1.1​ ​van​ ​jagers-verzamelaars ​ naar​ ​ boeren​      

Leefwijze​ ​van​ ​jagers-verzamelaars

● de ​ eerste​         ​ ​mensen​ ​leefden​ ​als​ ​jagers-verzamelaars.​  ​Deze​ ​deelperiode ​ van​          ​ ​de       prehistorie ​ noemen​   ​ we​      ​ het​      ​ paleolithicum​  ​ of​        ​  ​oude  ​  ​steentijd,         ​​naar​ ​de ​ stenen​           werktuigen​ ​die​ ​de​ eerste​         ​ mensen​           ​ maakten​        

• ze​ waren​           ​ ​nomaden​ en​  ​ ​trokken ​ ​in ​ kleine​        ​  groepen​          ​ rond,​   ​ op​       ​ zoek​   ​ ​naar   ​ voedsel​          

● we ​ weten​         ​ niet​     ​ veel​    ​             over​​  hun​          ​ cultuur​             ​   of​ ​​immateriële​ ​kenmerken​ ​van​ hun​​ ​cultuur ●           ze ​ begroeven​ ​ hun​      ​ doden​              ​ vaak​   ​ ​met     ​  ​sieraden,        ​​werktuigen​ ​of​ ​wapens

Overgang​ ​naar​ ​landbouw

• In​ ​1989​ ​deden​ ​israëlische​ archeologen​ ​​een​ ​sensationele ​ ontdekking.​     

  • ze​ ​vonden​ ​een​ ​jagers-verzamelaars​ kamp​ ​​vlakbij​ de​            ​ rivier​  

                      ○   ze​ ​leefden​ ​in ​ ronde​ ​ hutten​ ​  van​ ​ wilgentakken​         

                      ○    ze​ ​noemden​ het​ ​ de​ ​ ohalo​ ​ cultuur​   

○    er​ was​ ​ ​genoeg ​ ​eten​ te​​ ​vinden​ ​dus​ ​ze ​​hoefden ​​niet​ ​te​ ​trekken​ ​van​ ​plek ​​naar plek

● De​ ​natufiërs​ ​die​ ​rond​ ​12.000​ ​voor​ ​christus​ in​ ​​het​ ​midden​ ​oosten​ ​leefden​ kenden​​ ​al permanente ​ bewoning.​   

• • woonden​ ​in​ ​kleine​ ​dorpjes​ ​van ​rond​​ ​de​ 150​ ​ ​mensen

                      ○   daar​ ​was ​ ​ook​ ​voldoende​ ​voedsel​ ​te ​ ​vinden

○    ze ​ waren​         ​ de​       ​ eerste​              ​ die​      ​  gingen​             ​ ​             experimenteren ​met​​ ​hun​ ​eigen ​​eten verbouwen

● de​ ​landbouw​ ​is​ ​uitgevonden​ ​in​ ​het​ midden-oosten,​  ​ ​in ​ ​een             ​ gebied​ ​ dat​      ​ vruchtbare halvemaan​ wordt​          ​ genoemd.​      

○ De​ ​overgang ​ naar​      ​ ​een​ ​landbouwsamenleving​ had​        ​zulke   ​​ grote​​ ​gevolgen, ​​dat we ​ spreken​        ​ van​     ​ de​       ​ neolithische​    ​ ​revolutie

■    Van ​ jagers-verzamelaars​       ​ ​in​ ​het​ ​paleolitithicum​ ​(oude​ ​steentijd)​ ​werden de ​ mensen​ ​ boeren​            

                                    ■        Daarmee​ ​brak​ ​een​ ​nieuwe​ ​aan, ​het​​ ​neolithicum​ ​(nieuwe​ ​steentijd)

De​ ​landbouw​ ​samenleving

• de​ ​overgang​ ​naar​ ​een​ ​agrarische ​samenleving​​ ​had​ ​grote​ ​gevolgen

○ De ​ bevolking​  ​ groeide,​           ​ sneller​             ​ ​            dan​  ​in​  een​      ​  samenleving​  ​ ​van jagers-verzamelaars.

                      ○    Boeren​ ​waren​ ​geen​ ​nomaden​ ​meer​ ​maar ​werden​ ​ sedentair​ ​ (​ vaste ​ plek)​                                                            

                      ○    Stevig​ ​gebouwde​ ​boerderijen​ ​in​ ​plaats​ ​van​ hutjes​

                      ○    ze​ ​gebruikten​ ​andere​ werktuigen​                    ​ ​zoals​ ​landbouwwerktuigen

● doordat​ ​mensen​ ​zich​ ​op​ ​een​ ​vaste​ plek​ ​​hadden​ ​gevestigd​ ​konden​ ​ze​ ​meer bezittingen ​ hebben​

○ hierdoor​ ​ontstonden​ ​statusverschillen, ​ sociale​         ​ ​ongelijkheid​ ​en​ ​sociale hiërarchie

1.2​ ​Oude​ ​beschavingen,​ ​steden​ ​en​ ​staten

Het​​succes​​van​​de​​irrigatie​​landbouw:

- Ondanks​ ​dat​ ​het​ ​klimaat​ erg​​ ​warm​ ​was​ ​en​ dat​ ​​er​ ​weinig​ ​regen​ ​viel​ ​waren​ ​de​ ​oogsten enorm ​ en​  ​ succesvol.​      ​ Dit​       ​       kwam​​  ​door      ​ de​       ​ irrigatielandbouw.​ 

- Boeren​ ​gebruikte​ ​vruchtbare​ ​slib​ ​van​ rivieroevers​ ​​en​ ​brachten​ ​door​ ​middel van​ ​kanaaltjes​ ​en​ ​dammetjes​ ​water​ ​naar​ ​hun​ ​gewassen.​ ​(irrigatie)

       -     Sociale ​ gevolgen:​   

- Sociale​ verschillen​      ​ namen​             ​ toe,​     ​ boeren​             ​ die​       ​  keer​    ​ ​op       ​ keer​    ​ enorme​           ​ ​oogsten           binnen ​ ​haalden ​ kregen​          ​ meer​  ​ macht.​            

- Deze ​ ​boeren​ ​werden​ ​vaak​ ​politieke​ ​leiders,​ ​ze​ ​hielden​ ​zich ​​bezig​ ​met het ​ besturen​  ​ ​van​ ​het​ ​land​ ​terwijl​ ​anderen​ ​voor​ ​hen​ werkten.​       ​ Vaak​   werden ​ ze​      ​ succesvolle​    ​ leiders​              ​ en​       ​ ​hielden            ​ ​            ze ​zich​ ​​bezig​ ​met​ ​het​ leiding​ geven ​ aan​     ​ het​      ​ ​irrigatiesysteem​ ​(aanpassingen​ en​       ​ ​verbeteringen) ​ ​en de ​ bouw​ ​ van​     ​ publieke​           ​ werken​            ​ (​ tempels). 

- Succesvolle ​ ​boeren​ ​streden ​ ​onderling​ ​om​ ​macht, ​ oorlogen​           ontstonden. ​ ​Daardoor​ ​werden​ ​er​ ​stadsmuren​ ​om​ ​de​ ​steden​ ​gebouwd. 

Stadstaten​​in​​Mesopotamië: 

- De​ ​dorpen​ ​in​ ​het​ ​zuiden​ van​ ​​mesopotamië​ ​waren ​ van​        ​ ​             zo’n ​ omvang​   ​  dat​      ​ je​ ​ ze​  ​  kleine​ staten ​ kon​      ​ noemen.​          ​ (​ De ​ grootte​ ​​van​ ​een​ ​stad ​en​            ​ haar​   ​  directe​ ​ omgeving.)​    

• De​ ​meeste​ ​stadstaten​ ​hadden​ ​een ​paar​ ​ kenmerken​            ​ gemeen:​         

- De​​hiërarchische ​ ​opbouw​​van​​de ​ samenleving​ -           De ​ bevolking​  ​ was​    ​ verdeeld​         ​ in​​ sociale​         ​ klassen:​

                                                   -     De ​ ​koning 

-     Opperbevelhebber​ ​van​ ​het​ ​leger,​ ​opperrechter​ ​en bestuurde​ ​het​ ​land. 

                                                   -     Priesters

                                                                 -    Door​ ​de ​ polytheïstische​          ​ godsdienst​                                    ​ hadden​            ​  ​priesters                     ​ de​        

taak​ ​om​ dagelijks​       ​ rituelen​            ​ uit​       ​ te​        ​  ​voeren             ​ en​       ​ offers​ ​ te​ brengen ​ naar​        ​ de​        ​ ​goden. 

                                                   -     Ambachtslieden 

- Mensen​ ​die​ ​door​ ​het​ ​overschot​ ​aan​ ​voedsel​ ​zich hebben​ ​kunnen​ ​specialiseren​ ​in​ ​andere​ ​beroepen. 

• Boeren         Slaven
• Vaak ​ krijgsgevangene​             

                      -     Godsdienstig​ ​centrum

• In​ ​de​ ​tempel​ ​worden​ de​ ​​belangrijkste​ ​goden ​ ​geëerd

- Ook​ ​hebben ​ ze​           ​ een​     ​ economische​ ​ functie,​               ​​rondom            ​  ​de       ​ tempel​             ​ werden​            goederen​ verhandeld,​             ​ ​ook​ ​werden​ ​hier​ delen​​ ​van​ ​de​ ​oogsten​ ​als belasting ​ aan​      ​ ​de​ ​koning​ ​ingeleverd​ ​werden, ​​in ​​ruil​ ​hiervoor​ ​werden​ ze​ beschermd ​ en​   ​ ​werd​ ​het​ ​onderhoud​ ​van​ ​de​ ​irrigatie​ ​systemen gecoördineerd. 

- Belasting ​ werd​            ​ gedistribueerd​             ​ aan​     ​ de​        ​ koning,​            ​  priesters,​        mensen​ uit​      ​ het​       ​ ​leger​ ​en​ ​aan​ ​ambachtslieden.​ ​Ook​ ​werd​ ​een deel ​ gebruikt​       ​ ​voor​ ​handel​ ​met​ ​andere​ ​steden. 

                      -    Specialisten ​ (​ mensen ​ met​ ​ een​ ​ ​ander ​  ​beroep ​ ​dan​ ​boer)

• Gebruik​​van​​schrift. 

- Schrift​ ​werd​ ​voornamelijk​ ​gebruikt​ voor​ ​​het ​ ​registeren​ ​van economische ​ zaken.​              ​ Nadat​ ​ klanktekens​   ​      waren​ ​uitgevonden​​ ​werd​ ​het schrift ​ ook​        ​ gebruikt​     ​ voor​    ​ ​boekhouding, ​regels​​ ​en​ ​wetten​ ​vastleggen​ ​en religieuze ​ en​         ​ historische​     ​ verhalen​    ​ ​opschrijven.

1.3​ ​Egypte,​ ​revolutie​ ​in​ ​een​ ​natiestaat

Eenheid​ ​in​ ​het​ ​oude ​ egypte​            

- Vanaf​ ​5000​ v.​ ​ ​Chr.​ ​vestigden​ ​zich​ ​de​ ​eerste​ ​boeren​ ​in​ ​kleine ​​nederzettingen​ ​in​ ​het nijldal.

