De Grieken en de Romeinen

632 Cylon: probeerde tirannie te vestingen> hij faalde

623 Draco (aristocraat): codificatie van het bestaande gewoonterecht. Schafte bloedwraak af. Nog geen hervormingen! Coup voor een tiran lag voor de hand, maar nog niet helemaal want:

594 Solon: kreeg speciale volmachten:

• Nieuwe klassenindeling:

• Rijken
• Iets minder rijken
• Zeugiten (de gewone boerenstand)
• Theten (heel weinig tot geen bezit)
• Metoiken (buitenlanders)
• Slaven

• Rijken & iets minder rijken kregen toegang tot het ambt van het archont
• Rijken, iets minder rijken & Zeugiten kregen toegang tot raad van 400
• Rijken, iets minder rijken, zeugieten en theten kregen toegang tot de volksvergadering

• Rijkdom speelde een rol in plaats van geboorte bij het verkrijgen van politieke invloed.

               Macht aristocratie was enigszins verkleind, maar nog niet gebroken

• Seisachtheia: Schuldslavernij werd afgeschaft

• Schulden werden kwijtgeschonden
• Schuldgebodenen vrijgelaten
• Naar het buitenland verkochte schuldslaven werden teruggekocht
• Atheense burger mocht niet meer zijn eigen lichaam lenen als onderpand

• Atheners konden geen slaaf meer worden van andere Athener
• Loonarbeid werd ook beschouwd als slavenarbeid; dus zochten de meeste mensen slaven uit het buitenland
• Behoefte arbeidskracht kwam vooral vanuit de slaven

• Status van hektemoros wordt afgeschaft

• Voedselvoorziening werd op peil gehouden

• Verbood export van graan
• Moedigde verbouw van olijven aan (olie kon geëxporteerd worden)
• Ceramiek bloeide op

• Nieuwe rechtscodex opgesteld

• Heliaia (volksrechtbank) > jury rechtbank

Solon pakte vooral de symptomen van de problemen aan, niet de oorzaken. Zo herverdeeld hij niet het land; dat vond hij te radicaal.

• Voor sommige boeren waren de maatregelen wel voldoende (hektemoroi hoefden niet per se kleine boeren te zijn en zij werden nu zelfstandige eigenerfde boeren).
• Voor boeren met te weinig land schoten de maatregelen te kort. De kleinen boeren konden nauwelijks meer lenen, nu zij zichzelf niet meer als onderpand konden verkopen.

Tirannie

561: Pisistratus telg uit rijk adelijk geslacht grijpt de macht.

564: Pisistratus probeerd nog een keer de macht te grijpen; dit keer met behulp van goudmijnen in Thracië waardoor hij lijfwachten kon huren. Lijfwachten: arme mensen, bewapende hij als hopliet. Schafte de constitutie van Solon niet af, zorgde ervoor dat hij zijn zin kreeg.

• Niet adelijken: hoplieten
• Zond eigen rechters uit, gewone man niet alleen aangewezen op adellijke heren
• Liet zien dat edelen niet al machtig waren: verbannen, geconfisqueerde bezit hielp hij kleine boeren bij de overstap naar meer lonende teelten
• Verfraaide Athene: bevorderde nationale religeuze feesten. De panathenaeën en de Dionysia. > Om aanhankelijkheid aan de polis te versterken en eenheid te creeëren.
• Bouw nieuwe tempels > werk!

• Door steunmaatregelen kliene boerenstand in Attica sterker

Door het toedoen van Pisistratus en Solon konden de boeren in de klassieke tijd zelfstandig zijn.

528 Hippias en Hipparchus zonen Pisistratus, volgde Pisistratus op.

514 Hipparchus vermoord door Harmodius en Aristogiton.

510 Einde tirannie dankzij vereniging aristocratie in Athene + hulp Sparta. Hippias vlucht naar het Perzische rijk.

508 Hierna strijd tussen adel > Cleisthenes succesvol ( door aanhang demos)

Cleisthenes; grondlegger van de Atheense democratie

• Deelde Athene in tien fylen. Deze bestonden uit drie trittyës (kust, binnenland en stad). Deze konden ver uit elkaar liggen. Dit was revolutionair! Gebieden die anders nauwelijks met elkaar in contact kwamen; kwamen nu met elkaar in contact! Zie ook aantekeningen hoorcolelge.
• Deme: dorpseenheid 139
• Opstellen Boule
• Volksvergadering
• Ostracisme waarbij naam van iemand op een scherf werd geschreven. Werd die persoon vaak opgeschreven; 10 jaar verbannen. Bezit werd niet verbeurd.

Uit elke fyle werden 50 man door loting gekozen die zitting kregen in de Raad van 500 = boule.  Deze raad duurde maar 1 jaar, dus veel Atheense burgers kwamen ook daadwerkelijk in de boule.

Taken van de raad:

• Dagelijkse bestuur
• Bereide agenda voor van ekklesia
• Bereide wetsvoorstellen voor van ekklesia   

!! Westvoorstellen van boule waren niet bindend. Volksvergadering had het recht van amendement en het recht sterk afwijkende voorstellen aan te nemen of het gehele voorstel te verwerpen. De volksvergadering had het laatste woord; Athene was dus een democratie, dat wil zeggen, de demos besliste!

Gevolgen optreden Cleisthenes

• Aanslag op de macht van de aristocratie

• De grenslijnen van de fyle liepen dwars door de deme heen
• Deme werd een democratie in het klein; meestal had de aristocratie een soort achterban in het achterland maar nu konden ze dus niet altijd meer gekozen worden. Meestal gebeurde dit wel, maar men moest zich wel aan de regels van de democratie houden.
•  

Waarom is de macht van de Aristocratie toch nog niet gebroken na de hervormingen van Cleisthenes?

! Maar: Areaopagus bestond nog tot 461 en er zaten nog veel aristocraten in. De raad bestond namelijk uit ex-archonten; archonten waren nog steeds de hoogste bestuursfunctionarissen die gekozen werden uit de twee hoogste vermogensklassen van Solon.

• Vermogens klasse Solon niet afgeschaft
• Ook nouveaux riches konden toegang krijgen tot het archont; maar de meesten waren dus nog gewoon afkomstig uit de aristocratie.

Pas in 487 werd er besloten om archonten door loting aan te wijzen. Archonten daalde in aanzien strategen stegen in aanzien.

Strategen= gekozen bevelhebbers van leger en vloot.

Ambtstermijn: 1 jaar, onbeperkt herkiesbaar.

Aanzien: steeg na 487 v. Chr.

Samenvatting hoofdstuk 10 blz. 101-122 Klassieke periode

De Atheense bevolking in de vijfde en vierde eeuw

• Athene: economische en culturele centrum van Griekenland
• 432:
• 35.000 volwassen mannelijke burgers
• 20.000-30.000 volwassen mannelijke slaven
• 10.000-15.000 volwassen mannelijke metoiken
• Veel toevoer uit Perzië en Ionië, vestigden zich permanent in Athene en Piraeus.
• Stroom van Slaven naar Attica gebracht: krijgsgevangenen, gedeporteerden uit vijandige streken, koopwaar van slavenhandelaren.

Metoiken

• Persoonlijk vrij; geen Atheens burgerrecht
• Stonden buiten politieke besluitsvorming en konden niet zelf optreden voor een rechtbank
• Vaste directe belastingen betalen
• Dienen in Atheense krijgsmacht
• Geen grond bezitten; met uitzonderingen
• Meeste metoiken: handwerkers, matrozen, dagloners. Soms: artsen, bankiers, kooplieden en architecten

Slaven

• Werk: landbouw, transport, huishouding, handwerk
• Waar te vinden?: Grote werkplaatsen, scheepswerven, mijnen van Laureion
• Slaven konden worden vrijgekocht/vrijgelaten/zichzelf vrijkopen: vrij wilde trouwen met slaaf, woekeraar verplichte slaaf om zichzelf terug te betalen + rente, meester een slaaf vrijliet en dan later van hem een vrijkopsom ontving, intellectuele slaven
• Als dat gebeurde: zelfde status metoiken.

Minder vaak in opstand Attica dan Heloten in Sparta:

• Slaven kwamen overal vandaan; ze konden elkaar niet verstaan (Heloten in Sparta spraken dezelfde taal, werden keihard onder drukt en woonden in dezelfde dorpen)
• Grote verschillen in behandeling slaven in Attica en Sparta

Vrouwen in Athene en Sparta

Athene:

• Athene Mannenstaat. Vrouwen geen burgerrecht
• Politiek: Geen inspraak
• Economisch: vermogen werd beheerd door echtgenoten, vaders, mannelijk familielid
• Religeus: speelden wel een rol, belangrijke functies in openbare eredienst voor de goden en andere religieuze taken.
• Trouwen: vrouwen met vader Atheensburgerrecht gewild; alleen kids uit zo’n huwelijk kregen het burgerrecht. Vanaf 14/15 jaar trouwen.
• Leven: binnenshuis: medische zorg, veel goederen thuisgemaakt, kids opvoeden. Over straat meestal begeleid.
• Hetairen: gezelschapsdames, konden zich vrijer bewegen. Gelleterde, ontwikkelde vrouwen.

Sparta:

• Mannen vaak van huis: maaltijdgenootschappen, militaire trainingen: Vrouwen konden zich vrij bewegen.
• Sterk gereduceerd gezinsleven; Spartaanse vrouwen kregen een goede fysieke training.

Verder ontwikkeling van de Atheense democratie vijfde eeuw

487: Themistocles het ambt van archont door loting bepaald uit de twee hoogste vermogensklassen. Daarna: rijke maar onbetekenende burgers in de archonten. De archonten werden uit de leiding van de staat verdrongen door strategen.

Strategen en schatbewaarders werden namelijk uit de meest geschikten gekozen door volksvergadering. Atheense leiders waren dan ook vaak strategen. Leiders konden herkozen worden totdat ze stierven (bv. Pericles) anders werden ze verbanen door ostracisme ( Themistocles, Cimon).

462: Macht van de raad van Areopagus werd beperkt. Cimon was op pad met zijn hoplieten leger om Sparta te helpen. Tijdens zijn afwezigheid hadden Ephialtes en Pericles ervoor gezorgd dat de raad van Areopagus werd beperkt. Hierna:

• Rechtbank voor halsmisdrijven

Supervisie en controle op de wetgeving en de magistraten vielen toe aan de raad van 500, volksvergadering en de volksrechtbanken.

• Val van Cimon
• Politieke nederlaag van de conservatieven die geen democratie dulde

Pericles:

• Stelsel van uitkeringen en presentiegelden: arme burgers daadwerkelijk deel nemen aan de besluitvorming en het bestuur
• Vergoeding raad van 500
• Vanaf 399: presentiegelden gegeven voor het bijwonen van de volksvergadering

• Men werd zuiniger met het geven van volledige burgerrecht: Ma en pa moesten volledige Atheense burgerrecht hebben.

Volksvergadering

• 40 keer per jaar (vooral rijken die het zich konden permitteren om er naar toe te komen; geen boeren)
• Plaats voor 6.000 man op heuvel Pnyx midden in Athene

Democratie en de vloot

Armen kregen meer inspraak in politiek/rechtspraak:

• Presentiegelden ( het was voor armen nu ook makkelijk en aantrekkelijk om naar
• Armen roeiden de vloot; belangrijke militaire macht (411 had de vloot de democratie gered)

Oude en nieuwe politici

Tot 429: Meeste leiders nog aristocratisch:

• Grote voorsprong in bezit
• Veel vrije tijd
• Opvoeding en ervaring
• Droegen de grote namen
• Beschikten over de steun van de burgers uit allerlei standen> diensten, vormen van patronage en liefdadigheid
• Hulp politieke vrienden onder de hogere standen
• Met behulp van liturgiëen wisten zij indruk op de massa te maken

Laatste decennia van de vijfde eeuw:

• Na de dood van Pericles geen goede leiders/generaals en admiraals
• Niet meer goed met geld omgaan
• Niet meer de volksvergadering bespelen
• Politici na 429 waren:

Goede militairen, redenaars of financiers

Deze waren wel afkomstig van adelijke families; maar er waren ook mensen bij die ondernemers waren:

429-422 Cleon: redenaar. Felle tegenstander compromis vrede Sparta en een radicale democraat.

