote oorlog tegen Perzië

  • Slimme zet: door samen te werken met de Grieken hij kon laten zien dat hij een echte Griek was, én de Grieken zouden niet snel weer tegen hém een oorlog beginnen
• Philippos werd vermoord en Alexander de Grote.
• 334 BC: Alexander versloeg Perzië en delen van Egypte en Mesopotamië, later ook Iran, Afghanistan en Pakistan
• 324 BC: Alexander organiseerde een massale bruiloft tussen duizenden Grieken en Perzen (doel: laten zien dat hij bij de opbouw van zijn wereldrijk steunde op beide volken, zonder onderscheid)

Het hellenisme

• Alexanders rijk viel uiteen in drie koninkrijken: in Egypte, Azië en Macedonië en Griekenland
• Hellenisme: de Griekse cultuur verspreidde zich over het hele veroverde gebied
  • Doordat Grieken naar nieuwe gebieden trokken en vasthielden aan hun eigen cultuur
  • In Egypte: alleen als je Grieks sprak en de Griekse cultuur overnam kon je iets bereiken in de maatschappij -> steeds meer mensen gingen Grieks leren
  • Door nieuwe gebouwen en beelden

Alexandrië en de Pharos

• 331 BC: Alexander stichtte Alexandrië, op een gunstige plaats aan de kust
• Opvolger Ptolemaios I maakte Alexandrié tot de hoofdstad van zijn Ptolemaeënrijk
• Op Pharos werd een vuurtoren gebouwd
  • Om schepen veilig naar de haven te leiden
  • Om rijkdom en macht van Alexandrië en Ptolemaios I te tonen

Griekse wetenschap in Alexandrië

• Museion trok wetenschappers uit allerlei gebieden aan. Zij kregen veel salaris en hoefden geen belasting te betalen.
• Geleerden kwamen samen om te studeren en te discussiëren over wiskunde, sterrenkunde en geneeskunde -> de wetenscahp bloeide

De joodse diaspora

• Het jodendom is een monotheïstische godsdienst, die vanaf 586 BC in een diaspora leefden
• In de hellenistische tijd trokken veel joden uit Palestina en Babylon naar Syrië, Klein-Azië en Egypte

§2.3 Imperium Romanum

Rome wordt een grootmacht

• 31 BC: einde Ptolemaeïsche rijk en de hellenistische periode
• 509 BC: Rome werd een republiek (einde koningstijd) en kreeg een nieuw bestuur:
  • Twee consuls, opperbevelhebbers van het leger
  • Senaat, het machtigste orgaan
  • Volksvergadering, kreeg pas later meer invloed
• De Romeinen veroverden Zuid-Italië en kwamen in contact met de Griekse cultuur
• Na twee oorlogen heeft Rome Carthago uiteindelijk verslagen -> begin van enorme gebiedsuitbreiding -> Imperium Romanum
• 146 BC: Carthago werd definitief verslagen en volledig verwoest

Verspreiding van de Griekse cultuur

• Griekse cultuur naar Rome:

  • Kunstvoorwerpen als oorlogsbuit werden nagemaakt en gebruikt als verfraaiing
  • Sommige slaven waren ontwikkelde Grieken, die hun cultuur meenamen
• Romeinen keken tegen de Grieken op, maar voelden ook minachting voor hen

De Romeinse inbreng

• Griekse beelden waren naakt / Romeinse nóóit
• Griekse tempels hadden rondom trappen / Romeinse tempels stonden op een hoog podium en hadden een trap aan de voorkant
• Verbeteringen in de architectuur: beton en boogconstructie

De generaals worden machtiger

• Tijdens de groei van het Romeinse imperium werden generaals steeds belangrijker
• Soldaten vochten niet meer voor de Romeinse Republiek, maar voor hun generaal, want die zorgde voor soldij, veiligheid en aandeel in de oorlogsbuit.
• 1^e eeuw BC: Eeuw van burgeroorlogen (generaals vochten tegen elkaar om macht)
• De machtigste generaals waren Pompeius en Ceasar
  • Pompeius had de zee vrijgemaakt van zeerovers, het hellenistische Seleucidenrijk verslagen en orde op zaken gesteld
  • Ceasar had Gallië veroverd en kwam daardoor op gelijke hoogte
• Gevolg: burgeroorlog, die Ceasar won. Hij werd echter vermoord omdat men vreesde dat hij de republiek wilde afschaffen.
• Gevolg: heel veel burgeroorlogen, waarna Augustus de Verhevene overwinnaar werd. Hij wist orde te scheppen in de chaos -> begin Keizertijd (27 BC tot 476 AC)

Christenen in het Imperium Romanum

• Na de dood van Jezus wilden Zijn volgelingen de boodschap over de hele hellenistische wereld verspreiden. Deze mensen noemen zich christenen.
• Joden en christenen begonnen uit elkaar te groeien:
  • Christenen wilden anderen tot hun geloof bekeren, joden niet -> christenen vielen op (ook door hun monotheïsme)
• 64: christenen kregen de schuld van de enorme brand in Rome
• Gevolg: christenvervolging in Rome
• Onder Trajanus (98-117) werd het minder, maar christen zijn bleef strafbaar
• Het christendom groeide vooral ondder armen, vrouwen en slaven in steden, niet op het platteland
• 2^e eeuw: christelijke gemeenten werden beter georganiseerd en armen konden financiële steun krijgen