- Ze​ ​waren​ ​gevlucht​ ​voor​ ​de​ ​droogte,​ omdat​ ​​de​ ​savannes​ ​in​ noord-afrika​              ​​door klimaatverandering ​ geleidelijk​ ​ waren​ ​ veranderd​       ​ in​ ​ woestijn.​   

- egypte ​ was​     ​ een​     ​ geschenk​        ​             van​​  de​              ​ nijl​       ​   (​nijl ​kwam​​ ​steeds​ ​stukje​ ​hoger​ ​buiten haar ​ oevers)​            

• de​ ​landbouw ​ leed​       ​ tot​       ​ een​     ​  ​grote  ​ bevolkingsgroei​           
• de​ ​farao​ ​was ​ de​          ​ ​opperbevelhebber, ​​hij ​​bestuurde​ ​het ​ ​land.

- een ​ ​van​ ​zijn​ ​taken​ was​           ​ ​het ​​laten ​​aanleggen​ ​van​ ​opvangbekkens​ voor​ water, ​ van​       ​ irrigatiekanalen​           ​ ​en​ ​van​ ​dijken.

- rond ​ 2950​       ​ v.​ ​ Chr.​            ​ ​kreeg ​ Narmer,​          ​ leider​ ​van​​ ​boven-egypte,​ ​na​ ​een​ ​oorlog​ ook​ de​ ​macht ​ ​over​ ​beneden-egypte.

• Egypte​ ​was​ ​nu​ ​verenigd​ ​tot​ ​een​ staat​ ​​met​ ​als​ ​hoofd​ ​de​ ​farao
• ze ​ vereerden​  ​ hem​    ​ als​      ​ godheid.​        
• sommige ​ mensen​       ​ zagen​              ​ ​het ​als​ ​​de​ ​eerste​ ​natiestaat.
• dit ​ kwam​          ​ door​   ​ de​       ​ samenhorigheid.​       
• Egypte​ ​was​ ​polytheïstisch​ ​en​ ​aanbaden​ ​verschillende​ ​goden​ ​tegelijk.

- Rond​ ​2000​ ​v.​ ​Chr.​ ​was​ ​amon​ ​een ​van​​ ​de​ ​belangrijkste​ ​goden​ ​die​ ​door de ​ hele​          ​ staat​   ​ werd​  ​ vereerd.​         

• hij​ ​zorgde​ ​voor​ ​het​ ​ontstaan ​van​​ ​al​ ​het​ ​leven

- ze​ ​hadden​ tempels​     ​ maar​  ​ vereerden​        ​hem​    ​ ook​     ​  thuis​    -          regelmatig​ ​was​ ​er​ ​sprake ​ van​             ​ ​onderlinge        ​ rivaliteit​          

De​ ​ketterkoning

• In​ ​1353​ ​v.​ ​Chr.​ ​werd ​​amenhotep        ​ IV​        ​ de​       ​ nieuwe​              ​ farao​  ​  van​     ​ Egypte.​          
• zijn ​ vader​        ​ ​had​ ​amon​ tempels​ ​ laten​ ​ bouwen,​   ​ ​god​ van​       ​ ​de ​ ​schepping​ en​​ ​zon.
• de ​ amonpriesters​      ​ waren​              ​ zeer​   ​ ​rijk​ ​en ​daarmee​​ ​een​ ​machtsfactor​ geworden​ ​​in​ egypte.​

- Amenhotep ​ voerde​    ​ een​     ​ paar​   ​ radicale​           ​veranderingen​ ​ door.​    -         Een ​ daarvan​   ​ was​    ​ ​een​ ​verandering​ ​van ​ ​godsdienst.

- hij​ ​schonk​ ​aandacht ​ aan​        ​ een​     ​  vrij​      ​ onbekende​     ​ god,​    ​ ​Aton,​ ​de​ god​​ ​van​ ​de zonneschijf

- Als​ ​snel​ ​besloot​ ​amenhotep​ ​dat​ ​ze​ ​maar ​een​​ ​god​ ​mochten​ ​vereren,​ ​Aton​ ​was de ​ enige.​          

• hij​ ​liet​ ​zijn​ ​naam​ ​van ​amenhotep​​ ​naar​ ​achnaton​ ​veranderen.

- in ​ ​heel​ ​egypte​ ​haalde​ ​hij​ ​beelden​ ​en​ ​schilderingen​ ​van ​​andere​ ​goden verwijderen.

• De​ ​tweede​ ​was ​ het​    ​ stichten​           ​ van​     ​​een      ​ nieuwe​              ​ hoofdstad.​     
• Thebe ​ was​     ​ teveel​ ​ verbonden​      ​ aan​     ​ amon.​             

- Daarom​ ​liet​ achnaton​ ​ ​tussen ​ ​thebe​ ​en ​​memphis ​​in​ ​een​ ​gloednieuwe​ stad​ bouwen: ​ ​Achetaton.

• Er ​ woonden​    ​ tussen​             ​ de​       ​ 20.000​             ​  ​en       ​  ​50.000 ​  ​mensen           ​ ​in ​ achetaton.​             

- centraal​ ​in​ ​de​ ​stad​ lagen​         ​ het​       ​ koninklijk​​ paleis​​ ​en​ ​de​ ​tempelcomplexen​ ​waarin aton ​ ​werd​ ​vereerd.

- De​ ​derde​ ​vernieuwing​ ​was​ ​een ​wijziging​ ​ in​ ​ de​        ​ ​stijl      ​ waarin​              ​ achnaton​        ​ zichzelf​           ​ ​en andere ​ leden​   ​ van​     ​ de​       ​ koninklijke​       ​​familie             ​ liet​      ​ ​afbeelden.        

- Ze​ ​werden ​ ​traditioneel​ ​afgebeeld​ ​als​ krachtige,​​ ​gespierde​ ​en​ ​fysiek​ ​perfect ogende ​ mannen​    

Tijd​ ​van​ ​Grieken​ ​en​ ​Romeinen​  ​(oudheid)​ ​3000​ ​v.​ ​Chr.​ ​-​ ​500​ ​n.​ ​Chr.

2.1​ ​De​ ​griekse​ ​wereld Kenmerkende ​ aspecten:​         

• De​ ontwikkeling​         ​ ​van​ ​wetenschappelijk ​ denken​      ​ en​       ​ het​       ​ denken          ​ ​​over burgerschap ​ en​          ​ politiek​           ​ in​ ​ de​  ​  ​griekse           ​ stadstaat.​    
• De ​ ​klassieke​ ​vormentaal​ ​van​ ​de​ Grieks-Romeinse​      ​ ​cultuur

Het​ ​oudste​ ​griekenland

Net​ als​ ​ ​in​ ​mesopotamië​ ​waren​ ​er​ ​rond ​ ​2000 ​ ​v.​ ​Chr.​ ​op​ kreta​        ​ ​al​ ​steden,​ ​havens​ ​en​ ​grote paleizen. ​ (​ minoïsche ​ cultuur)​     

• Op​ ​het​ ​vaste​ ​land​ ​lagen ​ de​    ​​burchten         ​ van​     ​ ​de        ​vorsten​              ​ van​     ​ de​       ​ myceense​      ​ cultuur.​           

- maar​ ​rond​ ​1200​ ​v.​ ​Chr.​ verdwenen​   ​ de​        ​​meeste​  stedelijke​      ​ centra​ ​ door​   volksverhuizingen​ ​in​ ​het​ ​oosten​ ​van​ ​het​ ​middellandse​ ​zeegebied.

• hierna​ ​leefden ​ ze​        ​ in​ ​ boerengemeenschappen​

- ze​ ​gingen​ wel​ ​ steeds​              ​ meer​  ​  een​     ​ culturele​          ​ ​ eenheid​  vormen,​         ​ dezelfde​          ​ ​goden,             ​ dezelfde​          gewoontes​ ​en​ dezelfde​            ​ taal.​   

- die ​ ​culturele​ ​eenheid​ ​vormde​ ​ook​ een​           ​ gezamenlijke​ ​ ​spelen, ​ ​de​ Olympische​​ ​spelen, hiervoor ​ werden​     ​ zelfs​   ​ de​       ​ oorlogen​          ​ ​even   ​ stopgezet.​     

Polis​ en​            ​ kolonisatie​    vanaf​ ​850​ ​v.​ ​Chr.​ ​ontstond​ ​er ​ in​ ​             griekenland​ ​ ​weer        ​ een​     ​ stedelijke​          ​ ​cultuur.

- de ​ nieuwe​       ​ stadstaten​      ​ (​ polis) ​ waren​              ​​vaak   ​  ​niet     ​ ​meer ​ dan​        ​ de​       ​ ​stadjes​ ​en​ ​het​ omringende​ platteland.

- bijna​ ​nergens​ ​waren​ ​nog​ ​koningen,​ ​meestal​ waren​ ​​de​ ​edelen​ ​degene​ ​met​ ​de belangrijke ​ ​functies

• een ​ deel​          ​ van​     ​ de​ ​bevolking​​ ​trok​ ​weg​ om​​ ​hun​  ​eigen​ ​polis ​​te​ ​starten.
• door ​ een​          ​ sterke​              ​ bevolkingsgroei​          ​ ontstonden​     ​ ​er         ​ gauw​ ​ voedseltekorten.​        

- tussen​ ​750​ ​en​ ​550 ​ v.​ ​ Chr.​    ​ ontstond​          ​ ​er        ​ dan​     ​ ook​     ​  ​een       ​ netwerk​           ​ van​     ​ griekse​            ​ stadstaten​      langs​ ​de​ ​kust​ ​van​ de​              ​ middellandse​ ​ zee.​   

• ze ​ ​hielden ​ ​contact​ ​met​ hun​  ​ ​moederstad.

- de​ ​nieuwe​ poleis​          ​ ​op​ ​sicilië​ ​en​ ​in​ ​italië​ ​waren​ ​snel​ ​rijker​ ​dan​ de​​ ​steden​ in​​ ​het moederland.

• ze​ ​leefden ​ volop​          ​ graan,​              ​ verdere​           ​ kolonisatie​​  was​            ​ niet​     ​  nodig.​             

- Rond​ ​550​ ​v.​ Chr.​         ​ ​maakten​ ​de​ ​rijken​ ​van ​ de​     ​ ​etrusken,         ​carthago​           ​ en​       ​ de​       ​ perzen​             ​ ​het      lastig​ ​om​ ​nieuwe​ ​kolonies​ ​te​ ​stichten 

• dit​ ​kwam​ ​omdat​ ​ze​ ​allemaal​ aan​ ​​de​ ​middellandse​ ​zee​ ​lagen.

Twee​ ​oorlogen​ ​tegen ​ de​ ​ perzen​   

de​ ​griekse​ ​poleis​ ​in​ ​ionie​ ​(de​ ​turkse​ ​westkust) ​ ​vielen            ​​al​ ​sinds​ ​547​ ​v.​ ​Chr.​ ​onder​ ​perzisch bestuur. 