Niet aristocraten werden demagogen (volksmenners) genoemd. Geen voordelen aristocratie, dat moesten ze compenseren met overtuiginskracht van hun standpunten.

Stabiliteit van de Atheense democratie

• Democratische staatsregeling had goed wortel geschoten onder de Atheense burgers.
• Volksvergadering, raad van 500, volksrechtbanken was goed geregeld.
• Onder Atheense burgers bestond een sterk saamhorigheidsgevoel
• Atheners waren trots op literaire en artistieke prestaties
• Aanwezigheid van groot aantal slaven; de democratie eiste een hoge participatiegraad van de burgers. Dit kon alleen omdat slaven het werk deden terwijl de burgers aan het debateren waren. ( Niet zeker of kleine boerderijen/gewone handwerkslieden ook slaven hadden)

Kritiek op de Atheense democratie

Oligarchisch gezinde schrijvers bekritiseerde de democratische staatsvorm:

• Armen gelegenheid gaf de rijken en verstandigen te tiranniseren
• De onwetende massa had het voor het zeggen
• Aanzienlijken stelden de democratische staatsregeling verantwoordelijk voor de tegenslagen die Athene na 431 had meegemaakt.
• Volksvergaderingen onder leiding van demagogen voerde een avontuurlijke zigzag koers.
• Verschillen van inzichten tussen : militairen, financiers en redenaars zorgden voor onduidelijkheid
• Rijken en aanzienlijken na 413 belast om de financiële tekorten van Athene te dekken

Athene als centrum van de Griekse cultuur in de klassieke tijd

480-338 Hoogtijdagen Griekse cultuur. Athene culturele centrum en leerschool van Griekenland. Veel Atheners konden lezen. In Athene was relatief veel geld. Zowel de Atheense staat als particulieren gaven opdrachten aan kunstenaars en gaven veel geld uit aan kleding, grote religeuze feesten en liturgieën . Ook was er sprake van uitwisseling tussen Grieken die overal vanuit Griekenland kwamen. Talent, geld, vrijheid, belangstelling en een kritisch publiek brachten een rijke oogst voort in

• Bouwkunst
• Beeldende kunsten
• Literatuur
• Wijsbegeerte

Het Attische drama

• Tragedie :
  • Aeschylus: Oresteia, de Perzen ( over de nederlaag van Xerxes bij Salamis)
  • Sophocles: Oedipus
  • Euripides: Bacchae
• Komedie
  • Aristophanes

Het koor speelde mee in Tragedie en in Komedie begeleid door muziek en dans. De toneel opvoering vond plaats in theaters in de open lucht. Ze werden betaald door rijke burgers en metoiken. Tijdens de Dionysusfeesten was er sprake van competitie: stukken van verschillende dichters werden opgevoerd en het beste stuk kreeg een prijs van de jury.

Tragedie en Komedie ontstaan uit beurtzang tussen koor en voorzanger tijdens de processies die deel uitmaakten van de feesten ter ere van de god Dionysus (god van wijn, roes, extase en wilde krachten van de natuur)

Filosofie nog uitwerken!

Natuur en mens waren onderwerpen in de filosofie.

• Socrates
  • Wetten verankerd waren in absolute zedelijke normen
  • 399 veroordeeld tot drinken gifbeker; hij zou de jeugd hebben bedorven
• Plato
  • Stichte school Academie
• Aristoteles
  • Geloofde niet in ideai; dacht dat alles op aarde logisch in soorten en categorieën te ordenen was door eigenschappen en kwaliteite van alles te analyseren
  • Universeel geleerde
  • Schreef over formele logica, natuur, bovennatuurlijke dingen, poëzie, proza, menselijke gedragsnormen en de staatkunde

Retorisch onderwijs

Onderdeel van school. Jongeren uit de elite leerden tussen hun 8ste en 12e jaar thuis of bij een schoolmeester lezen, schrijven en rekenen. Bij een retor leerden ze retorica. Retor had een vaste werkplaats, trok niet rond. Isocratis bekend retor.

• Koste geld; alleen elite bovenlaag kon goed spreken en schrijven. Voorsprong op parvenu’s ( soort nieuwe rijken) en armen.

Retorica invloed op proza en drama. Schrijvers uit die tijd schreven heldenepos die doordrenkt waren van normen en waarden.

Sofisten =  Leraren die tegen betaling lesgaven in welsprekendheid (retorica), dachten na over de maatschappij, over de taal en over de normen voor het menselijke gedrag. Natuurfilosofie toe passen op deze gebieden. Trokken rond!

•  Was belangrijk voor de democratische samenleving. Ze waren vooral te vinden in Athene; publiek aanwezig die wat konden met retorica. De rijke jeugd kreeg hiermee een voorsprong.

Geschiedschrijving

• Herodotus schreef over:
  • Volken en staten in Azië en Griekenland
  • Historiën over oorlog Perzië ( en voorgeschiedenis ervan)

• Trachtte de waarheid te achterhalen; informatie kritisch afwegen

• Thucydides
  • Geschiedenis van Peloponnesische oorlogen; schreef vooral politieke en militaire geschiedenis.
  • Maakte als eerst onderscheid tussen oorzaken en aanleidingen
  • Diepere achtergronden en motieven zichtbaar te maken in zijn redevoering
  • Accent op geschiedenis van zijn eigen tijd
• Retorische geschiedschrijving

Peloponnesische oorlog ( 431- 404 v. Chr.)

431: Tweede peloponnesische oorlog tussen Sparta en Athene

Hoofdpersonen: Pericles, Lysander, Alcibiades

Steden: Sparta, Athene, Piraeus, Syracuse, fort: Decelea, zilvermijnen Laureion

Jaartallen:  429-427, 421, 415-413, 413-404, 405, 404

Oorzaak: Athene had moeilijkheden met Corinthe en Megara en deze staten waren beide bondgenoten van Sparta.

Intensief: Ja (Thucydides schreef dat dit de zwaarste oorlog die zich ooit in Griekenland heeft afgespeeld)

Bondgenoten: Sparta en Griekenland beide bondgenoten. Sparta had vooral de voorkeur van neutrale Griekse staten.

Verschillen met oorlogen voorheen: Voortdurend zwaar gevochten van Sicilië tot Ionië

Griekenland strategie:

• Pericles was goedvoorbereid; geld op zak 6000 talenten; voorbereid op een lange oorlog; lange strategie voorbereid.
• Sparta uitputten door korte aanvallen vanuit zee ( land was geen optie: Sparta had het beste hoplieten leger)
• Sparta uitlokken tot een dure/vruchteloze belegering van Athene en Piraeus.  (Bevolking werd ondergebracht in Athene en Piraeus die beschermd werden door lange muren die rondom beide steden lagen)

Sparta strategie

• Sparta sterk hoplieten leger
• Te weinig geld voor lange oorlog

Verloop

429-427: Pericles gaat dood, in Athene breekt epidemie uit. Athene wint.

421: Vrede gesloten met Sparta

413-404: Athene ging al slecht de oorlog in:

• Beste deel van leger en vloot was op pad om Sicilië te veroveren, wat mislukte. Verslagen bij Syracuse
• Volksmenner Alcibiades  ( aanzet expeditie Sicilië) was overgelopen naar de Spartanen en zei dat de Spartanen een vast deel in Attica moest bezetten, Syracuse te helpen en contact te zoeken met Perzië.

413: Tweede helft van de Pelopponesische oorlog

• Spartanen luisteren naar Alcibiades en bezetten het fort Decelea en zetten landbouw in heel Attica en mijnbouw in Laureion stil.
• Slaven liepen weg
• Voedsel tekort in Athene
• Perzië koos kant Sparta; geld voor sterke vloot
• Bondgenoten van Athene liepen over naar Sparta
• Athene nog enige overwinningen op zee ( o.l.v. Alcibiades die weer overgelopen was)

405: Spartaan Lysander vernietigd Atheense vloot. Athene capituleerd; wegens voedselgebrek.

Gevolgen Athene:

• Volwassen mannelijke burgers teruggelopen van 35.000 naar 21.000
• Delisch Attische bond werd opgeheven
• Lange muren werden afgebroken
• In Athene werd een pro Spartaans oligarchisch bewind ingesteld ( na een jaar viel dit alweer om en democratie keerde terug. Sparta vond dit oké)

De periode 404-336 v. Chr.

Situatieschets:

Geen Griekse staat sterk genoeg om heel Griekenland onder zich te verenigen.

Constant coalitie coalitieoorlogen om de hegemonie tussen:

• Sparta ( stond aan het hoofd van Peloponnesische bond)
• Athene ( had zich snel hersteld; nog steeds belangrijke marktplaats; cultuureel)
• Thebe ( sterk opkomende stad, stond aan hoofd bond van stadstaten in Boeotië)

Interne problemen Sparta

• Tekort aan spartiaten ( rond 371: 2000 tegenover 20.000 heloten)

Perzië bemoeit zich ermee

• Zorgde ervoor dat Griekse poleis zich niet konden verenigen: bonden tegen elkaar opzetten.
• Perzen raakten achterop militaire tactiek Grieken.
• Eerst: oorlog
• 412-340: verdeel en heerstactiek door telksen andere Griekse staten met subsidies te ondersteunen

Tweede Attische Zeebond

337: Door Athene opgericht; gericht tegen Sparta.

 Bondgenoten:

• betaalden geen schatting
•  waren autonoom in interne aangelegenheden
• hadden in een bondsraad medezeggenschap over de buitenlandse politiek van de bond

Maar Athene verpest het weer door burgerkolonies (klerouchieën) te stichten in de bondstaten:

357-355 opstand onder de bondgenoten> bond viel uiteen.

Sociale en militaire veranderingen Nog even naar kijken!!

Militarie veranderingen

Sociale veranderingen

• Proffesionele huursoldaten (landloze boerenzoons en ballingen)
•  

• Kleine boeren werden armer
• Kleine boeren werden slachtoffer van een concentratie van grondbezit in handen van rijken.
•  

Opkomst Macedonië

Tot 360 Macedonië een achtergelegen gebied waar de sociale en economische verhoudingen van de Homerische tijd voortleefden. Macedonië behoorde tot marge van de Griekse wereld. Er werd wel Grieks gesproken, maar werden door de Grieken niet gezien als Grieken. Ook mochten ze niet meedoen aan de Olympische Spelen. Alleen het koningshuis werd Grieks geacht; men dacht dat ze uit Argos stamde.

• Koning  was de eerste binnen een grondbezittende aristocratie, regeerde het land
• Edelen regeerden op paternalistische wijze over de horige afhankelijke boerenbevolking op hun landgoederen. Vormden ook de ruiterij
• Boeren leverden het voetvolk.

Philippus II (359-336): het einde van de klassieke periode in de Griekse geschiedenis

Macedonische koning Philippus II moderniseerde zijn leger naar Thebaans model en veroverde de goudmijnen in Thracië. Die eerst in bezit was van Athene. Philippus bewonderde de Griekse cultuur en wilde de lieding verwerven over heel Griekenland.

• Voerde een aantal veldtochten; gebruik makend van de verdeelheid in Griekenland
• 342-338: Atheners en Thebanen probeerden hem tegen te houden;
• 338 Slag bij Chaeronea; Philippus wint.
• 337 Philippus richt Corintische bond op; bond Macedonië + Griekse poleis ( behalve Sparta) Autonoom in interne zaken, oorlogen + revoluties uitbannen.
• 336 Phillipus werd vermoord

• 338 Begin van het einde voor Klassieke periode. Beslissend keerpunt voor Griekenland: einde van de periode van vrije atonome stadstaten.