Romanisering

• 106: onder keizer Trajanus was het Imperium Romanum op zijn grootst
• 1^e eeuw: Romeinen gingen limes aanleggen langs grote rivieren. Dit bood bescherming tegen Germaanse plundertochten
• In een veroverd gebied
  • konden de edelen gewoon leiders blijven van hun stam, tenzij ze in opstand kwamen.
  • kregen de leiders die meewerkten allerlei luxe geschenken, waaronder het Romeinse burgerrecht
• Het hele Romeinse gebied was/werd goed georganiseerd (romanisering):
  • Sommige Gallische stadjes werden hoofdstad gemaakt van een bestaand district (civitas)
  • Er werden nieuwe civitates gemaakt door de samenvoeging van stammen
  • Vanuit de hoofdsteden werd de belastinginning geregeld
  • Er was een uitgebreid wegennet
  • Een nieuwe stad had een forum, een centraal plein
• De Kelten waren snel geromaniseerd en kregen hoge functies in de nieuwe steden
• De Bataven hadden meegevochten met de Romeinen en hoefden geen belasting te betalen; ze werden vaak gebruikt als persoonlijke lijfwacht
• Op het platteland ontstonden grote villae rusticae: landbouwbedrijven met een luxe villa op het terrein
• De Romeinen namen ook dingen van de Germanen over: Germaanse godheden werden gekppeld aan een Grieks-Romeinse god

§2.4 De late Oudheid

De crisis van de derde eeuw

• 3^e eeuw: grote groepen Germanen vielen het Imperium Romanum binnen, voor de goede landbouwgrond en de Romeinse welvaart
• Steeds meer Romeinse legeraanvoerders grepen de macht -> grote chaos, met te veel verschillende personen die veel macht hadden. Velen verhoogden hun soldij of gaven premies; er werd steeds maar verder verhoogd
• De christenen kregen de schuld van dit alles

Christenvervolgingen

• Het christendom groeide, ook onder de rijke mensen -> ruimte voor christelijke naastenliefde (voedseluitdelingen, hulp aan weduwen en wezen, financiële ondersteuning) -> het christendom groeide nog meer
• 250: christenen en joden werden gedwongen aan de staatsgoden te offeren -> veel christenen werden gedood + veel ruzies tussen christenen onderling -> te veel onrust, dus de maatregel werd stopgezet -> de groei van het christendom ging door
• Het christendom was een bedreiging voor de Romeinse machthebbers: de christenen waren goed georganiseerd, ze hielpen elkaar en waren zeker van hun zaak. Ook door hun angst niet te tonen tijdens de vervolgingen, had men respect voor hen.

Keizer Diocletianus

• Keizer Diocletianus (284-305) maakte een eind aan de chaos van de 3^e eeuw:

  • Het rijk werd in vieren gedeeld (tetrarchie)
  • Bovenaan stond een keizer Augustus met daaronder een Caesar
  • Scheiding tussen militair en burgerlijk bestuur
  • Grote, strak geregelde bureaucratie
  • Provincies werden opnieuw ingedeeld: 12 districten en 100 provincies
  • Meer soldaten, leger werd opgedeeld in vaste en mobiele troepen
  • Aanpassing belastingstelsel: grond ging tot familie behoren
  • Prijsedict (had weinig effect)

Het Romeinse recht

• Het Romeinse recht: uitspraken van vroegere rechters, offciële uitspraken en antwoorden van rechters, opmerkingen van beroemde juristen uit de 2^e eeuw
• Al die uitspraken werden verzameld, maar het was nog geen wetboek
• 6^e eeuw: Justinianus (527-565) kwam met een wetsverzameling die overzichtelijk, uitgebreid en algemeen geldig was (vanaf 11^e eeuw herontdekt)

Keize Constantijn de Grote

• Het systeem met Augusti en Casesares werkte niet -> veel burgeroorlogen
• 312: Constantijn won de slag bij de Milvische brug en werd keizer van het westelijke Romeinse rijk
• 313: Edict van Milaan (het christendom kreeg gelijke rechten)
• Constantijn was de eerste christelijke keizer en bemoeide zich volop met de Kerk (financiële steun, kerkbouw, etc.) -> christendom groeide sneller dan ooit
• 391: het christendom werd de staatsgodsdienst
• Na de dood van Theodosius werd de scheiding van het Romeinse Rijk definitief

Van oudheid naar Middeleeuwen

• 5^e en 6^e eeuw: tijd van de Volksverhuizingen
• Redenen:
  • Germanen leefden in het Romeinse Rijk
  • Germanen sloegen op de vlucht voor de Hunnen
• Gevolgen:
  • De bevolking trok weg naar het platteland
  • Chaos, doordat de Germanen hun eigen bestuur hielden
  • Germanen werden steeds belangijker
• 476: einde West-Romeinse Rijk -> begin Middeleeuwen
• (1453: einde Oost-Romeinse Rijk)