• in​ ​499​ ​v.​ ​Chr.​ ​kwamen ​ze​​ ​daartegen​ ​in​ ​opstand.

- De​ opstand​ ​ ​mislukte​ ​en​ ​de​ ​perzische​ ​koning​ ​besloot​ ​de​ ​grieken​ ​te ​​straffen​ ​voor​ ​hun hulp

• hij​ ​werd​ ​zowel​ ​in​ ​490​ ​als​ ​in​ ​490479​ ​v.​ ​Chr.​ ​verslagen ​​door​ ​de​ ​grieken.
• De ​ griekse​      ​ poleis​ ​ konden​            ​ goed​  ​ samenwerken.​           
• ze​ waren​           ​ ​de​ eerste​         ​ ​die​ ​de​ ​perzen​ ​konden​ ​verslaan.

Athene:​ ​centrum​ ​van​ ​cultuur

Athene​ ​had ​ zwaar​      ​ geleden​           ​ onder​ ​ ​de       ​ twee​   ​  ​oorlogen         ​ tegen​ ​ de​       ​  perzen.​       -          in​ 480​  ​ v.​ ​ Chr.​            ​ was​       ​  de​       ​             ​stad​ ​ingenomen​ ​en​ ​geplunderd.

- de​ ​perzen​ ​hadden​ ​de​ ​beelden ​ van​   ​ ​de​ ​tirannendoders​ ​meegenomen,​ ​het ​​teken​ van​ vrijheid ​ voor​   ​ de​       ​ grieken​              ​ ​( bron​  9)​        

- na ​ de​  ​ griekse​            ​             overwinning​ ​op​ ​de​​ ​perzen​ ​bouwde ​ze​       ​              daarom​ ​​eerst​ ​hun​ ​verwoestte huizen ​ en​        ​ stadsmuren​    ​ direct​ ​ op.​     

- daarna​ ​de​ ​agora,​ ​het ​ ​economisch​ ​en​ ​politieke​ ​centrum​ ​van ​ athene.​    -          ze​ ​plaatste​ ​hier​ ​nieuwe​ ​beelden​ ​van​ ​tirannendoders.

- in​ ​447​ ​v.​ ​Chr.​ ​startte​ ​de​ ​staatsman ​perikles​​ ​een​ ​uitgebreid​ bouwproject​    ​ op​       ​ de​ akropolis,​ ​de ​ atheense​    ​ ​burcht.

• hiermee​ ​konden​ ​ze​ ​de​ ​welvaart​ ​en​ ​macht ​van​​ hun​  ​ stad​    ​ laten​   ​  zien.​  
• het​ ​leverde​ ​ook​ ​veel​ ​werk​ ​op, ​ ​wat ​ ​weer​ ​de​ ​atheense​ economie​         ​ stimuleerde.​
• kunstenaars,​ ​filosofen​ ​en ​ specialisten​           ​ kwamen​          ​ ​naar​ ​athene.
• Athene ​ werd​  ​ zo​       ​ het​      ​ culturele​           ​​centrum           ​  ​voor     ​ de​       ​ ​griekse​ ​cultuur.

- Ook​ toen​          ​ ​athene​ ​haar​ ​politieke​ ​macht​ ​al​ ​lang​ ​kwijt​ ​was​ ​bleven ​​de​ ​bouwkunst​ ​en beeldende ​ ​kunst ​ ​een​ ​voorbeeld​ ​voor​ ​latere​ ​architecten​ ​en​ ​kunstenaars.

Denken​ ​over​ ​de​ ​natuur

Athene​ ​was​ ​het​ ​centrum​ ​van​ ​wetenschap.

• ze ​ legden​        ​ ​de​ ​schuld​ ​bij ​​goden ​​op ​ vragen​          ​ die​      ​ ze​       ​ ​niet      ​ konden​            ​ verklaren​       

In​ ​ionie​ ​begon​ ​men​ ​in​ ​de​ ​zesde​ ​eeuw​ ​v.​ ​Chr.​ ​naar​ ​natuurlijke​ ​oorzaken​ ​te​ ​zoeken

• ze ​ zochten​      ​ naar​   ​ een​     ​ oerstof​             ​  waar​  ​ ​alles   ​  uit​       ​ zou​      ​ bestaan.​        

- een​ zei​ ​ ​dat​ het​              ​ ​            water​  was        ​​  (​ thales ​ en​     ​ ​milette, ​ ​natuurfilosofen),          ​            ​de​ ander​           ​ zei​      ​  ​dat      ​  ​het        kon​ ​worden​ ​uitgedrukt​ in​ ​ ​getallen​ ​en​ verhoudingen​​  tussen​ ​ getallen​           ​ (​ pythagoras).

- Uiteindelijk​ ​kwam​ ​Demokritos​ ​in​ ​de​ ​vijfde​ ​eeuw​ v.​​  Chr.​       ​ ​met​ ​de​ ​bewering​ ​dat​ een​   oerstof​ ​een ​ ​niet​ ​met​ ​het​ ​oog​ ​waarneembare​ ​stof​ ​is. 

• Hij ​ noemde​     ​ ​dit​ ​soort​ ​deeltjes​ ​atoma​ ​(ondeelbaar)

Denken​ ​over​ ​gezondheid

Ook​ ​begon​ ​men​ ​rond​ ​deze​ ​tijd​ ​te​ ​denken​ ​over​ ​de​ ​mens​ ​en​ ​zijn​ ​gezondheid.​ ​(5e​ ​eeuw​ ​v.

Chr.)

• als​ ​je​ ​ziek​ ​werd,​ ​ging​ ​je ​ naar​       ​ een​  ​​kruidenvrouwtje,              ​ gebedsgenezer​    ​ of​        ​ toverdokter.​  
• je​ ​kon ​ ​ook​ ​naar  ​een​ ​​tempel​ ​gaan,​ ​bijvoorbeeld ​​van ​​een​ ​genezende ​ god​    ​ (​ asklepios).

De ​ priesters​ ​ hadden​ ​ door​ ​ behoorlijk​ ​ ​wat ​  ​ervaring ​ medische​    ​ ​kennis​ ​opgedaan.

• er​ ​waren​ ​van​ ​600​ ​v.​ Chr.​ ​​ook​ ​al​ ​artsen​ ​scholen.

- hier​ ​beschouwden​ ​ze​ niet​              ​ ​goden​ ​als​ ​veroorzakers ​​van ​​ziekten​ ​maar​ ​keken​ ​ze​ ​naar natuurlijke ​ oorzaken.​         

• Een​ ​hele​ ​belangrijke​ ​arts​ ​was ​Hippokrates​​ ​(hoofd​ ​artsenschool​ ​kos)

- volgens​ ​hem​ ​hing​ ​gezondheid​ ​samen​ ​met ​de​​ ​juiste​ ​verhouding​ ​en ​​menging van​ ​de ​ ​vier​ ​lichaamsvochten:​ ​bloed,​ ​slijm,​ gele​ ​gal​         ​ ​en ​ zwarte​       ​ gal.​    

- Als ​ dit​        ​ niet​     ​ goed​  ​ functioneerde​              ​ kon​      ​       de​  ​arts​               ​​helpen,            ​ met​ ​bijvoorbeeld​ ​een​ aderlating​ ​(sneetje​ ​in​ ​de​ ​ader)

• Zelfs ​ iemands​       ​ karakter​           ​ ​kon​ ermee​​ ​worden​ ​verklaard​ ​(zwartgallig)

Denken​ ​over​ ​de​ ​samenleving

Ook​ ​de​ ​gewoontes​ ​van​ ​mensen​ ​en​ ​hun​ rol​   ​  ​in​ ​de​ ​samenleving​ ​werden ​​niet​ ​meer​ ​als vanzelfsprekend ​ beschouwd.​

• was​ ​je​ ​karakter​ ​aangeleerd​ ​of​ ​aangeboren?

- de​ ​grieken​ ​hadden​ ​al​ ​geconstateerd​ ​dat​ de​ ​​perzen​ ​heel​ ​andere​ ​gewoontes ​ ​hadden dan​ ​zij.

- nogal​ ​wat​ ​sofisten​ ​(rondtrekkende​ ​specialisten​ ​op​ ​het​ ​gebied  ​van​     ​ filosofie,​          ​ politiek​            ​  en​       communicatie)​ ​vonden​ ​dat​ ​er​ ​geen​ ​algemene​ ​waarheid​ ​was​ ​over​ ​je​ ​karakter.

- Van ​ ​alles​ ​is​ ​de​ ​mens​ ​de​ ​maat​ ​zie​ ​Protagoras.​ ​Het​ ​ging​ ​er​ vooral​​ ​om​ dat​​ ​je anderen ​ ​van ​ ​je​ ​standpunt​ ​kon​ ​overtuigen.

- De ​ atheense​  ​ filosoof​            ​ Socrates​         ​ ​(469-399​ ​v. ​Chr.)​​ ​was​ ​het​ daar​ ​​helemaal​ niet​ mee​ ​eens.

- hij​ ​ondervroeg​ ​voortdurend​ ​mensen​ ​(ook​ ​de ​sofisten)​ ​ wat​ ​ nu​        ​ de​       werkelijke​ ​betekenis​ ​is​ ​van​ ​de​ ​begrippen​ ​in​ ​de​ samenleving.​         

- Volgens​ ​zijn​ ​leerling​ ​Plato​ ​(427-347​ ​v.​ ​Chr.)​              zijn​ ​ zulke​   ​ basisbegrippen​           ​ bij​        iedereen ​ aangeboren,​    ​ maar​  ​ kan​     ​ behalve​           ​ een​     ​ ​getrainde          ​  ​filosoof            ​ bijna​   ​  ​niemand zo’n ​ begrip​  ​ volledig​           ​ bevatten.​       

- Volgens​ plato​ ​ ​moest​ ​daarom​ ​ook​ ​een​ polis​​ worden​​ ​bestuurd​ door​ ​ ​een filosoof,​ ​die​ ​was​ ​automatisch ​ rechtvaardig​    ​ omdat​              ​  hij​        ​ ​het      ​ zo​       ​ goed​  ​ begreep.​         

- Een ​ filosoof​    ​ ​was​ ​iemand​ ​die​ nadacht​       ​ over​    ​ vragen​ ​  ​die      ​  je​ ​ niet​              ​ zomaar​            ​ kon​     beantwoorden,​ en​       ​ ​probeert​ ​de​ ​wereld​ ​om​ ​hem  ​heen​   ​ te​         ​ ​verklaren.      

Denken​ ​over ​ ​politiek:​ ​democratie De ​ adel​      ​ was​    ​ oppermachtig​   

• Athene​ ​was​ ​een​ ​uitzondering ​ van​     ​ ​de       ​ griekse​            ​ wereld,​             ​ het​      ​ was​    ​ democratisch.​            

- mannen​ ​die​ ​wapenrusting​ ​konden​ ​betalen ​hadden​​ ​de​ ​meeste​ ​politieke rechten.