Binnen Griekenland meningen verdeeld over Philippus

• Demosthenes: volledige zelfstandigheid van Athene 
• Isocrates: pro-vereniging Grieken. Goed middel tegen oorlogen en revoluties.

Grieken in het westen van het mediterrane gebied

750-550: Grieken gingen zich vestigen in:

• Zuid Italië
• Zuid Gallië
• Sicilië

Wat was de oorzaak van de kolonisatie in de zevende en vroege zesde eeuw?

• De Griekse kolonisten hadden zich kunnen vestigen in de vruchtbare kustvlakten.
• Daar waren goede transport mogenlijkheden zodat de landbouwoverschotten makkelijk konden worden geëxporteerd

In de loop van de zesde eeuw einde aan de Griekse kolonisatie in het westen. Carthago hield de Grieken tegen in Noord Afrika, Zuid Spanje, Sardinië en westpunt Sicilië. Etrusken sterke positie midden Italië in 545 versloegen zijn een Griekse kolonisatiepoging op Corsica.

480 in het jaar van Salamis probeerden de Carthagers heel Sicilië in handen te krijgen. Syracusaanse tiran Gelo bracht hen bij Himera tot stilstand; nederlaag. Hij maakte Syracuse tot de sterkste Griekse polis in het westen en de volrijkste stad op Athene na.

474 Opvolger en broer Hiëro I vernietigde de Etruskische zeemacht bij de zeeslag bij Cumae.

Etruskische macht nam geleidelijk af> geen bedreiging meer voor Griekse stadstaten. Wel andere dreigingen:

• Resterende Griekse stammen in Zuid Italië werden geregeld lastig gevallen door stammen uit het achterland
• 282-270 Griekse stammen in Zuid Italië raakte onder macht van Rome
• Sicilië: strijd tussen Syracusanen en Siciliërs. 415-413 Griekenland probeerd hegemonie te krijgen; mislukte> oorlogen totdat Rome Sicilië had ingeleijfd 241 v. Chr.

Oplossingen bedenken:

• Bond van autonome poleis
• Of een territoriale monachr met een grote Greikse stad als versterkt centrum ( Gelo, Hiëro I en later Dionysus I)

• Grieken in het westmediterrane gebied hebben originele en belangrijke bijdragen geleverd aan de Griekse literatuur, filosofie , kunst en bouwkunst en hebben als eersten de volken van Italië, Gallië en Spanje in aanraking gebracht met de Griekse beschaving. Hierdoor kon de de verspreiding van de Griekse cultuur verder gaan.

Hellenistische tijd hoofdstuk 11  blz. 133-142

Economie en maatschappij in de Hellenistische tijd

Griekenland

• Oligarisch systeem in verschillende poleis> sommige poleis oligarchis systeem omvergeworpen: rijken werden beroofd. Uiteindelijk handhaafden de oligarchen zich. Ook gesteund door Romeinen.
• Kloof groeide tussen arm en rijk:
  • Rijken alleen raadslitmaatschap
  • Burgerrecht gekoppeld aan minimumvermogen
• Eis tot landverdeling, schulddelging
• Sociale conflicten in de poleis
• Bevolking liep achteruit in de steden
• Athene en Corinthe verloren hun vooraanstaande positie in het handelsverkeer> Alexandrië, Antiochië en Rhodos kwamen op!

Wat deden de armen?

• Gingen in militaire dienst; misschien vestigen militaire kolonie.

Het nabije oosten

• Economie en maatschappij veranderden niet wezenlijk na de komst van Alexander de Grote
• Slavernij minder van belang voor economie
• Handel
• Redistributie-economie bleef bestaan
  • Staat regelde de landbouw door te bepalen wat ingezaaid werd & welk zaaigoed werd verstrekt
  • Verwerking van producten geschiedde in staatsbedrijven
  • Particuliere kleinhandelaren moesten zich houden aan voorgeschreven prijzen

Doel: zoveel mogelijk edelmetaal in de schatkist krijgen door zware belastingen, hoge invoerrechten en export van graan.

• Hoge belasting: schade voor de boerenstand>boeren vluchtten van land af

Seleuciden rijk: veranderde niet veel.

• Grond in handen van paleis, tempels en particulieren
• Arbeiders: inheemse boerenbevolking
• Boeren aan grond gebonden bij verkoop gingen de boeren ook mee. Koning schonk soms grote stukken grond aan zijn gunstelingen waar ook dorpen bij hoorden.

• Slavernij minder van belang voor economie
• Handel beleefde een groei. Alexander bracht de grote goudschatten van het Perzische rijk in omloop en de investeringen van de overheid in legers en vloten, in nieuwe steden en bouwwerken zorgden voor veel bedrijvigheid.
• Handel Egypte,  Voor-Azië en India werd geïntensiveerd

Vele oorlogen hadden een ambivalent effect op de economie:

• Aan de ene kant:
  • brachten de gevechtshandelingen grote schade (Babylonië)
  • Perzische kunstschatten inflatie
• Aan de andere kant:
  • Welvaart voor de overwinnaars: Seleucia, Antiochië en Alexandrië. Inkomsten uit belastingen en buit.
  • Rijkdom trok handel en bedrijvigheid aan         

Culturele aspecten in Hellenistische periode

Algemeen

In Griekse steden:

• Grieken gingen hier wonen namen taal, godsdienst, opvoeding en tradities mee.
• Schoolmeester, retoren, leraren in grammatica, literatuur en algemene ontwikkeling
• Olympische spelen
• Beroepssport deed intrede, breidde zich verder uit in Rome
• Gymnaisa
• Theater
• Tempels en gebouwen voor het stadsbestuur

In de oriëntaalse gebieden kregen een Grieks tintje (hellenisering op bovenlaag van de samenleving):

• Griekse taal en namen
• Griekse gewoonten werden aangenomen
• Gymnaisa, theater, Griekse bouwkunst

Maar ook eigen cultuur bleef bestaan en er waren zelfs oplevingen

• Sumerische religies
• Babylonische spijkserschrift etc.
• Egypte: tempels met hyrogliefenteksten

• Geen vermenging, Griekse en orieëntaalse bouwstijlen zijn naast elkaar te vinden + Egyptische muurschilderingen

Griekse godsdienst

In de Hellenistische wereld was er kritiek gerezen op de goden uit de klassieke tijd. Er waren richtingen opgekomen di een verhevener godsbeeld propageerden en een sterkere persoonlijke religiositeit voorstonden. ???

• Olympische goden verloren het vertrouwen
  • Verering van het noodlot en toeval
  • Goden kregen universeel karakter:
    • Zeus kreeg een soort algemene kracht toegeschreven
  • Opkomst van heersercultus: heerser werd beschouwd als nabije god, redder en weldoener
  • Mysteriegodsdienst, dit was niet nieuw. Cultus van Eleusis
  • Invloed Oosten: astrologie.
    • Zeus > Jupiter
    • Aphrodite > Venus
• Maar:
  • Godsdienst nam niet af
  • Nieuwe steden kozen een Olympische god als beschermeer
  • Op de Gymnasia werd er geleerd om de goden te vereren

Grieken in contact met andere goden:

• Vreemde goden werden met eigen goden geïndentificeerd
• Nieuwe goden werden geaccepteerd (Egyptische godin Isis)

Oriëntaalse godsdiensten

Oriëntaalse godsdiensten gingen gewoon door zonder dat er wat te merken was van de Griekse godsdienst. Riten, gebeden en tempels behielden hun traditionele vormen en de koningen bevorderden deze culten. Koningen en functionarissen bezochten geregeld de Marduktempel te babylon.

Grootste invloed Klein Azië.

• Inheemse talen > Grieks
• Goden met Griekse namen behielden toch Oosters karakter

Syrië

• Kreeg Grieks aanzicht. Centrum van Seleucidische rijk kwam te liggen in de stad Antiochië.
• Hing af van hoeveelheid Griekse bewoners

Filosofie in de Hellenistische tijd

De zelfstandige rol van de polis is uitgestorven > wereldburger i.p.v. polisburger

• Burger als individu beschouwd, niet als lid van het poliscollectief.
  • Individuele verantwoordelijkheid
  • Persoonlijke ethiek
  • Vraag hoe de individuele mens gelukkig wordt

Voornaamste filosofische stromingen:

• Lyceum
• Academie
• Stoicijnen:  
  • Stichter: Zeno
  • Leer: Kosmos geregeerd werd door een redelijke goddelijke macht die alles doordringt: logos en Theos. Alles is hierdoor vastgelegd en ook in de mens is iets van goddelijkheid aanwezig.
  • Hoe te leven: overeenkomstig met de natuur leven. Bevrijden van felle emoties, volledig laten beheersen door verstand: heersende macht in de natuur.
  • Vrijheid: geestelijke berusting van het individu geen polisvrijheid meer ( oké..)
  • Goed overweg met Babylonische astrologie: astrologie ging er van uit dat er een verband bestond tussen de kosmos en het leven op aarde. Babylon stoicijnse school gesticht.
• Epicurus:
  • Leer: persoonlijk genot hoogste ideaal. Mens kon dit bereiken door zich vrij te maken van hartstochten en angsten.
  • Anti: terreur die uitging van allerlei magie, bijgeloof en angst voor goden.
  • Geloof: alles bestond uit atomen
• Cynici:
  • Keerden zich tegen de bestaande menselijke maatschappij
  • Leer: mensen is voorzichzelf volledig genoeg ??? Wie alles kan missen is gelukkig. Twijfelden aan nut verstandelijke opleiding
  • Stichter: Diogenes van Sinope
  • Preken: op markten

Wetenschap in Hellenistische periode  

In de Hellenistische periode is er een splitsing ontstaan tussen de de filosofie en de wetenschap.

• Vakwetenschappen floreerden in Alexandrië: gestimuleerd door Ptolemaeus I. Stichtte daar museum dat een centrum van wetenschapsbeoefeningen vormde en een bibliotheek bevatte.
  • Beroemdste die daar gewerkt heeft: Aristarchus van Samos: beweerde dat de zon het middelpunt van het heelal was.
  • Eratosthenes van Cyrene: berekende de omtrek van de aarde
  • Hippocratus: ontwikkelde de medische wetenschap. Artsen aangesteld op stadskosten

Joden in de hellenistische tijd

Judea had zich in de Perzische tijd ontwikkeld tot een kleine tempelstaat. Na de veroveringen van Alexander de Grote kwam het eerst onder Ptolemeïsche en daarna rond 200 onder Sleucidische heerschappij. Toch woonden er ook veel Joden buiten Judea: Babylonië, Egypte (in Alexandrië was een zeer grote Jodse gemeenschap). Ze leefden in de verstrooiing “diaspora”

Geen geforceerde politiek voor hellenisering in Ptolemeïsche of Seleucidische rijk

Alexandrië: Grote invloeden van Griekenland op de Joden. Joden namen Grieks over; oude testament in het Grieks vertaald (Septuaginta).

Jeruzalem: Ook invloeden Griekenland. Er werd een gymnasium gebouwd en sommige namen Griekse gewoonten over.

168: Joodse opstand tegen Seleuciden toen Antiochus IV Egypte binnenviel, maar deze werd door de Romeinen uiteindelijk weer gedwongen om terug te keren. Een groep in Jeruzalem dacht: en nu is het tijd om af te komen van de Seleuciden!

• Antiochus onderdrukte de opstand en legerde een garnizoen van Syrische soldaten bij Jeruzalem

• Joodse gebruiken werden verboden (sabbatsheiliging)
• Varkens werden in Joodse tempels geofferd> weer een opstand

Tweede Joodse opstand:

Meer succes omdat Seleucidische opvolging met elkaar in de clash lag. Geleid door Judas de Makkabeeër.

152 De Makkabeeén wisten het ambt van hogepriester van één der troonpretendenten en de functie van strateeg te krijgen.

142 Judea belastingvrijdom en feitelijke onafhankelijkheid

104 Makkabeeën/Hasmoneeën namen koningtitel aan. De Makkabeeën hebben Judea vergroot en Joodse gebruiken aan de onderworpen niet-Joden opgelegd.