• maar​ ​in​ ​de​ ​vijfde​ ​eeuw​ ​ontwikkelde ​ zich​      ​              hier​ ​ een​      ​ democratisch​               ​ systeem.​        

(volksvergadering​ ​was​ ​erg​ ​machtig)

- hierin​ ​waren​ ​bijna​ ​alle​ ​politieke​ ​functies ​toegankelijk​​ ​voor​ ​alle​ ​atheners ​​met burgerschap, ​ ook​ ​ de​       ​ allerarmsten.​

- Dit ​ betekende​              ​ ​ook​ ​wel ​dat​​ ​je​ ​politiek​ ​actief ​moest​   ​  zijn​       ​ of​        ​ functioneren​  ​ ​als      burger​ ​van​ ​de​ polis.​  

• Vrijheid​ ​en​ ​gelijkheid​ ​waren​ ​de​ ​belangrijkste ​woorden​ ​ ​in​ ​de​ ​atheense ​ democratie​       

- Vrijheid ​ hield​  ​ in​ ​ dat​ ​ iedereen​         ​ kon​     ​ zeggen​            ​              ​dat​  ​wat             ​  hij​        ​ ​wilde​ ​in ​ het​ ​openbaar,​ bijvoorbeeld​ ​in​ ​een​ ​volksvergadering.

• Gelijkheid ​ hield​           ​ ​in​ ​dat ​ iedereen​           ​ gelijk​  ​ was,​   ​ ​arm     ​  ​of        ​  ​rijk      ​ maakte​            ​ niet​     ​ uit.​     

- Alle​ ​functies​ ​werden​ geloot​    ​ omdat​              ​ dit​       ​ de​       ​ enige​  ​  manier​             ​ ​was​ om            ​​ ​het​ ​gelijk​ ​te houden.

- Dit​ ​was​ ​wel​ ​voor​ ​alleen​ ​mannen​ ​met​ ​atheens​ ​burgerschap,​ ​dus​ niet​ voor​ ​vrouwen, ​ niet-atheners​               ​ en​        ​ slaven.​           

• Wil​ ​je​ ​meebeslissen​ dan​         ​ ​moest​ ​je​ ​persoonlijk​ ​aanwezig​ ​zijn ​ in​ ​ de​   ​ volksvergadering.​     

- wilde​ ​je​ ​in​ ​athene​ ​ook​ ​politieke​ ​invloed​ hebben​ ​​dan ​ moest​  ​ je​ ​ ​de  ​ burgers​            kunnen​ ​overtuigen.

• Dit​ ​konden​ ​de​ ​sofisten​ ​goed,​ hierdoor​            ​ waren​              ​ ze​        ​ erg​      ​ ​invloedrijk.     

- deze​ ​sofisten​ ​werden​ ​bij​ ​rijke​ politici​ ​ ​uitgenodigd ​ ​om          ​ ​les​ ​te​ ​geven ​ ​aan ​ ​hun zoons, ​ hierdoor​         ​ konden​            ​ zij​        ​ later​    ​             zelf​ ​overtuigen​ ​​en​ ​zich​ ​verdedigen​ ​in ​​de rechtbank.

- en​ ​konden​ ​ze​ ​grote​ ​invloed​ ​houden​ en​ ​​kwamen​ ​politici​ ​toch​ ​altijd​ ​uit adellijke​ ​families

Tegenstanders​ ​van​ ​democratie

andere​ ​rijke​ ​atheners​ ​trokken​ ​zich​ ​terug​ ​uit​ ​de​ ​actieve​ ​politiek,​ ​waar​ ​voor​ ​hen​ ​geen​ ​eer​ ​meer te​ ​behalen​ ​viel.

- zij​ ​zagen​ ​sparta​ ​als​ hun​​ ​grote​ ​ideaal,​ ​hier​ had​ ​​de​ ​aristocratie​ ​het​ ​voor​ ​het​ ​zeggen​ ​en niet ​ het​   ​ domme​            ​ volk.​  

- toen​ ​in​ ​431​ ​v.​ ​Chr.​ ​oorlog​ ​uitbrak ​tussen​​ ​athene​ ​en​ ​sparta​ ​waren​ ​deze antidemocratische​ ​atheners​ ​verdacht.

Athene​ ​tegen​ ​sparta

Nadat​ ​de​ ​Grieken​ ​in​ ​480​ ​v.​ ​Chr.​ ​de​ ​Perzische​ ​vloot​ hadden​             ​ verslagen​         ​ en​       ​ daarna​             ​ het​      Perzische​ ​landleger, ​ ​was​ ​het​ ​met​ ​de​ ​Griekse​ ​eensgezindheid​ ​snel​ ​afgelopen. 

- De​ ​Atheners​ ​waren ​ uit​     ​ de​       ​  Perzische​       ​ oorlogen​         ​ ​      gekomen​  als​  ​ een​     ​ ​militaire           ​ en​       economische​ grootmacht,​            ​ ​wat​ leidde​        ​ tot​        ​ problemen​      ​​met​ de​​ ​andere​ ​Griekse grootmacht,​ ​Sparta.

• Daar​ ​draaide​ ​alles​ ​om​ ​het​ ​leger​ ​van​        hoplieten​ ​ (​ zwaar ​ bewapende​             ​ ​soldaten).        

- Zij​ ​waren​ ​de​ ​enige​ ​burgers​ ​met​ ​alle​ rechten​        ​ en​       ​werkten​      ​ ​niet. ​ Het​          ​ ​werk​ ​werd gedaan ​ door​         ​ de​       ​ heloten.​      

• In​ ​Sparta​ ​werd​ ​de​ ​macht​ ​gedeeld​ tussen​ ​​twee​ ​koningen​ ​en​ ​hadden​ ​burgers niet ​ veel​ ​ macht.​            

In​ ​de​ ​Peloponnesische​ ​oorlog​ ​stonden​ ​Athene​ ​en​ ​Sparta​ ​tegenover​ ​elkaar.​ ​Uiteindelijk moest ​ Athene​      ​ zich​    ​ overgeven      ​ ​​en​ ​werd​ ​de​ ​democratie​ ​verruild​ ​voor​ ​een ​​Spartaans​ ​Gezinde oligarchie. 

• Sparta:​ ​de​ ​meeste​ ​poleis​  van​​ ​het​ ​griekse​ ​vasteland
• Athene: ​ macht​      ​ op​       ​ zee​     ​ +​ ​ ​goed            ​​gevulde​ ​oorlogskas

De​ ​Dertig​ ​van​ ​deze​ ​regering​ ​werden​ ​al​ ​in​ ​403​ ​v.​ ​Chr.​ ​verdreven. 

- De​ ​democratie​ ​werd​ ​hersteld.​ ​Socrates​ ​werd​ ter​ ​​dood​ ​veroordeeld,​ ​omdat​ ​onder​ ​de Dertig ​ veel​            ​ leerlingen​       ​ van​             ​ ​hem    ​ waren.​              

• Sparta​ ​was ​ dusdanig​        ​ verzwakt,​        ​ dat​      ​ het​      ​ ​de       ​       andere​​  ​poleis ​  niet​     ​ kon​     ​  onderwerpen.​               

- Dit ​ lukte​    ​ ​koning​ ​Philippos​ van​​ ​Macedonië​ ​wel​ ​en ​​in ​​338​ ​v.​ ​Chr.​ ​kreeg​ ​hij ​​de macht ​ in​ ​ heel​  ​ Griekenland.​  

• Dit​ ​was​ ​het​ ​einde​ ​van ​de​​ ​zelfstandige​ ​Griekse​ ​poleis.

hellenisme​​(Periode​​van​​300-30​​v.​​Chr.)

Kenmerkende ​ aspecten:​      

• De​ ​ontwikkeling​ ​van​ ​wetenschappelijk ​ ​denken ​ en​       ​​het​ ​denken​ ​over burgerschap ​ in​ ​ de​  ​ griekse​           ​ stadstaat.​    
• De ​ klassieke​ ​ ​vormentaal ​ van​      ​ de​       ​ Grieks-Romeinse​   ​ cultuur​            
• De​ ​ontwikkeling​ ​van ​ ​het​ ​jodendom​ ​en​ ​christendom​ ​als​ de​     ​ eerste​ monotheïstische​ ​godsdiensten.

Alexander​ de​ ​ ​grote

Nadat ​ Philippus​           ​ ​de​ ​Grieken ​ had​          ​ verslagen,​      ​ besloot​            ​ hij​         ​  een​      ​​grote​ ​oorlog​ ​te​ beginnen​​ ​tegen Perzië, ​ als​ ​ wraak​ ​ voor​    ​ de​        ​ ​Perzische       ​ oorlogen.​       

- Hierdoor ​ kon​         ​ ​Philippos​ ​laten​ zien​​ ​dat​ ​hij​ ​ook​ ​als​ ​Macedoniër​ ​een​ ​echte ​ Griek​        ​ was​    ​ ​en bovendien​ ​zouden​ de​ ​ ​Grieken ​ ​niet​ ​tegen​ ​hem​ ​keren. 

• Toen ​ hij​    ​ vermoord​        ​ werd,​ ​ volgde​             ​  Alexander​       ​ hem​            ​ ​op.      ​  ​In        ​ 334​     ​ v.​ ​ Chr.​             

- versloeg​ ​hij​ de​       ​ Perzen​            ​             en​ ​​veroverde​ ​gebieden​ tot​           ​  in​ ​ Egypte​       ​ en​       ​ Mesopotamië,​             Iran,​ ​Afghanistan ​ en​         ​ Pakistan.​       

• in ​ ​323​ ​v.​ ​Chr.​ sterft​​ ​Alexander​ ​de​ ​Grote.

Het​ ​hellenisme

Uiteindelijk ​ viel​ ​ het​ ​ rijk​                   ​ ​    van ​​Alexander​ ​uiteen. 

1. Egypte
2. Azië
3. Macedonië​ ​en​ ​Griekenland

• Deze​ ​drie​ ​koninkrijken​ ​zouden​ ​op​ ​den​ ​duur​ een​ ​​voor​ ​een​ ​worden ​ ​veroverd​ ​door​ ​de

Romeinen. 

- Van​ ​het​ ​plan​ ​om​ ​de​ ​Grieks-Perzische​ ​cultuur ​tot​​ ​stand​ ​te​ ​brengen,​ ​kwam​ ​niks terecht.