Info komt uit: Makkabeeën I en II

• Vel tegen Griekse invloeden
• Opmerkelijk: Hasmonese koningen gingen zich gedragen als hellenistische vorsten.
  • Ze kozen Griekse namen
  • Ze noemden zichzelf: Philhelleen (Griekenvriend)
  • Zochten steun bij aristocratische stroming van de Sadduceeën en de dichter bij het volk staande Farizeeën.

Dynastie van de Hasmoneeën/Makkabeeën verzwakte door interne troon twisten waarin de Romeinen tenslotte ingrepen.

63 Judea kwam onder de provincie Syria terecht. Veel joden werden verkocht op de slavenmarkt

• Op verschillende plaatse in het Romeinse Rijk en in Rome zelfs zijn de Joodse diaspora ontstaan/versterkt.

Doorwerking van de hellenistische cultuur in het Parthische en Romeinse Rijk

Parthische dynastie beschouwde zichzelf als de erfgenaam van het Perzische rijk. Maar de Perzen beschwouden de Parthen als buitenlanders.

•  Parthische koningen noemden zich ook al vroeg op hun munten “Philhelleen” om de Griekse inwoners tevreden te stellen.
• Parthische macht berustte op een sterk ruiterleger> bestond uit adel.
• Niet genoeg mankracht en organisatievermogen om  een eigen bestuursapparaat op te richten
• Satrapiëen en vazalvorstendommen
• Griekse staten kregen autonomie
• Taal: Grieks
• Bouwkunst: Nieuwe Grieks-Iraanse stijl
• Immigratie: Iraanse , Aramese, Arabische, Joodse origine

In het gebied die onder de Romeinse heerschappij kwamen: Griekse cultuur kon zich makkelijker vestigen en voortbestaan dan in het oosten.

• Romeinen waren zelf al eeuwe door Griekse beschaving beïnvloed
• Oriëntaalse tradities kwijnend bestaan

Beter uitwerken

Conclusie:

Er wordt beweerd dat door Alexander de Grote de gehele wereld van het Nabije Oosten vergriekst is DIT KLOPT NIET.

• Slechts de elite van de grote steden maakten kennis met de Griekse cultuur en nam het een en ander over
• Alleen in Alexandrië en Klein-Azië werd Grieks de gesproken taal

Ook wordt er beweerd dat het hellenisme een mengcultuur van Griekse en oriëntaalse elementen was OOK NIET WAAR!

• Er was een Griekse cultuur die door allerlei oorzaken in een nieuwe fase kwam en daarbij het een en ander aan het oosten oontleend heeft
• Daarnaast waren er diverse Oriëntaalse culturen die in meer of in mindere mate aspecten van de Griekse cultuur overnamen.
• Maar ze bleven van elkaar gescheiden en je ziet bijvoorbeeld bouwwerken naast elkaar staan.

Hoofdstuk 12 blz 156-172

De vroege Romeinse geschiedenis- De vroege Romeinse Republiek 509-265 ( na het verjagen van de koning!)

Voorafgaande informatie Romeinse expansie

In 338 v.Chr. onderwierp Rome de Latijnse steden en sloten de Romeinen een verdrag met de stadstaten in Campanie en kwam ook Midden-Italie in de Romeinse invloedsfeer te liggen. Rome was nu de dominante leider van de Latijnse bond. De Latijnen bleven hun Latijnse burgerrecht behouden en waren op sommige gebieden gelijkgesteld aan Romeinen en wanneer zij zich blijvend in Rome vestigden konden ze afstand doen van het Latijnse burgerrecht en het volledige Romeinse burgerrecht krijgen. Na 326 v.Chr. braken de coalitieoorlogen uit in Italië (326-290 v.Chr.) waarbij Rome als grote winnaar uit de verf kwam en de heel Italië op de Griekse steden in het zuiden na veroverde. Tussen 282 en 270 v.Chr. werden ook de Griekse steden in het zuiden van Italië verovert, ondanks de hulp die de Grieken kregen van de Macedonische generaal Pyrrhus van Epirus, die in 275 v.Chr. door de Romeinen bij Beneventum werd verslagen. Rome sloot met de onderworpen stadstaten in Italië afzonderlijke verdragen, zij werden onderhorige bondgenoten van Rome (de socii), hun taak was het leveren van troepen en Rome blindelings volgen in de buitenlandse politiek. Schattingen hoefden deze bondgenoten niet te betalen en ook op intern gebied bleven ze hun eigen zelfbestuur en burgerrecht houden.[1]

Kolonisatie

De kolonies bestonden in twee soorten: Latijnse kolonies (coliniae Latinae) en kleine kolonies die vooral als militaire steunpunten in de Romeinse gebieden dienden; de Romeinse kolonies. (coloniae Romanaei).

Veroveringen Italië gingen gepaard met het stichten van kolonies> deel van grond van de overwonnen tegenstander werd in beslag genomen door Rome: Romeins staatsland.  Deze werden dus eigendom van de Romeinse staat. Op deze staatslanden werden Romeinse en Latijnse boeren met militaire ervaring en bezitloze Romeinen geplaatst.

• Deze kolonies heette: Latijnse Kolonies coloniae Latinae .
•  Zo konden ze worden onderscheiden van kleine militaire kolonies die dienden als militaire steunpunten: coloniae civium Romanorum

Kenmerken van deze kolonies:

• Niet zelfstandig hoorden bij Rome
• Wel plaatselijk zelfbestuur
• De kolonisten kregen het Latijnse recht; als ze teruggingen naar Rome konden ze het volle Romeinse burgerrecht krijgen
• Kolonisten kregen een stuk grond ( niet altijd zo, soms werd er gezamenlijk een stuk grond verdeeld)
• Kolonisten konden een stuk grond van de kolonie pachten wat nog niet was verdeeld: bron voor de Romeinse schatkist
• Kolonisten konden ook staatsland pachten

Nadelen van deze kolonies :

• Concurrentie om het gebruik van staatsland tussen: Romeinse, Latijnse en Italische boeren/grondbezitters. Zij konden ook staatsland pachten.
• 367 wettelijk maximum gesteld werd aan de hoeveelheid staatsland die één persoon mocht hebben

Voordelen van kolonies voor Rome:

• Netwerk van strategisch gelegen versterkte plaatsen in Italië
• Sociale spanningen in Rome en Latium oplossen door Romeinse en Latijnse burgers aan een beter bestaan te helpen
• Extra inkomsten door pachten staatsland
• Burgers die voorheen bezitloos waren konden als ze genoeg land hadden gepacht in dezelfde vermogensklassen als de soldaten komen.

Municipia = Romeinse steden buiten Rome zelf die reeds bestonden en niet als coloniae gesticht waren.

Soms gaven Romeinen de status van een Romeinse stad met een eigen bestuur als:

• Een onderworpen stadstaat zich verdienstelijk hadden gemaakt
• Een onderworpen stadstaat zich vrijwillig onde Romes bescherming had geplaatst
• Een onderworpen stadstaat verwant was in taal en cultuur met Romeinen

Burgers kregen Romeins burgerrecht zonder stemrecht. Af en toe kregen ze volledige Romeinse stemrecht.

• Grondgebied vergroot Rome
• Militaire inzetbare kracht vergroot

265 Italië een lappendeken:

• Romeinse kerngebied (Romeinen met volle burgerrecht)
• Gebied van oude Latijnse stadstaten & coloniae Latinae met Latijns recht
• De municipia met burgerrecht zonder stemrecht
• Bondgenoten hadden alleen hun eigen plaatselijke burgerrecht
• Onder ontwikkelde berggebieden waren wat meer geïsoleerd en hadden minder intensieve banden dan de ontwikkelde gebieden.

NB. De laatste groep heeft nooit een vuist gemaakt tegen Rome; ze hadden uiteenlopende belangen bij een bondgenootschap met Rome. Ook verschilden de verdragen die ze met Rome hadden (verdeel en heers tactiek van Rome).

Het militaire karakter van de Romeinse samenleving

In 5e en 4e eeuw stelden de oorlogen die de Romeinen voerden weinig voor; het waren schermutselingen en plunderingen en zwe werden alleen in het zomerseizoen uitgevochten (seizoenenoorlog). Af en toe was er sprake van een grote veldslag

• Elite: roem/statussymbool door oorlogvoeren> profiteerden van oorlogsbuit> heroïsche sagen en legenden die invloed hebben gehad op de Romeinse mentaliteit

• Toch moesten de oorlogen worden gerechtvaardigd. De romeinen zagen een oorlogen meestal als een vorm van verdediging. Maar de Romeinen hadden er wel een handje van om een ‘voorwaartse verdediging’ te doen. Een goed motief om een oorlog te beginnen:

• Aanval op Romeins gebied
• Agressie tegen een Romeinse bondgenoot
• Geweld tegen Romeinse gezanten
• Romeinen in het buitenland en een weigering om schadevergoedinge te betalen of schuldige personen uit te leveren

Politiek en Maatschappij wat informatie voorafgaand

Afschaffing van het koningschap; macht en het imperium van de koning> twee jaarlijks wisselende magistraten; de consuls,

• die met een veto elkaars macht konden beperken.
• Na hun aftreden konden de consuls bovendien door de burgers worden aangeklaagd als zij niet goed geregeerd hadden.

De consuls:

•  werden bijgestaan door twee schatbewaarders: de quaestoren
•  lieten zich adviseren door de senaat, die nog steeds uit leden van de aristocratische families bestond.
• De besluiten van de volksvergaderingen kregen ook pas kracht van wet als de senaat zijn goedkeur (fiat) aan de besluiten had gegeven.

Religieuze taken

• De  religieuze taken van de koningen gingen over op de rex sacrorum en de pontifex maximus (opperpriester).

Dictator

• In noodsituaties kon voor zes maanden een dictator worden aangesteld die dan alle macht in handen kreeg.

Wie hadden de macht?

Patriciërs waren na de koningstijd de absolute heersers over de staat geworden:

• leverden dan ook alle magistraten
• de 300 leden van de senaat
• de priesters
• beheersten het maatschappelijke economische leven + de rechtspraak.

Veel arme boeren waren dan als cliënten ook afhankelijk van rijke patriciërs die hun machtspositie gaandeweg de volgende eeuwen zouden verliezen aan de opkomende plebejerstand.[2]

Standenstrijd

Naast externe spanningen in de oorlogen om de hegemonie in Italië had Rome: ook te kampen met een interne strijd: Standenstrijd. Patriciërs vs Plebejers

• Na de val van de laatste koning hadden de patriciërs de macht gegrepen en had deze groep het monopolie op bestuursfuncties.
• Maar een andere belangrijke stand, die van de plebejers, begon zich steeds meer tegen het machtsmonopolie van de patriciërs te verzetten:
  •  De rijke plebejers eisten hierbij vooral een aandeel in het bestuur
  • de arme plebejers wilden vooral verzachting van de harde praktijken tegenover schuldenaars
  • optekenen van het gewoonterecht om willekeur van patriciërs tegen te gaan
  • Erkenning van het concilium plebis als officiële volksvergadering.

De Plebejers wisten deze strijd langzaam maar zeker te winnen omdat zij zich terugtrokken uit het leger, waardoor het grootste deel van het leger dat door de plebejers gevormd werd, namelijk de zware infanterie, niet opgetrommeld kon worden en er dus geen leger kon worden gevormd in oorlogstijd, wat natuurlijk funest was.[3]

De standenstrijd duurde lang en de wanneer de spanningen te hoog opliepen en de plebejers zich massaal terugtrokken uit het leger en staatszaken, werden er door de patriciërs concessies gedaan, die langzaam leidden tot het einde van de strijd. Het verloop van de standenstrijd ging als volgt:

• 494 v.Chr.: erkenning van de volkstribunen als belangenbehartigers van plebejers. Zij kregen ook het vetorecht op de besluiten van patricische magistraten en traden op als voorzitter van het concilium plebis.
• 451 v.Chr.: optekening van het gewoonterecht in een beperkt aantal wetten, de wet van de twaalf tafelen.
• 367 v.Chr.: de Licinisch-Sextische wetten, hiermee werd het ambt van consul ook toegankelijk voor plebejers en werd bepaald dat één van de twee consuls altijd van plebejische afkomst moest zijn. Daarnaast werd het ambt van praetor in het leven geroepen die zich met de rechtspraak.
• 287 v.Chr.: de Lex Hortensia, met deze wet werd het concilium plebis aanvaard als officiële volksvergadering en kregen besluiten van deze volksvergadering kracht van wet en zonder fiat van de senaat.