- Grieken​ ​bleven​ ​zich​ ​vasthouden​ ​aan​ ​hun​ ​eigen​ ​taal​ ​en​ ​cultuur,​ ​waardoor​ ​ook niet-Grieken ​ dit​            ​ overnamen​    ​ ​en​ ​de​ ​Griekse​ ​cultuur​ ​zich​ ​tot​ ​ver ​​buiten​ Griekenland​ verspreidde. ​ Dit ​ heet​     ​ het​     ​ hellenisme.​  

- De​ ​Grieken​ trokken​     ​ naar​   ​ nieuwe​            ​ ​gebieden​ ​voor​ ​handel,​ ​wetenschap ​ en​           ​ werk.​    -         In​ ​de​ ​vele​ ​nieuwe​ ​Griekse​ ​steden​ hadden​ ​​Grieken​ ​en​ Macedoniërs​     ​ ​vaak ​​als enigen ​ het​       ​ volledige​         ​ burgerschap​  ​ en​       ​ kregen​             ​ ​de        ​  ​niet-Grieken  ​ per​      ​  ​volksgroep een ​ zelfbestuur.​               

- In​ ​de​ ​vierde​ ​eeuw​ v.​​ ​Chr.​ ​vormden​ ​de​ Grieken​ ​​in​ ​Egypte​ ​de​ ​bovenlaag​ ​en​ ​een​ ​groot deel ​ van​      ​ de​       ​ middenklasse​              ​ van​      ​ ​de       ​ ​samenleving. 

• Ze ​ leefden​       ​ gescheiden​    ​ van​     ​ ​de        ​ ​Egyptische​ ​bevolking​  ​met ​  hun​     ​ eigen​ ​ cultuur.​             

- !! ​ Als​   ​ je​ ​ iets​              ​  ​wilde   ​bereiken,​        ​ moest​              ​ je​  ​ dus​​ ​Grieks​ ​leren​ ​en​  de​            ​  ​cultuur             ​  ​overnemen.   ​  ​De      hellenistische ​ koninkrijken​     ​ waren​              ​ welvarend​      ​ en​       ​ ​veel     ​  steden​             ​ ​groeiden         ​ ​enorm.

- Rijke​ ​grieken ​ gaven​   ​ veel​    ​ geld​    ​  ​uit​ ​aan​ ​gemeenschap​ voor​   ​ bijvoorbeeld​    ​ grote​  gebouwen​ of​  ​ ​feesten

Alexandrië​ ​en​ ​de​ ​pharos

Alexandrië​ ​lag​ ​op​ ​een​ ​gunstige​ ​plaats:​ ​(gesticht​ ​in​ ​331​ ​v.​ ​Chr.)​ ​het​ ​had​ ​zowel​ ​een​ ​verbinding met ​ de​              ​ zee​     ​ als​      ​ via​​ ​de​ ​Nijl​ ​met​ ​het​ ​vruchtbare​ ​achterland​ ​van​ Egypte.​​ ​Opvolger​ van​

Alexander ​ Ptolemaios​             ​ I​ ​ maakte​         ​ Alexandrië​     ​ ​de​ hoofdstad​ ​ ​van  ​​zijn​  ​Ptolemaeën ​ Rijk​     ​ ​( hij​  deed​        er ​ alles​            ​ aan​     ​ om​      ​ handelaren​      ​ ​naar   ​ zijn​     ​  ​rijk      ​ te​        ​ krijgen).​            ​​Het     ​  ​voornaamste   ​ doel​    ​ van​     ​ ​de       ​  ​vuurtoren        Pharos​ ​(machtig​ ​bouwwerk​ ​met​ ​hoog​ ​niveau)​ ​was​ om​              ​ schepen​           ​​veilig  ​ naar​   ​ de​        ​ haven​              ​  te​ leiden​ ​en​ ​om​ ​rijkdom​ ​en​ ​macht​ ​uit​ ​te​ ​stralen.

Griekse​ ​wetenschap​ ​in​ ​alexandrië

De​ ​Pharos​ ​is​ ​een​ ​goed​ ​voorbeeld​ ​van​ ​de​ ​manier ​ waarop​   ​ in​ ​ de​  ​ hellenistische​  ​ wereld​             wetenschappelijke​ ​kennis​ ​werd​ ​toegepast. 

- Het​ ​Museion,​ ​een​ ​tempelcomplex ​ voor​         ​ de​       ​ wetenschap,​  ​  zorgde​ ​ ​ervoor              ​ dat​      wetenschappers​ ​uit​ ​allerlei ​ gebieden​          ​ naar​   ​ Alexandrië​      ​ ​kwamen.          

• Geleerden​ ​kwamen​ ​er​ ​samen​ ​om​ ​te​  ​discussiëren​ ​over​ ​de ​​exacte​ ​wetenschap

- Ze​ ​kregen ​ ​van​ ​de​ koning​       ​ ​een​ ​riant ​​salaris ​​en​ ​hoefden​ ​geen​ ​belasting​ ​te betalen

• Theorie ​ en​      ​ praktijk​            ​ gingen​             ​ vaak​   ​ ​samen.             

- Eratosthenes​ was​        ​ ​een​ ​lange​ ​tijd​ ​hoofd​ ​van​ ​de​ ​bibliotheek,​ ​hij​ ​was​ ​de ​​eerste​ ​die​ ​vrij nauwkeurig ​ de​             ​ ​omtrek ​ ​van​ ​de​ ​aarde​ ​heeft​ ​becijferd.

- De ​ medische​  ​ ​wetenschap ​ ​werd​ ​hier ​ ​verder           ​ ​ontwikkeld,​ ​mede​ ​door experimenten.

• Alle​ ​geschriften​ ​van​ ​hippocrates ​ werden​      ​ hier​     ​ overgenomen​  ​  ​en​ uitgegeven.​
• Herophilus ​ ontdekte​   ​ dat​      ​ de​       ​ zenuwen​         ​  ​in​  de​  ​ hersenen​          ​ samenkwamen​                     Erasistratus​ ​ontdekte​ ​dat​ ​het​ ​hart ​werkt​​ ​als​ ​een​ ​pomp

De​ ​joodse​ ​diaspora

Het​ ​jodendom,​ ​de ​ oudste​       ​ monotheïstische​         ​ godsdienst,​    ​ ​              vormde​  een​    ​ uitzondering​   ​ in​ ​ de​  Oudheid​ ​omdat​ ​de​ ​rest​ ​polytheïstisch​ ​was.

• In​ ​586​ ​v.​ ​Chr.​ ​waren​ ​de​ ​joden ​naar​​ ​babylonië ​ in​ ​ Mesopotamië​      ​ ​gebracht. 
• Vanaf ​ dat​         ​ moment​           ​ leefden​            ​ ze​       ​  in​​  de​  ​   thora:​  ​ een​​      ​volk ​ ​verstrooid              ​  ​over    ​vele​ ​landen.​ 

- Veel ​ joden​       ​ kenden​            ​ ​hun​ eigen​ ​taal​​ ​niet​ ​meer​ ​alleen​ ​het​ ​grieks,​ ​ze​ ​wilden​ ​al​ snel​          ​ ​hun heilige​ ​boek​ ​in​ ​het​ ​grieks​ ​vertellen

- Toch ​ ​vonden​ ​de​ ​grieken​ ​en​ ​egyptenaren ​ de​            ​ joden​ ​ vrij​      ​ raar,​    ​ ook​     ​ hun​     ​ manier​             ​  van​     ​ leven​ en​ ​relatief​ ​goede​ ​positie​ ​leidden​ ​tot​ ​conflicten.

• Als​ ​reactie​ ​op​ ​de​ ​antijoodse​ ​opstelling​ ​van​ de​ ​​Grieken​ ​werden​ ​de​ ​joden​ steeds​​ ​meer antiGrieks.

§2.3​​imperium​​romanum Kenmerkende​​aspecten:

• De​ ​ontwikkeling​ ​van​ ​wetenschappelijk​ ​denken ​en​​ ​het​ ​denken​ ​over burgerschap​ ​in​ ​de​ ​griekse ​ stadstaat.​      
• De ​ klassieke​ ​ ​vormentaal ​ van​       ​ de​       ​  ​GrieksRomeinse   ​ cultuur​            
• De​ ​ontwikkeling​ ​van​ ​het​ ​jodendom​ en​ ​​christendom​ ​als​ ​de​ ​eerste monotheïstische ​ godsdiensten.​  
• De​ ​confrontatie​ ​tussen ​ ​de​ grieksromeinse​ ​ cultuur​​ en​​ ​de​ ​germaanse​ cultuur​ van ​ noordwesteuropa​         

Rome​ ​wordt​ ​een​ ​grootmacht

De​ ​overwinning​ ​van​ ​de​ ​Romeinen ​ op​            ​ Cleopatra​       ​ in​ ​ ​31  ​ v.​ ​ Chr.​      ​ maakte​            ​ een​     ​ eind​    ​  aan​     ​ het​      Ptolemeïsche​ ​rijk ​ ​(alexandrië)​ ​en​ ​daarmee ​aan​ ​ ​de​ ​hellenistische ​ ​periode. 

Vanaf​ ​509​ ​v.​ ​Chr.​ ​was​ ​Rome​ ​een​ ​republiek.​ ​De​ ​macht​ ​werd​ ​gedeeld. 

- Voor​ ​bestuursfuncties​ ​werden​ ​een​ ​aantal​ ​mannen​ gekozen​ ​​die​ ​één​ ​jaar​ ​in​ ​functie waren. 

- Het​ ​hoogst​ ​waren​ ​de​ ​twee​ ​consuls,​ ​die ​na​​ ​hun ​ ​ambtstermijn​ in​​ ​de ​​senaat terecht ​ kwamen.​    

- In​ ​de​ ​paar​ ​eeuwen​ ​ontwikkelde​ ​Rome​ ​zich ​tot​​ ​de​ ​belangrijkste​ ​macht ​ ​op ​​het Italische​ ​schiereiland. 

Toen​ ​de​ ​Romeinen ​ de​            ​ Griekse​           ​ ​            steden ​ in​ ​ Zuid-Italië​  ​ veroverden,​    ​ ​kwamen          ​  ze​       ​ voor​    ​ ​het       ​ eerst​  intensief​ ​in ​ ​contact​ ​met​ ​de​ ​Griekse​ ​cultuur. 

• Nu​ ​de​ ​Romeinen​ ​heel​ ​Italië​ ​in​ ​hun​ macht​ ​​hadden,​ stuitten​  ​ ​ze ​​op​ ​Carthago,​ ​een

              Noord-Afrikaanse ​ grootmacht​ ​ die​ ​ het​ ​ hele​ ​ ​westelijke         ​  ​Middellandse  ​ ​Zeegebied​ ​had. 

Er​ ​zijn​ ​twee​ ​oorlogen​ ​gevoerd. 

- De​ ​Carthaagse​ ​Hannibal​ ​had​ ​tien​ ​jaar​ ​lang​ grote​ ​​delen​ ​van​ ​Carthago​ ​in​ zijn​​ ​macht, totdat ​ de​       ​ Romeinen​      ​ Carthago​        ​ versloegen.​     ​ ​Dit       ​ betekende​      ​ het​      ​ ​begin​ ​van​ ​de​ ​grootste gebiedsuitbreiding ​ in​ ​ de​     ​ Romeinse​      ​ ​geschiedenis. 

• Er ​ was​              ​ sprake​             ​ van​     ​ een​     ​ Imperium​        ​  Romanum.​      

Verspreiding​ ​van​ ​de​ ​Griekse​ ​cultuur

Met​ ​de​ ​oorlogsbuit​ ​kwam​ ​ook​ ​de​ ​Griekse​ ​kunst​ ​naar​ ​Rome. 

       -       dit​ ​werd​ ​eerst​ ​in​ ​tempels​ ​gestoken​ ​maar ​laters​​ ​ook​ ​in​ huizen​​ ​en ​​tuinen. 

De​ ​Romeinen​ ​lieten ​ de​           ​ Griekse​           ​ beelden​           ​ ​in ​ grote​           ​  ​hoeveelheden ​ namaken​         ​  (​ maar ​ ook​     tempels,​ ​huizen​ ​een​ ​theaters). 

Onder​ ​de​ ​slaven​ ​bevonden ​ zich​        ​ zeer​    ​  ontwikkelde​   ​ ​Grieken:          ​ artsen,​              ​ geleerden,​      ​ leraren,​            schrijven​ ​en​ kunstenaars​       ​ ​(deze​ ​kwamen​ ​in​ ​de ​huizen​​ ​van​ ​de​ ​rijke​ ​romeinen​ ​door slavenmarkten). ​ Ook​      ​ via​      ​ hen​     ​ kwamen​          ​ de​       ​             Griekse​ ​ cultuur​            ​ ​en        ​ wetenschap​   ​de​ ​Romeinse​ samenleving ​ binnen.​  

De​ ​houding​ van​            ​ de​       ​ Romeinen​      ​ tegenover​       ​  ​de       ​ Grieken​             ​ was​    ​  ​tweeslachtig. ​ Aan​    ​ de​       ​ ene​     ​ kant​    keken​ ​ze​ ​op​ tegen​     ​ hun​      ​            cultuur​​ ​en​ ​bewonderden​ ​ze​ hun​​ ​talenten,​  aan​       ​ de​       ​ andere​             ​ kant​    voelden ​ ze​     ​ minachting​     ​ voor​    ​ ongedisciplineerde​     ​ ​Grieken,​ ​die ​ ​niets​ ​belangrijks​ ​presteerden.

De​ ​Romeinse​ ​inbreng

Als​ ​ze​ ​het​ ​nodig​ ​of​ ​nuttig​ ​vonden, ​ pasten​     ​ de​       ​ Romeinen​      ​ de​       ​ Griekse​            ​  kunst​ ​ aan.​    ​ ​Standbeelden              van​ ​hellenistische​ ​heersers​ waren​            ​ naakt.​ ​ ​Voor ​ Romeinen​ ​​was​ ​dat​ ​ondenkbaar. 

Ook​ ​tempels​ ​zien​ ​er​ ​bij​ ​de​ ​Romeinen​ ​anders​ ​uit:​ ​Griekse​ ​tempels​ ​hebben​ ​rondom​ ​trappen,

Romeinse​ ​tempels​ ​staan​ ​op​ ​een​ ​hoog ​ podium​         ​ en​       ​ ​hebben ​ alleen​  ​ een​     ​ trap​​ ​aan ​ de​    ​ voorkant.​        Ze ​ namen​      ​ dus​     ​ wel​     ​ de​        ​ vormentaal​     ​  ​over    ​ maar,​ ​ ze​       ​  hielden​            ​  ​dus     ​  ​wel     ​​vast      ​ ​aan     ​  het​      ​  ​Italische          podium​ ​dat​ ​ze​ ​gewend​ waren.​          

Twee​ ​Romeinse​ ​verbeteringen​ ​in​ ​de​ ​bouwkunst​ ​waren​ ​technisch:​ ​het​ ​beton​ ​en​ ​de boogconstructie.​ ​Hierdoor​ ​had​ ​je​ ​geen​ ​dragende​ ​zuilen​ ​meer​ ​nodig.

De​ ​generaals​ ​worden​ ​machtiger

Het​ ​Romeinse​ ​imperialisme​ ​leidde​ ​uiteindelijk​ ​tot​ ​de​ ​overgang​ ​van​ ​de​ ​Romeinse​ ​Republiek. Toen ​ het​         ​ ​Romeinse​ ​imperium​ ​groeide​ ​en​ ​oorlogen​ ​buiten​ ​Italië​ werden​​ ​uitgevochten, ​​werden de ​ ex-consuls​             ​ steeds​ ​ belangrijker.​   

Hun​ ​soldaten​ ​vochten​ ​voor​ ​hun​ ​(​ ​zij​ ​zorgde​ ​voor​ ​veiligheid​ ​en​ ​aandeel​ ​in​ ​de ​ buit).​            ​ De​      consuls​ ​waren​ ​in​ ​de​ ​eerste​ ​eeuw​ ​v.​ ​Chr.​ ​machtiger​ ​dan​ de​        ​ ​senaat​ ​en​ ​vochten​ tegen​​ ​andere consuls.​ ​De​ ​rivaliteit​ tussen​             ​ ​de​ ​machtigste​ ​generaals,​ Pompeius​ ​​en​ ​Caesar​ ​leidde​ ​in​ ​49​ ​v. Chr. ​ tot​             ​ een​     ​ burgeroorlog,​               ​ ​            die ​​Caesar​ ​won. 

Men​ ​vreesde​ ​dat​ ​hij​ ​de​ ​republiek​ ​wilde​ ​afschaffen,​ dus​        ​ werd​   ​ hij​        ​ ​vermoord.​ ​Zijn​ adoptiefzoon​ Augustus ​ kreeg​            ​ de​       ​ macht.​             ​ Hij​        ​ wist​    ​  ​de       ​ maatschappij​ ​ weer​   ​              op​​  ​orde             ​  ​te        ​ brengen.​          ​ Met​     ​ Augustus​        begon ​ de​        ​ Keizertijd,​       ​ ​die​ ​tot ​ 476​      ​ n.​​ ​Chr.​ zou​ ​ duren.​

Pompeius:​ ​zee​ ​krijgsmacht​ ​van​ ​zeerovers

Caesar:​ ​verovering​ ​van​ ​gallie

Christenen​ ​in​ ​het​ ​Imperium​ ​Romanum

Tijdens​ ​de​ ​regering​ ​van​ ​Augustus ​ ​werd        ​ in​ ​ Palestina​  ​ Jezus​ ​ geboren.​           ​ ​De      ​ ​aanhangers​ van​ Jezus ​ zagen​          ​ hem​    ​ als​      ​ de​        ​ Messias,​         ​ ​die      ​  ​volgens           ​ ​de​  joden​        ​ ​zou     ​  ​komen ​  ​om​  ​het            ​  ​Joodse            ​  ​volk    ​  te​ bevrijden​ ​van​ slavernij​      ​ ​en ​ onderdrukking,​       ​ en​        ​ ​een ​   koninkrijk​​ van​​ ​vrede​ en​​ ​rechtvaardigheid zou ​ ​stichten.​ ​Hogepriesters​ ​hadden​ ​goede​ ​relaties​ met​ ​​de​ ​romeinen​ ​en​ ​veroordeelden ​​jesus.

Een​ ​deel​ ​van​ ​zijn​ ​volgelingen​ ​(christenen)​ ​wilde​ de​ ​ ​boodschap​ ​van​ ​Jezus​ ​over​ de​​ ​hele hellenistische ​ wereld​     ​ verspreiden.​  ​ Aanvankelijk​  ​ waren​ ​ ​er ​nog​ ​niet​​ ​zo​ ​veel​ ​verschillen ​​tussen de ​ joden​       ​ en​       ​ de​       ​ christenen,​      ​ maar​  ​  ​in​  ​de  ​eerste​ ​  eeuw​  ​ gingen​             ​ ze​       ​ ​al​ ​uit​ ​elkaar​ ​groeien. 

De​ ​meeste​ ​joden​ ​waren ​ er​    ​ namelijk​          ​ ​niet     ​ om​       ​​uit​ om​​ mensen​​ ​tot​ ​hun ​​geloof​ ​te​ ​bekeren,    ​ terwijl​ dit ​ wel​              ​ het​      ​ doel​    ​ van​      ​ de​       ​  ​christenen      ​ was.​   ​ Hierdoor​          ​              vielen​​  ​ze          ​  ​op         ​ en​       ​ ontstonden​     ​ er​        christenvervolgingen​ ​in​ ​Rome,​ ​na​ ​de​ ​brand. 

Op​ ​bevel​ ​van​ ​keizer ​ Trajanus​             ​ mochten​          ​ ze​        ​ echter​              ​ niet​      ​ meer​  ​ ​vervolgd ​ worden,​      ​ ​maar  ​ christen​           zijn​ ​bleef​ ​strafbaar.​ ​Vooral ​ ​armen,​ ​vrouwen​ ​en​ slaven​ ​​voelden​ ​zich​ ​aangetrokken ​ tot​         ​ het​      christendom:​ ​dat​ ​rijkdom​ ​en​ ​status​ ​er​ ​niet​ ​toe​ ​deden,​ ​sprak​ ​hen​ ​aan.​ ​Rijke​ ​christenen ​ namen​        de​ ​leiding​ ​en​ ​zorgden​ ​voor​ ​financiële​ ​steun​ ​aan​ ​de​ ​armen.

Romanisering

In​ ​106​ ​voegde​ ​Trajanus​ ​het​ ​huidige​ ​Roemenië​ ​toe​ ​aan​ ​het​ ​Romeinse​ ​Rijk,​ ​dat​ ​nu​ ​op​ ​zijn grootst​ ​was.

- Er​ ​werden​ ​limes​ ​aangelegd,​ een​        ​ ​verdedigingssysteem ​​van​ ​legioenskampen,​ ​kleinere kampen ​ en​     ​ wachttorens​   ​ langs​  ​             de​ ​rijn​​ ​en​ ​donau. 

• Zo​ ​konden​ ​er​ ​plundertochten​ ​tegengehouden ​ worden.​       

- Het​ ​was​ ​wel ​ een​         ​ open​  ​ grens,​              ​ hierdoor​          ​ ​konden             ​  handelaren​     ​ ​ook​ ​germanen​ ​hun koopwaren ​ aan​           ​ beide​ ​ zijden​ ​ verhandelen.​

- ​ ​Als​ ​de​ ​Romeinen​ ​een​ ​gebied ​hadden​​ ​veroverd,​ ​bleven​ ​de​ machtsstructuren​   hetzelfde

- Edelen​ ​mochten​ ​gewoon​ de​  ​ ​leider​ ​blijven​ ​van​ ​hun​ ​stam,​ ​tenzij​ ze​​ ​in ​​opstand kwamen.

• Dan​ ​rekenden​ ​de​ ​romeinen​ ​snel​ ​met​ ​hun​ ​af.

- De ​ romeinen​  ​ schonken​        ​ ​de​ ​leiders​ ​die​ ​meewerkte​ ​allerlei​ ​luxe​ voorrechten​​ ​en producten ​ (​ romeinse ​ burgerrecht).​  

• Doordat ​ de​     ​ overwonnen​   ​ volkeren​          ​ bestuurd​         ​  bleven​ ​ ​door   ​  hun​     ​ eigen​ ​ leiders​             hadden​ de​       ​ romeinen​         ​ ​vrij​ ​weinig​ ​mensen​ nodig​      ​ om​​ ​hun ​​imperium​ ​in​ stand​       ​ ​te houden.