Met de Lex Hortensia wordt ook wel het einde van de standenstrijd aangeduid.[4]

De magistraten

In tegenstelling tot het democratische Athene, waren in Rome niet de burgers de belichaming van de staat, maar de magistraten. Deze magistraten wisselden jaarlijks en konden in hun handelingen tegengehouden worden door een veto van een medemagistraat.

De magistraten beschikten veelal over een kleine staf :

• schrijvers (vaak slaven of vrijgelatenen)
• herauten
• boodschappers
• ordebewaarders

maar van een echt ambtelijk apparaat was niet echt sprake.

Magistraten kenden vaak ook een groep raadgevers die zich op het gebied van bijv. rechtspraak of militaire strategie hadden gespecialiseerd, deze groepen van raadgevers (consilia ) waren vaak van grote invloed op het beleid van een magistraat.

Hoe kun je Carriere maken?

Om carrière te maken en consul te kunnen worden moest je het cursus honorum; de ladder van questor tot consul belopen. Dit koste veel tijd en geld, dus konden praktisch gezien alleen rijken die niet voor hun geld hoefden te werken een politieke loopbaan beginnen.

Belangrijke magistraten in de Romeinse Republiek waren:

• Censor: werd om de vijf jaar door de comitia centuriata gekozen uit de oud-consuls. Zij kregen anderhalf jaar de tijd om hun censuur te houden, wat inhield dat zij de bevolking van Rome telden en in vermogensklassen indeelden, verarmde senatoren uit de senaat verwijderden en nieuwe waardige senatoren aanstelden. Daarnaast moesten de censoren ook contracten sluiten om voor de verzorging van het leger, de belasting en de aanbesteding van openbare werken.[5]
• De consuls: De hoogste magistraten met de bevelvoering van de legers, handhaving van de openbare orde en het algemene bestuur in de hand. De consuls werden gekozen door de comitia centuriata.
• Praetoren: zij waren er ter vervanging van de consuls (als deze bijv. op oorlogspad waren) en hadden de organisatie van de rechtspraak in Rome in handen. Ook de praetoren werden door de comitia centuriata gekozen.
• Volkstribunen: in Rome waren in totaal 10 volkstribunen die de belangen van de plebs behartigden. Zij werden gekozen door de plebejers in het concilium plebis (dus niet zoals in het boek staat aangegeven de comitia tributa!) en konden ook alleen maar plebejer zijn!
• De Aedielen: de vier aedielen van Rome bestonden uit twee patriciers en twee plebejers. Zij waren verantwoordelijk voor het toezicht op de openbare orde, dus brandweertje en politietje spelen, maar ook spelen in Rome organiseren (en betalen!).
• Quaestoren: de laagste magistraatsfunctie op de ladder. De quaestoren waren de beheerders van de staatskas van Rome.

• Aan de hoogste magistraatsfuncties (consul en praetor) zat het imperium. Magistraten met imperium waren herkenbaar aan hun toga’s en lictores (een soort bodyguards gewapend met bundeltjes takken waarin een bijl zat). Binnen de stadsgrenzen van Rome (het pomerium) werd het imperium beperkt doordat burgers het recht hadden in hoger beroep te gaan en gold voor de volkstribunen het vetorecht.[6]
• De bevoegdheid om een leger aan te voeren en gezag op alle terreinen van staatsbemoeienis verbonden.

De senaat

De senaat : belangrijkste orgaan in de Romeinse staat.

De senaat bestond uit:

•  alle magistraten en oud-magistraten
• Censoren: de senaat aanvullen met aanzienlijken die tot quaestor of aediel gekozen waren.

Functies:

• belangrijke militaire functie
• diplomatieke functie
• bestuurlijke functie.

 Het was ook zo dat praktisch gezien de adviezen van de senaat altijd door de volksvergaderingen werden opgevolgd. Daarnaast had de senaat het toezicht over de staatsfinanciën en bepaalde zij de buitenlandse politiek. De senaat werd voorgezeten door 1 van de 2 consuls en bij afwezigheid van beiden mocht een praetor (of volkstribuun) de senaat voorzitten. Er was binnen de senaat ook een soort hiërarchie. Oud-consuls mochten vaak als eersten het woord voeren; zij waren namelijk de eigenlijke regentenkern en bepaalden praktisch gezien altijd de politiek.[7]

Nobiles, senatoren en equites

Na 367 v.Chr. :  de magistraatsfuncties kwamen  voor niet-patriciërs open te staan> ontstond een nieuwe ambtsadel. Rijke plebejische families +  patricische families gingen samen de belangrijke kleine kern van regentenfamilies vormen, die de magistraten leverden. nobilitas (nobiles= aanzienlijken) / de senatorenstand.

•  De senatoren waren op hun beurt ook het bestuurlijk actieve deel van de hoogste vermogensklasse van Rome, de ridders of equites genoemd.
• De senatorenfamilies en ridders leverden:
  •  de hoogste legerofficieren
  • de krijgstribunen
  • prefecten
• dit in tegenstelling tot de lagere officiersrangen, die vooral uit de soldaten zelf voortkwamen.

Tussen de ridders en senatoren was niet veel verschil qua levenswijze en rijkdom, beide geslachten kenden elkaar vaak goed en nieuwe senatoren werden door de censoren vaak steevast uit de jongere leden van senaatsfamilies gekozen. Daarvoor moesten ze zich wel eerst bewijzen in het leger en goed gedragen in Rome.

NB. Het gebeurde maar zelden dat een ridder uit een familie die tot dan toe nog geen senatoren geleverd had, wist door te breken in de senaat door bijv. goede militaire prestaties of welbespraaktheid. Cicero is een voorbeeld van zo’n homo novus (nieuwe man).[8]

De opbouw van de Romeinse bevolking

Het  is moeilijk een goede schets te geven van de sociale opbouw van de Romeinse bevolking, omdat wij uit de vroege republikeinse periode geen bronnen hebben en alle teksten die wij als bronnen kunnen gebruiken afkomstig zijn uit latere perioden.

Hier volgt een schematische indeling v/d bevolking van Rome:

Hoogste vermogensklasse

• De senatorenstand/Nobiles en de rijke plebejers vormden de bovenlaag van de nobilitas samen met de ridderstand. Zij leefden voornamelijk van landbezit.
• Rest van de senatoren
• Rijke plebejers uit Rome/ andere Romeinse gemeenschappen: leefden van grondbezit

• Boeren met grondbezit, die de zwaarbewapende soldaten leverden. De kooplieden  & ambachtslieden in de steden konden qua rijkdom mee met deze boeren.
• Kleine boeren die maar een schamel bezit hadden en zich net in hun levensonderhoud konden voorzien.
• De bezitlozen (proletariërs).
• Slaven: rechteloos.

Rome als stad en de groei 

Rome was in de oudheid al vroeg één van de grootste steden van Italië. Rond 310 v.Chr. werd begonnen met de bouw van het eerste grote aquaduct in Rome, de aqua Appaia.

•  De senatoren en overige rijken die in Rome woonden kregen steeds meer behoefte aan statusrijke producten> groei in de nijverheid zorgde.
• Veel vrijgelatenen slaven die vaak beter geschoold waren dan dagloners werkten ook in de werkplaatsen van ambachtslieden in Rome.
• Rome was ook in trek bij talloze immigranten die vanuit andere delen van Italië hun geluk kwamen zoeken in Rome.[9]

Verschillen in standen in de loop van de 2e eeuw

In de loop v/d 2e eeuw v.Chr. kwamen er langzaamaan meer verschillen tussen senatoren en ridders.

• Zo werd het vanaf 218 v.Chr. voor senatoren verboden om mee te doen in de handel of enige andere vorm van zaken doen en werd dit overgelaten aan een beperkte groep rijke ridders.
• De ridders werden daarmee geleidelijk belangrijker. Zij vormden grote maatschappijen met veel personeel bestaande uit gespecialiseerde- en vrijgelaten slaven die met censoren contracten sloten over de aanleg van openbare wegen, de bouw van openbare werken en de verzorging van het leger.
• Publicani Daarnaast namen de ridders de belastingdienst in handen door het belastinginningrecht van een bepaald gebied te kopen. Deze ridders duiden we aan als publicani.
  • De ridders die niet meededen in dit soort praktijken, bleven de hoge officieren in het leger.
• Na de 4e eeuw bestond de ruiterij van het leger bovendien niet langer meer uitsluitend uit ridders. Omdat er een tekort aan ridders was, moest de ruiterij dus noodgedwongen worden aangevuld met contingenten van bondgenoten uit Italië of andere gebieden.[10]

De volksvergaderingen

Rome kende na de standenstrijd een drietal volksvergaderingen:

• De comitia centuriata waarin de bevolking was opgedeeld in klassen en centuriae, in deze vergadering werden de consuls en praetoren gekozen. Het aantal centuriae was echter zo over de klassen verdeeld dat de hoogste klasse altijd in de meerderheid was. (Belangrijk!!)
• De comitia tributa waarin de bevolking was opgedeeld in 35 tribus (woondistricten). In deze vergadering werden de aedielen en quaestoren gekozen.  (Dode letter!!)
• Het concilium plebis waarin in alleen plebejers mochten deelnemen en waarin de volkstribunen werden gekozen. (Belanrijk!!)

Deze volksvergaderingen waren alleen maar stemvergaderingen, er werd dus niet gediscussieerd:

• De voorzitter van de vergadering legde een voorstel voor,
• gaf het verstrekte senaatsadvies
• hield de stemming.

Een voorstel was aangenomen, tenzij een volkstribuun een veto uitsprak, wat niet vaak voorkwam omdat de volkstribunen ook nobiles waren en niet vaak afweken van het senaatsbesluit.[11]

Het oligarchische bestel van Rome en veranderingen in de patroon-client verhouding

De Romeinse Republiek:

• geen grondwet en
• nauwelijks echt geschreven wetgeving. Van geschreven recht zijn maar weinig voorbeelden (bijv. de twaalftafelenwet)
• Het Romeinse recht was grotendeels gewoonterecht en alle procedures van de staat berustten hierop en dienden door de burgers te worden gerespecteerd.
•  De nobiles hadden in Rome de touwtjes strak in handen en daarmee is Rome een oligarchie te noemen.
  • De nobiles behartigden vaak hun eigenbelangen en gebruikten hier vaak de volksvergaderingen voor die door hen gedomineerd werden. Het gezag van de nobiles was vooral op hun afkomst uit grote families gebaseerd, maar ook op succesvolheid in het leger of de politiek.[12]

Ook van belang was de relatie tussen patroon en cliënt.

• Deze relaties waren echter vanaf  3e en 2e eeuw v.Chr. wel enigszins veranderd:
  •  In deze tijd waren cliënten vaak arme burgers die hun heil zochten in een patroon die voor hen kon zorgen en beschermen tegen vijanden.
  • Cliënten konden ook  terecht bij de patroon voor juridische hulp of advies van ander aard.[13]
  • In ruil voor trouw zorgde de patroon daarom voor zijn cliënten, maar verwachtte daar wel voor terug dat zij hem steunden en bijvoorbeeld op hem stemden of hem volgden op straat. Een grote stoet cliënten was namelijk een belangrijk statussymbool.

Rome aan het einde van de vroege Republiek, een demografisch overzicht

Een belangrijke reden dat Rome nooit een democratie is geworden naar Atheens model:

• de Romeinse burgerij daar al in de 3e eeuw v.Chr. veel te talrijk voor was:
  • Aangenomen wordt dat er in 246 v.Chr. al zo’n 265,000 mannelijke burgers in Rome en omstreken woonde (vanaf 16 jaar=volwassen).
  • De bevolking van Rome is in de voorafgaande eeuw anderhalve keer zo groot geworden door de inlijving van Midden-Italische en Etruskische stammen en steden + de opname van kinderen, gemengde huwelijken, immigratie vanuit Latium en Latijnse kolonies en de vrijlating van slaven die aan een groeiend bevolkingscijfer hielpen.
  • Daarnaast was het Romeinse geboortecijfer in de vroege tijd onder alle standen hoog, omdat jongens en vooral meisjes vaak op zeer jonge leeftijd trouwden.[14]

Hoofdstuk 13 blz 173-189

De periode van de Romeinse expansie (264-133 v.Chr.)

De Punische oorlogen

Carthago: de grote handelsmacht in het westelijke Middellandse Zeegebied.Handel met Italië en Sicilië.

Loop naar de eerste Punische oorlog

-Na 270 v.Chr. kwam Rome dichter bij de Carthaagse invloedsfeer door heel Italië te veroveren> wederzijdse wantrouwen

-264 v.Chr. Rome raakte betrokken bij een zeeroverskwestie op Sicilië. Rome kwam daarbij tegenover Carthago te staan> de eerste Punische oorlog

De eerste Punische oorlog  264 tot 241 v.Chr.

- was een zwaarbevochten oorlog:

•  omdat beide partijen op militair gebied gelijkwaardig aan elkaar waren
• beiden vastbesloten waren niet zomaar op te geven.

-De Romeinen:  wilde naast Italië ook heel Sicilië veroveren

-Carthago:  vocht om zijn steunpunten op datzelfde eiland niet te verliezen.

Uitslag: De Romeinen wonnen de eerste Punische oorlog.

-Rome op land militaire overmacht

- en ook een nieuwgebouwde sterke vloot de Carthagers op zee wisten te verslaan

-Geholpen door: Griekse bondgenoten in Zuid-Italië

Na de eerste Punische oorlog

-Sicilië werd de eerste provincie van Rome

•  de stadstaten op Sicilië werden onder het gezag van een praetor gesteld
• Sicilië behield zelfbestuur.

De meeste  gebieden die Rome na deze periode veroverden zouden ook provincies worden.

 238 t/m 218 v.Chr. Rome herstelt de orde in de Adriatische zee door de zeeroverij daar aan te pakken en werden ook de Galliërs ten noorden van de Povlakte onderworpen.[15]

De tweede Punische oorlog 218 v.Chr.

Intensieve oorlog oorlogen uit de Romeinse geschiedenis, waarbij aan Romeinse kant veel doden vielen en Rome maar ten nauwer nood aan de ondergang wist te ontsnappen.

Carthago:  stond sterk in deze oorlog:

• mede door de inzet van de tactisch zeer begaafde veldheer Hannibal:
  • die met zijn Carthaagse leger door Spanje, Zuid-Gallie en over de Alpen trok om de Romeinen in Italië aan te vallen.
  • Hannibal had een huurleger van Iberische huurlingen, Numidische ruiters (de besten ter wereld!) en Gallische krijgers van een aantal door de Romeinen overwonnen Zuid-Gallische stammen die zich bij Hannibal hadden aangesloten.
• 218-216 v.Chr.  Hannibal behaalde grote overwinningen op de Romeinen;
  • Slag bij Cannae:  40,000 Romeinen en Italiers de dood vonden door Hannibal’s tactische manoeuvres.
  • Hannibal marcheerde met zijn leger langs Rome, maar besloot de stad niet direct aan te vallen > naar het zuiden van Italië te trekken om daar te gaan plunderen.

Carthago verloor de oorlog:

• De Romeinen mobiliseerden al hun beschikbare mankracht en konden inclusief de mankracht van de Italische bondgenoten over een leger van ongeveer 90,000 soldaten beschikken.
• Italische bondgenoten bleven trouw aan Rome en stapten niet zoals Hannibal verwacht had over naar zijn kant.
• De Romeinse vloot heerste over het Middellandse Zeegebied rond Italië en kon daarmee de aanvoer van goederen en troepen naar Hannibal’s leger tegenhouden.
• Rome hield zich afwachtend en sloot Hannibal in Zuid-Italie op, waar zij een uitputtend oorlog voerden met constante kleine gevechten, waardoor zij het leger van Hannibal langzaam uitputten. Hannibal kon namelijk geen verse troepen en goederen vanuit Carthago krijgen omdat de zeeën rondom Italië door de Romeinen werden bewaakt.
• Het logistieke systeem van de Romeinen, met magazijnen en voorraden voor een lange tijd was ook doorslaggevend voor het feit dat zij zich een lange oorlog konden permitteren, in tegenstelling tot de Carthagers die  alleen een korte oorlog konden voeren met beperkte middelen.
• Het leger van Hannibal was flink uitgedund gedurende de veldtocht door Italië . Van de bijv. de 30 olifanten die Hannibal meenam in zijn veldtocht waren er nog maar een stuk of 4 in leven.

Rome had:

• P. Cornelius Scipio: grote militaire genie achter de nederlaag van Hannibal
  • Voerde tussen 210 en 205 v.Chr. een aantal veldslagen waarmee de Carthagers uit Spanje verdreven werden
  • stak over naar Noord-Afrika om een bondgenootschap te sluiten met de Numidiers, de voorheen een bondgenoot waren van Carthago.
  • In 202  Slag bij Zama wist Scipio Hannibal te verslaan op eigen grondgebied.
    • Scipio’s tactiek tegen het gebruik van olifanten door de Carthaagse troepen (die hun schrikeffect nu wel kwijtgeraakt waren) en de inzet van de gespecialiseerde Numidische ruiters gaf de doorslag.
  •  In 201 v.Chr. sloot Carthago vrede met Rome en moest het zijn vloot aan Rome afstaan + alle buitengewesten en een oorlogsschatting van 10,000 talenten betalen. Rome zou van deze inkomsten zo’n 40 jaar na dato profiteren.[16]

De derde Punische oorlog 149 tot 146 v.Chr.

Deze oorlog was een goed voorbeeld van de voorwaartse verdedigingstactiek van Rome:

• Rome besloot Carthago voorgoed te vernietigen en  de laatste restjes Carthaagse macht teniet te doen.

Carthago verloor:

• werd in deze oorlog met de grond gelijk gemaakt
• de bevolking werd grotendeels gedood of als slaaf verkocht.
• Carthago werd de Romeinse provincie Africa.[17]

De overige oorlogen van Rome in de periode 201-121 v.Chr.

 201 v.Chr. : Rome in de nasleep van de tweede Punische oorlogen nog een reeks oorlogen die de Romeinse invloedsfeer flink uitbreidde.

• Zo onderwierp Rome tussen 197 en 190 v.Chr. de Galliers in de Povlakte voor de tweede keer, nadat zij zich in de tweede Punische oorlog met de hulp van Carthago hadden vrijgevochten.
• Daarnaast werden ook de stammen in het Spaanse binnenland na twee moeizame oorlogen ( 197-178 v.Chr. en 154-133 v.Chr.). 
•  125- 121 v.Chr. wist Rome ook het Mediterrane deel van Gallië te veroveren. (voor details zie kaart 23 p.174. HB).
• 200- 146 v. Chr.: Macedonië, de Griekse bondsstaten en het Seleucidische rijk

De hellenistische staten hadden nooit één front gevormd tegen Rome en waren daarom voor Rome een gemakkelijke prooi. Rome beschikte immers over de grootste legermacht in het Mediterrane gebied met beter tactieken waar de hellenistische legers niet tegen opgewassen waren.[18]

Twee  vormen van Romeinse machtsuitbreiding

De veroveringen van Rome in de periode van de Romeinse expansie zorgden voor:

•  Ongekende inkomsten aan oorlogsbuit
•  oorlogsschatten die de Romeinse staatskas rijkelijk vulden en de getroffen staten effectief verzwakten>  geen geld meer hadden om een huurleger op touw te zetten /een nieuwe vloot te bouwen.
• Daarnaast hoefde Rome geen uitgebreid nieuw bestuursapparaat op touw te zetten in de nieuw veroverde gebieden.

Een aantal Romeinse aanzienlijken pleitten daarnaast voor het sparen en behouden van de Griekse beschaving die zij beschouwden als een superieure zustercultuur.

• In Noord-Afrika voerde Rome een verdeel-en-heerspolitiek:
  • Grote hellenistische staten, waaronder Macedonië en het Seleucidische rijk tegen elkaar uit te spelen
  • Kleinere zwakke staten zoals Pergamum in Klein-Azie te steunen.

> Deze politiek was effectief in Klein-Azie.

> In Griekenland en Macedonië: Rome af en toe in grijpen als het onrustig werd.

• 146 v. Chr Macedonië werd een Romeinse provincie met een Romeinse stadhouder.
• Griekenland bleef vrij. Ondanks dat het in de periode 149-146 v.Chr.:  anti-Romeinse activiteit.
• In het westen voerden de Romeinen een directe overheersingpolitiek
  • omdat de bevolking in deze gebieden zich minder snel neerlegde bij de Romeinse overheersing.
  • De Romeinen moesten daarom met een nieuwe magistratuur komen om gezag te vestigen in de veroverde gebieden: Zo werd de Promagistratuur ingesteld. De senaat stelde in een nieuw veroverde provincie een proconsul :  oud-consul die voor één jaar in die provincie het imperium kreeg van een consul en mocht optreden als stadhouder.

Het bestuur van een Romeinse provincie

De Romeinen lieten in de nieuwe provincies:

•  het bestaande bestuur grotendeels intact > wel een stadhouder neer als controleur.
  • In het begin praetoren > later: Promagistratuur,  met proconsul; waarbij oud-consuls oud-praetoren voor één jaar het imperium van een consul/praetor kregen in de desbetreffende provincie.
• Deze propraetoren en proconsuls werden aangesteld door de senaat. Taken in provincies:
  •  de rechtspraak
  • de verdediging van de provincies
  •  orde houden.
• Deze promagistraten/proconsuls beschikten over een kleine staf: 
  • Raadgevers
  • Adjudanten
  • quaestoren.
• De belastinginning:  publicani.
• Dagelijks bestuurwerk:
  •  plaatselijke bestuurders, die voor het grootste deel van de plaatselijke bewoners de nabije overheid.

In de Griekse steden:  voerden de Romeinen een pro-olichargisch bewind. Dit werd gesteund door de plaatselijke aristocraten> bevoorrechte positie werd veilliggesteld.

• 240-150 v. Chr.: De Romeinen enkele burgertwisten tussen armen en rijken in de Griekse steden te onderdrukken.
• De Rijke notabelen uit de stadsraden en het plaatselijke bestuur gingen zowel in Italië, als in de westelijke en oostelijke provincies meer en meer uit plaatselijke bestuurders bestaan.[19] 

Nadelen Romeinse overheersing 

• 1e en 2e eeuw v.Chr. was de Romeinse overheersing voor veel provincies niet gunstig.
  • De publicani : legde zware belastingen op aan de plaatselijke bewoners (waarvan zij vaak een groot deel gebruikte om zichzelf te verrijken) Hoe kon dit? Controle vanuit Rome was gering;
    •  er waren geen wettelijke normen over de belasting inning
    • Rome niet was ingesteld op de controle van magistraten in provincies ver van Italië.
  • Daarnaast hadden de provinciebewoners ook te lijden onder de hardhandige praktijken van Romeinse oud-soldaten, Italische kooplui en slavenhalers, die (vaak met medewerking van de plaatselijke Romeinse stadhouder) lage prijzen afdwongen.
  • Daarnaast werden veel krijgsgevangenen en goed geschoolde inwoners als slaaf verkocht en naar Italië gebracht.