- Sommige​ ​Gallische​ ​stadjes​ ​werden​ ​tot​ ​een​ hoofdstad​ ​​gemaakt​ ​van​ ​een​ ​district.​ ​Ook werden​ ​er​ ​stammen ​ samengevoegd​            ​ als​      ​ een​     ​ ​district.           

• Hieruit​ ​werden​ ​de ​ belastingen​            ​ geïnd.​               

- In​ ​een​ ​veroverd​ ​gebied​ ​legden​ ​de ​romeinse​​ ​soldaten​ ​meteen​ ​een​ uitgebreid​             wegennetwerk​ ​aan​ ​om​ ​snel​ ​in​ ​te​ ​kunnen ​ grijpen.​ 

- deze ​ wegen​   ​ werden​            ​ ook​     ​ ​door​ ​   handelaren ​​gebruikt,​ ​hierdoor​ ​leerde​ ​de ​​lokale bevolking ​ de​     ​ romeinse​          ​ cultuur​             ​ kennen.​          

• Plaatsen​ ​die ​ aan​        ​ ​het​ ​wegennet​ ​zaten​ waren​​ belangrijker​ ​ ​dan​ ​degene ​ ​die slechter​ ​bereikbaar​ ​waren.

- zo’n​ ​nieuwe​ ​stad​ ​had​ ​een​ ​forum,​ ​het​ ​centrale ​plein​​ ​van​ ​een​ ​romeinse ​ stad,​    ​ tempels,​          bestuursgebouwen​ ​en​ ​een​ ​handelsbeurs. 

• ook​ ​waren​ ​er​ ​theaters,​ ​amfitheaters​ en​         ​ badhuizen​      
• alles ​ ​was​ ​versierd ​ met​           ​ beeldhouwwerk,​          ​schilderingen​  ​ en​       ​  mozaïeken.​   

- zo​ ​werd​ ​de​ ​Grieks-Romeinse ​ ​cultuur​ en​      ​ ​kunst​ ​over​ ​het​ veroverde​ ​ gebied​             verspreid.

• Als​ ​de​ ​bevolking​ ​met​ ​de ​romeinen​​ ​te​ ​maken ​ kreeg,​             ​                was​ ​ het​            ​ bijna​   ​ altijd​   ​ negatief​          

- de​ ​mensen​ ​moesten​ ​belasting​ ​betalen​ ​of ​jongen​​ ​mannen​ ​leveren​ ​voor ​​de hulptroepen ​ van​       ​ het​      ​ leger.​

• De ​ bataven​     ​ hadden​            ​ in​ ​ diverse​      ​ ​germanen       ​ oorlogen​          ​ gevochten​      ​  ​met     ​  de​       ​ romeinen,​       ​ ze​        hoefden ​ geen​              ​ belasting​         ​ te​        ​ betalen​              ​ en​       ​  vochten​            ​​onder ​  ​hun     ​ eigen​ ​ ​leiders.                       ze​ ​werden​ ​gebruikt ​ als​            ​ persoonlijke​     ​ ​lijfwacht.

• op​ ​het​ ​platteland​ ​ontstonden​ ​grote​ ​villae ​rusticae:​​ ​landbouwbedrijven​ ​met​ ​apart ​​een

              luxe ​ villa​ ​ op​ ​ het​ ​ terrein.​       

• de ​ eigenaars​  ​ ​waren​ ​vaak​ ​geromaniseerde​ ​lokale​ ​edelen.
• de​ ​romeinse​ ​legioenen​ ​waren​ ​een​ ​belangrijke​ ​bron​ ​van​ inkomsten​        ​ voor​​ ​deze landbouwbedrijven​ ​omdat​ ​ze​ ​aan​ ​de​ ​grens​ ​lagen.

• ook​ ​de​ ​romeinen​ ​namen​ ​het ​ ​een​ ​en​ ​ander​ ​van ​ de​ ​ germanen​        ​  over.​            de ​ germaanse​              ​ goden​  ​ werden​            ​ gekoppeld​      ​aan​ ​de​ ​ grieksromeinse​          ​ goden.​                       Sirona​ ​ ​ ​Apollo​ ​of​ ​Magusanus​ ​​ ​Hercules.

§2.4​​De​​late​​oudheid

De​ ​Crisis​ ​van​ ​de​ ​derde​ ​eeuw

-     Germanen​ ​vielen​ ​het​ ​Romeinse​ ​rijk ​binnen.​​ ​Sommige​ ​wouden​ ​bondgenootschappen vormen​ ​of​ ​daar​ ​komen​ ​wonen.​ ​Of​ ​waren​ ​verdreven​ ​of​ ​op​ ​plundertocht.​ ​Romeinse​ ​rijk konden ​ de​      ​ groepen​            ​ ​meestal ​​afkopen​ ​maar​ ​dat​ ​ging​ ​op​ ​een​ ​gegeven ​ ​moment             ​ niet​     meer. ​ Dit​        ​ kwam​ ​ doordat​           ​ steeds​ ​ vaker​ ​ de​       ​             ​generaals​  van​ ​​de​ ​legers​ ​aan ​ ​de       ​  ​macht  kwamen.​ ​Nieuwe​ keizers​       ​ ​wouden​ ​zich​ ​geliefd​ maken​ ​​en​ ​gaven​ ​de​ ​legers ​​nieuwe soldij ​ en​ ​ premies.​         ​ Dit​       ​ bedrag​​ ​werd​ ​steeds​ ​hoger ​​bij​ ​elke ​​nieuwe​ ​keizers.​ ​Door​ ​de omkopingen ​ en​           ​ de​       ​ premies​           ​ werd​  ​ ​het​ geld​ ​op​ ​een​​ ​gegeven​ ​moment​ ​niks ​​meer ​​waard omdat ​ er​    ​ geen​  ​ ​oorlogsbuit​ ​inkomsten​ ​meer​ waren.​    ​​Toen​ ​er​ ​eenmaal​ een​​ ​oorlog kwam ​ met​        ​ de​       ​ Germanen​      ​ stonden​           ​ ​er        ​ veel​     ​ ​            spanningen ​​op​ ​de​ ​Grenzen​ ​en​ eindigde​ bijna ​ alle​   ​ ​terreinen​ ​van​ ​de​ ​maatschappij​ ​in​ ​een​ ​crisis,​ ​dit​ ​zou​ ​een​ straf​​ ​zijn​ van​​ ​de goden ​ dus​       ​ ​werden​ ​de​ ​Christenen​ ​de​ ​zondebok. 

Christenenvervolgingen

- Na​ ​eerste​ ​vervolgingen​ ​werden​ ​Christenen​ ​meer​ ​met ​rust​​ ​gelaten, ​ dit​     ​ kwam​ ​ ​vooral door ​ Trajanus​              ​ zijn​     ​ regel​   ​ dat​      ​ ​Christenen     ​ niet​     ​             meer​​  ​actief      ​ vervolg​             ​ mochten​          ​ worden.​           Christen​ ​zijn​ ​was​ ​nog​ ​steeds​ ​strafbaar​ ​maar​ ​minder​ ​erg. 

- Toch​ ​kregen​ ​ze​ ​meer​ ​aanhangers​ ​en​ ​ook ​rijke​​ ​mensen,​ ​zo​ ​ging​ ​het​ ​financieel beter​ ​met​ ​het​ ​geloof​ ​en​ ​ze​ ​konden​ ​meer​ ​in​ ​liefdadigheidwerk​ ​stoppen,​ ​zo kwamen ​ meer​         ​ ​mensen​ ​bij​ ​het ​ ​Christendom

- Door​ ​de​ ​crisis​ ​werden​ ​echter​ de​ ​​christenen​ ​meer​ ​gezien​ ​als bedreiging.​ Als​      ​ er​        ​ geofferd​          ​ werd​    ​ ​aan     ​ de​        ​  ​goden              ​ deden​              ​ de​       ​  christenen​      immers​ ​niet​ ​mee,​ ​waren​ ​deze​ ​slechte​ ​dingen​ ​dus​ ​een​ ​teken​ ​van​ ​de goden ​ om​         ​ te​        ​ stoppen​           ​ ​met ​het​​ ​Christendom?​ ​De​ ​christenen ​​werden vervolgens ​ ​gedwongen​ ​aan​ ​de​ ​staatsgoden ​​te​ ​offeren,​ ​wie​ ​geen bewijs ​ had​      ​ werd​   ​ met​     ​ de​       ​ ​            doodstraf​  ​veroordeeld.    ​  ​Dit       ​  kostte​ ​ ​veel​ ​levens en ​ ruzies,​           ​ dus​      ​ maatregel​       ​ werd​   ​ ingetrokken​    ​             door​ ​ onrust.​ ​ ​De      ​ groei​  ​die​ ​al​ begonnen ​ ​was​ ​zette​ ​nu​ ​gewoon​ ​door ​met​​ ​het​ ​Christendom.​ ​doordat ​​ze

niet​ ​hadden​ ​laten​ ​zien​ ​dat​ ​ze​ ​bang ​waren​ ​ tijdens​    ​ vervolging​       ​ waren​              veel​ ​mensen​ ​respect​ ​gaan​ ​krijgen​ ​voor​ ze.​ ​ ​Ook​ ​werden​ ​mensen ​​door de ​ crisis​          ​ aangetrokken​              ​ ​tot​ ​het​ ​geloof​ ​omdat​ ​ze​ georganiseerd​​ ​waren en ​ ​goed​ ​gefinancierd.​ ​Dus​ ​kregen​ ​ze ​veel​​ ​meer​ ​aanhang.​ ​Dit ​​maakte ze ​ meer​   ​ ​een​ ​bedreiging,​ ​dus​ ​startte​ ​Diocletianius​ ​de​ ​ergste vervolgingen. 

Keizer​ ​Diocletianius

Onder​ ​zijn​ ​invloed​ ​werd​ ​het​ ​rijk​ ​een​ ​Tetrarchie. 

• Rijk​ ​werd​ ​in​ ​vieren​ ​gedeeld
• West ​ en​           ​ oost​    ​ ​kregen ​een​ ​​keizer,​ ​een​ ​augustus

- Daaronder ​ stonden​   ​ de​       ​ caesars​           ​ ​die​ ​weer​ een​​ ​deel  ​van​​ ​het ​​rijk bestuurden. 

- als​ ​een​ ​augustus​ ​stierf​ ​kwam​ ​de​ ​caesar​ aan​ ​​de​ ​macht​ ​en​ ​werd​ er​​ ​door hem​ ​een​ ​nieuwe​ ​caesar​ ​gekozen,

• Dit ​ moest​        ​ zorgen​             ​ voor​   ​ ​            einde ​ruzie​​ ​om ​​de​ ​troon. 

- Rome​ ​was ​ te​ ​ ver​      ​ om​      ​ te​        ​ ​regeren           ​             over​​  ​rijk            ​  deel,​   ​ tetrarchen​       ​  gingen​ regeren​ ​vanuit ​ 4​ ​ ​eigen​ ​gekozen​ ​hoofdsteden. 