Pas in 149 v.Chr. werd hier wat aangedaan, doordat er een juryrechtbank werd opgesteld die moest rechtspreken over corrupte stadhouders.[20]

Nieuwe sociale spanningen als gevolg van de Romeinse expansie

Door de expansie van Rome van 264 tot 121 v.Chr. kwam er een enorme stroom geld, goederen en slaven richting Rome. Dit had enkele belangrijke gevolgen:

• Door de grote hoeveelheden geld die als oorlogsschatting of buit werd binnengehaald, hoefden Romeinse burgers in Italie vanaf 167 v.Chr. geen tributum (vermogensbelasting) meer te betalen.
• De stad Rome kon profiteren van een geregelde toevoer van graan uit Sicilië en Noord-Afrika, mede omdat de transportkosten voor overzees transport lager waren dan over land). Hierdoor konden zich in Italië, meer op de markt gerichte landbouwbedrijven  ontwikkelen (de zogeheten villae).
• De rijken die het meest profiteerden van de oorlogsbuit, investeerden dit vooral in grond en lieten veel villae aanleggen, waarop gespecialiseerde slaven en in de piekseizoenen ook dagloners werkten. De opbrengsten van deze villae werden op de markt verkocht.
• Veel arme boeren, die jarenlang in dienst van het Romeinse leger moesten dienen (van een beroepsleger was nog geen sprake!), zagen dat hun land verpauperd was, en waren gedwongen hun land aan de rijke grootgrondbezitters te verkopen en verder te leven als proletariër. Deze proletariërs trokken vooral naar Rome en omliggend steden. Dit proces voltrok zich dan ook voornamelijk rond Rome.

Ook bij de Italische gemeenschappen deden zich soortgelijke ontwikkelingen voor, vooral in Zuid-Italie en Latium.

• Hier waren door Hannibal grote verwoestingen aangericht en hadden de boeren een grote achterstand, waardoor zij ook vaak gedwongen hun land moesten verkopen.
• De Italische bondgenoten die zich ten tijd van de tweede Punische oorlog aan de zijde van Hannibal geschaard hadden, moesten bovendien hun beste grond aan Rome afstaan, wat Romeins staatsland werd en in handen van rijke beleggers viel.
• Ook vanuit het Italische gebied trokken veel verarmde Italische boeren naar Rome, in de hoop het Romeinse burgerrecht te krijgen en er een nieuw bestaan op te bouwen.[21]

De economie in Italië nam wel een stap voorwaarts.

• Er werden meer gevarieerde producten geproduceerd voor goed prijzen.
• Maar het leger ondervond problemen:
  • steeds meer eigenerfde boeren in het proletariaat vervielen > groot rekruteringsprobleem.[22]

Slavernij in Italië en Sicilië

Het aantal slaven in Italië en Sicilië moet in de 3e eeuw en 2e eeuw v.Chr. als gevolg van de Romeinse expansie gestegen zijn.

• Veel krijgsgevangenen werden namelijk als slaaf naar Italië gebracht en daar op de slavenmarkt verkocht.
  • Het hoogtepunt lag tussen 150 en 70 v.Chr. toen er zo’n 6 miljoen slaven in Italië waren (naar schatting).
• Slaven konden ook aangeleverd worden door zeerovers of slavenhalers
• ook kinderen die ten vondeling werden gelegd
• armen die hun kinderen als slaaf verkochten

Slaven in de Romeinse tijd waren rechteloos en waren letterlijk “dingen” en “instrumenten” van hun meesters. Slaven werkten o.a. in:

• De goud- en zilvermijnen en steengroeven.
• Op de villae.
• In werkplaatsen (waar ze vooral het vuile en zware werk deden)
• In de publieke sector, waar zij publieke diensten verrichten.
• Als huispersoneel bij rijke families.
• Als gladiator.
•  

Zowel in het type slaaf als het werk wat zij deden is veel verschil. Slaven die op de villae of in de mijnen werkten, waren er vaak slechter aan toe dan de slaven die als huispersoneel werkten. Ook was er verschil in slaven die geschoold waren, zoals de Griekse schoolmeesters en artsen die overkwamen uit Griekenland (als slaaf!) of die werkten in de consilia van een magistraat en de slaven die ongeschoold waren en praktisch gezien tot het zware werk veroordeeld waren. dit maakte echter niets uit voor de status van een slaaf! Slaven bleven ongeacht het werk wat ze deden rechteloos, al hadden sommige slaven het iets beter dan de anderen.

Slaven opstanden 150-70 v. Chr.

• 134-104 v. Chr.: Sicilie
• 133-129 v.Chr.: Pergamum
• 73 tot 71 v.Chr.: Slaven opstand Spartacus.

• 71 v.Chr. door Crassus’ legioenen werd verslagen.

De meeste slavenopstanden, alsook die van Spartacus, waren onsuccesvol:

•  geen gefundeerde ideologie zat.
• De meeste slaven wilden slechts hun vrijheid terugwinnen
• echt een opgezet plan of goede samenwerking was vaak geen sprake.

Slaven konden echter wel hun vrijheid terugkrijgen:

•  Door hard te werken voor hun meester
• door niet in opstand te komen hoopten veel slaven vrijgelaten te worden.

Na vrijlating kregen de vrijgelatene slaven:

•  een aangepaste vorm van het Romeinse burgerrech> wat hen uitsloot van het leger en publieke functies.
• Hun nakomelingen zouden wel het volledige Romeinse burgerrecht krijgen.[23]

Veranderingen in de stad Rome, de staatsorganisatie en de mentaliteit

Zoals al eerder genoemd profiteerde Rome van de Romeinse expanise in de 3e en 2e eeuw v.Chr. en groeide de stad op stormachtige wijze:

•  door de toevloed van voormalige boeren die in het proletariaat vervallen waren
•  uitgediende soldaten
• slaven, vreemdelingen en vrijgelatenen.

>Dit leidde o.a.tot

• 144 v. Chr.: tweede grote aquaduct, de aqua Marcia.

 In Rome veel werk te vinden in de bouw:

• veel rijken flink geld over de balk smeten en nieuwe gebouwen lieten bouwen> meer nijverheid kwam en nieuwe beroepsgroepen ontstonden die  ten behoeve van het koopkrachtige publiek allerlei luxeproducten produceerden.
• De vraag naar luxeproducten werd grotendeels beïnvloed door de hellenistische levenswijze en cultuur die door veel rijke Romeinen in grote mat werd overgenomen en er ook veel leraren, kunstenaars, bouwmeesters en artsen uit de hellenistische steden naar Rome kwamen, vaak als voormalige slaven.
• Rijke Romeinen gingen zich vaak uit hobbyisme bezighouden met het recht, dat destijds als een hoogwaardige bezigheid werd gezien en traden op als raadgevers van de magistraten en patroons.[24]

De Romeinse staatsinstelling veranderde echter nauwelijks en paste zich niet aan de omstandigheden aan.

• De enige verandering die als gevolg van de expansie is doorgevoerd: de instelling van de promagistratuur.
• De nobiles bleven een belangrijke groep binnen de politiek. Het patronage werd echter wel uitgebreid en omvatte nu een groter gedeelte van het rijk. De Romeinen zagen zich namelijk als patronen van de door hen veroverde gebieden, daarmee bleef het oude Romeinse denken grotendeels intact.[25]

Op het platteland en kleine steden: Romeinse familiebanden, tradities in de kleine steden hielden aardig stand, niet alleen onder de lagere standen maar ook onder de regentenklasse die de gemeenten in Italië bestuurden.

Over de mentaliteitsveranderingen binnen de lagere klassen weten we echter weinig, van de veranderingen binnen de hogere klassen is meer bekend.

• De Romeinse aanzienlijken gingen zich individualistischer opstellen in het politieke-en privéleven  dan voorheen.
• De oude familierelaties bestonden grotendeels alleen nog in theorie, evenals de macht van de pater familias.
• Vrouwen uit de hoge elite huwden steeds minder op de ouderwetse manier en echtscheidingen werden een frequent voorkomend verschijnsel.[26]

Griekse invloeden in de literatuur en ander amusent

De Romeinse bovenlaag ging zich door de toegenomen kennis over de hellenistische wereld, steeds meer op hellenistische wijze te gedragen en namen veel onderdelen van de Griekse cultuur over.

Dit kwam door:

• De veroveringen van hellenistische rijken
• De toename van Griekse slaven in Italië, die later als vrijgelatenen een grote rol gingen spelen in de ontwikkeling van de Romeinse cultuur.

De Romeinse literatuur kwam zo pas rond het jaar 200 v.Chr. tot een echte ontwikkeling:

•  Romeinse schrijvers de Griekse literaire genres gingen imiteren, zoals de epen, geschiedschrijving en wetenschappelijke proza in het Latijn. 

• Een belangrijke naam die hieraan gekoppeld kan worden is die van Polybius die in 168 v.Chr. als gijzelaar naar Rome was gekomen, maar door een vriendschap met Cornelius Scipio zijn vrijheid kon verkrijgen en een grote bijdrage zou leveren aan de Romeinse geschiedschrijving, met name rond de Punische oorlogen, waarbij Polybius in zijn werken de Romeinse staatsinrichting, een combinatie van een monarchaal element (consuls) een aristocratisch element (de senaat) en een democratisch element (de volksvergaderingen) prees.

Rond de 3e eeuw kwamen ook de Romeinse spelen, zoals het wagenrennen en de vechtsporten in het Circus Maximus tot bloei. Gladiatorenspelen vonden destijds nog plaats in primitieve houten opstellingen op het forum, een echt amfitheater zou pas in de keizertijd gebouwd worden.

De Griekse leefwijze had ook invloed op het opvoedingssysteem in Rome. Zo gingen kinderen naar school, waar zij (vaak van een Griekse leraar) les kregen in zowel het Grieks als het Latijn.[27] 

De overname van de Griekse cultuur en levenswijze werd echter niet door alle Romeinen geapprecieerd. Een aantal conservatieve aristocraten vond de toenemende weelde en luxeartikelen binnen hun kring, als gevolg van de Griekse invloed, moreel verwerpelijk, omdat het in strijd was met de goede Romeinse moraal van soberheid en deugdzaamheid. Één van deze conservatieve Romeinen was Cato (234-149 v.Chr.)[28]

Het verval van de oude collectieve moraal van de Romeinen had echte wel één groot gevaar:

Het Romeinse staatsrecht was namelijk grotendeels gebaseerd op gewoonterecht en homogeen geaccepteerde regels die ook in de politiek golden. Het verdwijnen van de homogeniteit zou na 140 v.Chr. tot veel spanningen en onzekerheid zorgen[29]

Hoofdstuk 14

De eeuw der Romeinse burgeroorlogen en de late Republiek en (133 t/m 30 v.Chr.)

De positieve gevolgen van de Romeinse expansie:

• de binnenvliegende krijgsbuit
• De groei van Rome door de bouw van nieuwe gebouwen

Deze groei kwam omstreeks 140 v.Chr. tot een einde.

• De meeste bouwwerken waren rond deze tijd voltooid
• Er vloeide minder krijgsbuit binnen> minder geld was voor nieuwe gebouwen.

Minder geld

• Het verval van de stand van traditionele vrije boeren en het daarbij behorende rekruteringsprobleem zette zich echter wel door, waardoor de Romeinse regering het minimale vermogen voor dienst in het leger in de 2e eeuw een aantal keren heeft verlaagd. ( Nog minder inkomsten )

Standen en bondgenootschappen gezeur

• De plattelandsproletariers verlangden naar herverdeling van het land dat nu grotendeels in handen was van de rijke grootgrondbezitters uit de senatoren- en ridderstand.
•  In de hogere regionen wilden de ridders die als publicani optraden bovendien meer invloed op het bestuur en de rechtspraak, om hun eigen positie te verbeteren. 
• Daarnaast groeide de ergernis onder de Italische bondgenoten, die zich achtergesteld voelden op de Romeinen:
  •  omdat ze minder krijgsbuit ontvingen
  • ergerden zich aan het hardhandige optreden van de Romeinse magistraten in Italië, waartegen zij zich niet goed konden verweren omdat ze geen Romeins burgerrecht hadden en dus niet in hoger beroep konden gaan.