• De ​ honderden​             ​ provincies​      ​ ​werden ​​12​ ​regio's​ ​(diocesen)
• Dit​ ​vergrootte ​ kloof​    ​ oost​    ​ en​        ​​west   ​  romeinse​          ​ rijk​     

- Er​ ​kwamen​ ​meer​ soldaten​     ​ ​en       ​ vaste​  ​ legertroepen​   ​  op​       ​ vaste​  ​ ​plekken.          ​ En​       meer ​ ​mobiele​ ​ruiter​ ​legers​ ​die​ ​snel ​naar​​ ​plekken​ ​konden​ ​waar ​​gevaar heerste. 

- Dit​ ​koste​ ​veel​ ​geld​ ​dus​ ​belasting ​werd​ ​ ​duurder,​ ​boeren​ ​die​ het​              leger​ in​ ​ ​gingen​ ​werden​ ​vastgemaakt​ ​aan ​hun​​ ​land​ ​en​ ​ook ​​hun nakomelingen. ​ ​Ook​ ​ambachtslieden​ zaten​  ​ vast​    ​ aan​     ​ ​hun     beroep ​ en​       ​ zo​       ​ ook​     ​ ​de​ ​nakomelingen. ​Zelfs​ ​als​ ​ boeren​        ​ het​      ​  land​    niet​ ​meer​ ​konden​ ​betalen​ ​konden​ ze​             ​ niet​      ​​meer    ​ weg.​   ​ Dus​    waren ​ ze​        ​ afhankelijk​      ​ van​     ​ naburige​         ​​grondbezitters,             ​  begint​  ​ op​       middeleeuwen ​ land​  ​ systeem​          ​ te​         ​ lijken.​  

• Hoewel ​ meer​ ​ goud​  ​ en​       ​ zilver​  ​ kwam​ ​  ​konden             ​  deze​   ​ ​geldstukken   niet​ tegen​        ​ ​de​ ​inflatie​ op.​  ​ ​Zelfs​  ​maximumprijzen​ lijst​   ​ ​van ​​de keizer​ ​hielp​ ​niks.​ ​Deze​ ​maatregelen​ ​hielpen​ ​wel​ ​tegen​ ​grote delen ​ van​     ​ de​       ​ crisis.​  

Het​ ​Romeinse​ ​rijk

- Romeinse ​ recht​           ​ werd​   ​ duidelijker:​     ​ Hield​   ​​zich    ​  ​bezig  ​ met​      ​ dingen​             ​  ​die      ​  echt​    ​ gebeurd​          ​ zijn​     ​  of​        nog ​ kunnen​    ​ gebeuren.​       ​ Uitspraken​     ​ van​      ​​rechters           ​  ​waren  ​  ​heel    ​ ​belangrijk. 

• Onder​ ​Romeinse​ ​recht ​ vallen:​           
• Uitspraken ​ rechters​    ​ ​uit ​ ​republiek
• officiële​ ​uitspraken ​ en​             ​ antwoorden​    ​ van​     ​ keizers​           
• opmerkingen​ ​van ​ ​bekende ​ juristen​  ​ uit​       ​ tweede​            ​ eeuw.​  

- om​ ​dit​ ​overzichtelijk​ ​te​ ​kunnen​ ​maken ​ ​had​ ​je​ ​veel​ ​kennis​ ​nodig ​​over​ ​juristiek,​ ​deze hadden ​ de​           ​ mensen​           ​ echter​              ​ niet.​     ​ ​De      ​ ​            kennis ​die​ ​​ze​ ​hadden​ ​verzamelden​ ze​ overzichtelijk.​ ​Dit​ ​maakte​ ​geen​ ​wetboek,​ ​maar​ ​hielp​ ​wel.​ ​Rechters​ ​konden​ ​nog steeds​ ​eigen​ vonnissen​          ​ trekken.​          

• Pas​ ​bij​ ​Justinianus​ ​kwam​ ​er ​​een        ​ ​officieel ​ wetboek.​      ​ deze​   ​ wetten​ ​ ​waren              ​ echter​              ​ snel​    vergeten​ ​maar​ ​later​ ​wel​ ​weer​ ​herontdekt​ en​           ​ nu​ ​​nog​ ​steeds​ ​gebruikt​ ​in​ ​onze​ ​eigen wetboeken. 

Keizer​​constantijn​​de​​grote:

- Constantijn​ ​werd​ ​tot​ ​keizer​ ​uitgeroepen,​ ​was​ niet​ ​​eens​ ​een​ ​caesar​ ​dus ​ burgeroorlog.​       Hij ​ won​            ​ slag​    ​ van​     ​ de​       ​ ​             Milvische​  ​brug,            ​ dit​       ​ maakte​            ​ ​hem    ​  ​een     ​onbetwiste​​  ​leider.       ​  ​Hij       ​  ​riep     Christendom​ ​vrijheid​ ​uit,​ ​dus​ ​ze​ ​kregen​ ​gelijke​ ​rechten.​ ​Dit​ ​deed​ ​hij ​ doordat​         ​ ​hij​ ​bij ​​die slag ​ kruizen​    ​ op​       ​ de​       ​ schilden​          ​ en​       ​  vaandels​         ​ en​        ​ zo​       ​ ​had     ​  ​getekend        ​van​      ​  ​de       ​  legertroepen​  ​ ​en        zo​ ​de​ ​slag​ succesvol​ ​ had​     ​  afgerond.​        ​ In​        ​ ​ de ​praktijk​​  werden​      ​  de​       ​ christenen​      ​ uiteindelijk​      zelfs​ ​voorgetrokken,​ ​maar​ waren​   ​ wel​     ​ vrijheid​            ​ kwijt.​  ​  Constantijn​      ​ zag​     ​ het​      ​ als​      ​ ​middel             ​ van​     eenheid. ​ ​Dus​ ​bepaalde​ ​alles​ ​voor​ ​de             ​ kerk​    ​ en​       ​ steunde​             ​ de​       ​ kerk​    ​ ​en       ​ het​      liefdadigheidwerk.​ ​Aantal​ ​christenen​ ​groeide​ ​enorm,​ ​snel​ ​waren​ ​ze​ ​in​ ​de meerderheid. 

- Constantijn ​ werd​         ​ al​ ​ snel​             ​ als​      ​ ​eerste              ​  christelijke​        ​ ​keizer ​ ​gezien,            ​  maar​  ​ hij​       ​ was​    ​  niet​     monotheïstisch.​ Geloofde​       ​ en​        ​ ​liet​ nog​             ​ steeds​              ​ alleen​   ​  heidense        ​​ ​goden​ ​zien.​ ​Pas​ ​een keer​ ​op​ ​een ​ munt​        ​ was​     ​             het​​  XP,​             ​ christelijke​      ​ symbool,​         ​  ​te        ​ zien.​    ​ Later​  ​ verbood​          

Theodosius ​ ​alle​ ​andere​ ​geloven​ ​en​ ​werd ​het​​ Christendom​              ​ ​het​ ​staatsgeloof.​ Tempels​ sloten ​ en​             ​ olympische​    ​ spelen​ ​ verboden.​​  Jodendom​            ​             bleef​​  ​bestaan ​ maar​  ​ ​wel      gediscrimineerd. ​ Hij​  ​ was​    ​ echter​              ​ ​ook ​ laatste​​ ​keizer, ​​toen​ hij​​ ​dood​ ging​​ ​werd​ ​kloof ​ oost​    en​ ​west​ ​realiteit.​ ​Belangrijke ​ economische​       ​ en​       ​ bestuurlijke​    ​ hervormingen​ ​ waren​              ​  door​   Diocletianius​ ​in​ ​gang​ ​gezet,​ ​doorgezet ​ door​            ​ Constantijn.​   ​             Hij​ ​ liet​ ​ een​     ​ nieuwe​              hoofdstad​ ​bouwen​ ​vernoemd​ ​naar​ ​zichzelf,​ die​       ​ later​ ​hoofdstad​             ​ van​      ​ oost​    ​ Romeinse​      rijk​ ​zou​ ​worden​ ​en​ ​Rome​ ​overvleugelen.​ (​ Constantinople) ​              Ook​ ​ ​voerde ​ hij​       ​ een​     ​  ​gouden munt​ ​in​ ​met​ ​vaste​ ​waarde,​ ​solidus,​ ​deze​ ​bleef​ ​lang​ bestaan​        ​ en​        ​​werd​ ​zelfs​ ​langst gebruikte ​ valuta​          ​ in​ ​ geschiedenis.​         

Van​​oudheid​​naar​​middeleeuwen. 

- Hunnen​ ​bereikten​ ​europa, ​ duwden​   ​ Germanen​      ​ in​ ​ Romeinse​ ​ ​rijk, ​​wouden bondgenootschappen ​ vormen​ ​ met​     ​ Romeinen.​     ​ Vestigden​        ​             zich​​ ​in​ ​Romeinse​ ​rijk.

Romeinse ​ rijk​ ​ konden​            ​ ​ze​ zich​​ ​nog​ ​vaak​ ​af​ ​betalen​ ​maar​ ​dit​ ​werd​ ​wel​ ​finest​ voor​            ​ het​      westelijke ​ deel.​           ​ Deze​  ​ ​tijd​ ​werd ​​ook​ wel​​ de​   ​ ​tijd​ ​van ​​de​ ​volksverhuizingen​ ​genoemd.​ ​De germanen ​ dwongen​          ​ de​       ​ romeinen​        ​ zich​    ​  ​in​  het​ ​ rijk​       ​ ​te        ​laten​ ​ blijven​   ​ onder​ ​ eigen​ ​ bestuur​            en​ ​regels.​ ​Zo​ ​vormden​ ​ze​ ​een​ ​staat​ ​binnen​ ​een​ ​staat.​ ​Sommige​ ​germanen​ ​trokken plunderend​ ​rond​ ​het​ ​rijk​ ​en​ ​vormden​ ​eigen​ ​koninkrijken​ ​zonder​ ​zich​ ​iets​ ​van​ ​de keizers ​ aan​     ​ ​te​ ​trekken.​ ​Rijk​ ​was​ ​veranderd,​ ​iedereen​ ​ging​ naar​​ ​platteland, ​​dus steden ​ werden​              ​ ​kleiner​ ​want​ ​iedereen​ ​maakte​ ​alles ​​zelf ​​en​ ​geen​ ​hulp​ ​nodig​ ​van steden 

- Germanen​ ​waren​ ​eerst ​ ​soldaten​ ​in​ ​het​ ​leger,​ ​maar​ ​later​ ​generaals​ en​​ ​officieren, ​​en later ​ zelfs​            ​ zette​  ​ ​een​ generaal​ ​​een​ ​keizer​ ​af​ ​in​ ​Italië.​ ​Hiermee​ ​kwam​ een​​ ​einde​ ​aan het ​ imperium.​         ​ Vanaf​ ​ ​dit​ ​moment​ ​begon​ ​ook​ ​de​ ​middeleeuwen​ ​in​ ​het​ ​Romeinse​ ​rijk.