• Nieuwe turbulente periode in de Romeinse geschiedenis.

De Gracchen

Tiberius Gracchus:

• Afkomst: geslacht van nobiles uit Rome. Werd volkstribuun.
• Plannen: Hij wilde het tekort aan rekruten in Rome opheffen door bezitloze burgers aan een nieuw bestaan te helpen door middel van landverdeling.
• Daden: 133 v.Chr. stelde hij daarom als volkstribuun voor om een maximum aan de hoeveelheid staatsland te stellen die iemand mocht bezitten. Het vrijgekomen staatsland zou dan aan arme bezitloze burgers gegeven worden die dan een nieuw bestaan konden beginnen met dat land.

De senaat was niet blij! Verzette zich echter hevig tegen de plannen van T. Gracchus en wel om de volgende redenen:

- De senatoren waren de grootste investeerders in Romeins staatsland en met de landverdelingmaatregel van T. Gracchus zouden zij hun investeringen kwijtraken.

- T. Gracchus was in hun ogen een potentiële alleenheerser, omdat hij zeer goed kon inspelen op de lagere standen van de bevolking en daarmee weleens de macht zou kunnen grijpen.

- T. Gracchus diende zijn wetsvoorstel overigens voor aan het concilium plebis tegen de wil van de senaat.

• Hij liet zijn collega-volkstribuun zomaar afzetten omdat hij waarschijnlijk zijn veto over het voorstel wilde uitspreken.
• Hij wilde het geld uit de Pergameense erfenis gebruiken om zijn voorgestelde landwet te financieren, hiermee bewoog hij zich op twee gebieden van de senaat, namelijk de buitenlandse politiek en de staatsfinanciën.

133 v. Chr.: De senatoren voelden zich dus flink geschoffeerd door T. Gracchus en besloten om hem te vermoorden. Na de dood van T. Grachhus kwam de landwet er uiteindelijk toch, omdat de senatoren toch bang waren voor een volksopstand. Probleem was echter wel dat het staatsland dat voor de uitvoering van de landwet gebruikt werd, afkomstig was van Italische bondgenoten, waarmee weer een nieuwe kwestie werd gecreëerd.

Gaius Gracchus een aantal nieuwe voorstellen in. Zijn voorstel was om een kolonie te stichtten in het gebied van het voormalige Carthago, waar proletariërs aan een stuk land geholpen konden worden en een nieuw bestaan konden opbouwen. C. Gracchus maakte net zoals zijn broer gebruik van het concilium plebis om zijn doelen te bereiken. Zo wist hij via de volksvergadering de volgende regelingen door te voeren:

• Toegang voor ridders tot de jury van de afpersingsrechtbank.
• Een vaste lage graanprijs door staatssubsidies voor Romeinse burgers.

• Alleen het voorstel om alle Italiers het Romeinse burgerrecht te verlenen werd verworpen:

C. Gracchus wist op deze wijze allerlei sterke groepen aan zich te binden en werd evenals zijn broer door de conservatoren gezien als een bedreiging voor hun macht.

Daarom werd in 121 v.Chr. C. Gracchus met 3000 van zijn medestanders vermoord door een groep conservatieve senatoren. De kolonisatie in Noord-Afrika ging niet door, maar de graansubsidies werden wel doorgevoerd en zouden een nieuwe grote last op de Romeinse staatskas worden.

Het optreden van de Gracchen in de jaren 133 tot 121 v.Chr. had negatieve gevolgen voor de homogeniteit binnen de heersende elite en beschadigde daarmee de oude politieke gedragsnormen, geweld was een argument geworden in de politeik. De senatoren kwamen nu tegenover de ridders te staan, die vanaf 129 v.Chr. twee aparte standen gingen vormen. Daarnaast ontstonden er binnen de senaat twee tegenovergestelde politieke groepen:

• De polulares: Deze groep senatoren zagen het nut van hervormingen in en wilden deze ook tegen de wil van de senaatsmeerderheid via de volksvergadering laten aannemen. De populares waren echter niet aanhangers van een soort politieke ideologie, maar waren vaak alleen gericht op het vergoten van hun eigen machtspositie in Rome, die zij wilden vergoten door politiek te bedrijven in de volksvergaderingen.
• De optimates: Deze groep senatoren wilden alles zoveel mogelijk bij het oude houden en vormden in de senaat de meerderheid. Volgens hen kon de politiek het beste aan de optimi (de besten) worden overgelaten, dus aan de senaat, waar volgens hen de meest kundige bestuurders waren.

De ridders, Italische aanzienlijken en lagere klassen in Rome hadden geen directe voorkeur voor één van deze groepen, maar lieten hun voorkeur afhangen van de band met een bepaalde patroon of hun eigenbelang.

De hervormingen van Marius

113- 100 v. Chr.: Gaius Marius (Homo novus):

• oorlogen tegen de Nimidiers in Noord-Afrika
• rondzwervende Germaanse stammen vannuit Midden-Duitsland tot een goed einde te brengen. H

107- 100 v. Chr: Hij was een nieuwe man uit de ridderstand. Werd maar liefst zesmaal tot consul gekozen.

Marius voerde een aantal belangrijke hervormingen met betrekking tot het leger door:

• Hij ging zijn rekruten trainen op de manier van gladiatoren.
• Hij ging zijn troepen uitrusten met een standaardbewapening, waardoor er homogeen bewapende soldaten kwamen en er geen verschil meer was in bewapening.
• Hij deelde het leger in in legioenen van 6000 man, die opgedeeld waren in 10 cohorten, die in een veldslag zelfstandig konden opereren, waardoor het Romeinse leger flexibeler was en er meer tactische mogelijkheden waren in vergelijking met de oude falanx.
• Marius ging vrijwilligers uit het proletariaat opnemen als rekruten in zijn leger en rustte hen op staatskosten uit.
•  

Grote kostepost:

Naast de graansubsidies van C.Gracchus was er nu dus de kosten van de uitrusting van proletariërs in het leger bij gekomen. Het rekruteringsprobleem was met de hervormingen van Marius echter wel opgelost.

De hervormingen van Marius gaven echter wel een boost aan het Romeins imperialisme:

• Rome vanwege de stijgende kosten voor de graansubsidies en de uitrusting van het leger op zoek ging naar nieuwe belastbare gebieden.
• Aanzienlijken, publicani, kooplieden, stadsvolk en andere personen konden indirect meeprofiteren van de verdere Romeinse expansie.
• De Romeinse aanzienlijken en leiders werden gedreven door hun ambities en de drang naar het vergroten van hun prestige, het voeren van veldtochten en veroveren van nieuwe gebieden was een goed middel om dit te bereiken.
• Bezitlozen konden door in het leger te dienen na hun diensttijd een stuk land krijgen waar ze dan van konden leven en hun economische positie konden verbeteren.

De senatoren verzetten zich echter tegen landverdeling onder oud soldaten:

• Zij waren bang waren dat deze militaire kolonies, bestaande uit de achterban van belangrijke generaals, allemaal achter hun leider konden gaan staan en zo een dictatuur kon ontstaan.

 Er ontstond als het ware een patroon-clientrelatie tussen de soldaten en de veldheer:

• Beide partijen hadden elkaar nodig:

• De soldaat was van de veldheer afhankelijk omdat hij na zijn diensttijd een stuk land zou krijgen en daarom loyaal bleef aan zijn veldheer
• De veldheer had zijn troepen nodig om oorlog te voeren en moest hen dus tevreden houden.
• Daarnaast konden generaals hun troepen ook als militaire achterban gebruiken

• Legers gingen dus vanaf Marius’ tijd een belangrijkere politieke rol vervullen, die gepaard ging met de steeds sterker wordende tegenstellingen tussen de optimates en populares.

(Het schema van Keith Hopkins op p.195. van het HB, waarin de oorzaken en gevolgen van het Romeins imperialisme staan weergeven)

De 1e  bondgenotenoorlog (91-88 v.Chr.)

De belangrijkste oorzaak voor de eerste bondgenotenoorlog:

•  De Italische kwestie die sinds de tijd van de Gracchen een belangrijke rol speelde.
  • Rond 91 v.Chr. waren de Italische bondgenoten het zat en grepen ze naar de wapens en stichtten zij binnen Italië hun eigen federatieve staat: Italia.
  • Rome won de oorlog vrij snel, door de Italische landstreken die sterke banden hadden met Rome al snel aan Romeinse zijde te scharen en de opstandige bondgenoten te onderdrukken.
  • De Italiers kregen in 88 v.Chr. echter wel het Romeins burgerrecht, omdat Rome de overige Italiers niet van zich wilde vervreemden.

> Dit had tot gevolg dat het aantal volwassen mannelijke burgers van 40,000 in 88 naar 1.030.000 in 83 v.Chr. steeg.

>Italische soldaten in de Romeinse legioenen konden dienen

>rijke Italiers in de ridderstand konden worden opgenomen.

Italië bestond vanaf nu af aan uit:

•  zichzelf besturende gemeenten van Romeinse burgers
• oligarchische stadsraden
•  de lokale magistraten bestuurden deze gemeenten.

De inwoners van deze Italische gemeenten hadden nu twee soorten burgerrecht:

•  het Romeinse burgerrecht
• het plaatselijke burgerrecht.

De termen colonia en municipum duidden voortaan in Italië de gemeenten van Romeinse burgers aan die verschilden in de voorrechten die zij hadden.

•  een colonia gold als hoger in status dan een municipum
• De term municipum raakte bovendien langzamerhand zijn specifieke betekenis en duidde nu gewoon een Romeinse stad met omliggende landerijen aan.
•  Een nieuw gebruikte term voor een stad was civitas, die term werd ook in de westelijke, noordelijke en Griekstalige rijksdelen gebruikt om een stad aan te duidden.

De romanisering van Italië die al vanaf 300 v.Chr. bezig was, beleefde door de groeiende urbanisatie hoogtij, ook in gebieden die voorheen meet traditioneel en geïsoleerd waren.

In Italië werden destijds ook veel nieuwe steden gebouwd naar hellenistisch model, met fraaie stadscentra. De Italische notabelen begonnen ook een halve eeuw na de eerste bondgenotenoorlog een derde stand te vormen die in status onder de twee hoogste standen (senatoren > ridders) stond, de stand der decuriones.[30]

De 1e Romeinse burgeroorlog (88-82 v.Chr.)

Het instabiele politieke klimaat dat in het midden van de 2e eeuw v.Chr. was ontstaan leidde uiteindelijk tot burgeroorlogen, doordat met elkaar twistende belangengroepen zich rondom belangrijke generaals gingen groeperen. Deze generaals concurreerden bovendien met elkaar om de macht en schuwden het gebruik van hun soldaten als wapens in de politiek niet.[31]

De eerste burgeroorlog brak uit toen er onenigheid ontstond over wie het bevel moest voeren in een oorlog tegen koning Mithridates van Pontus.

Sulla vs Marius

• De optimates schoven Generaal L. Cornelius Sulla naar voren als bevelhebber in deze oorlog
• Een Volkstribuun die pro-Marius was, liet de volksvergadering besluiten om het commando aan Marius over te laten.

>Sulla had als consul voor het jaar 88 van de staat het commando gekregen. Dit was de gewoonte omdat de senaat de buitenlandse politiek regelde.

• Maar omdat het merendeel van het stadsproletariaat Marius steunde liep dit uit op een burgeroorlog tussen enerzijds Marius en anderzijds Sulla.
• Sulla won en nam met zijn soldaten de stad Rome in, wat een ongehoorde daad was!

Sulla voerde nadat hij in de jaren 83-82 v.Chr. met Marius had afgerekend en zich tot een dictator zonder tijdslimiet had laten uitroepen een waar schrikbewind:

• Sulla liquideerde meer dan 100 senatoren en zo’n 1600 ridders en verklaarde hun bezit verbeurd aan de staat. En stelde proscripties  op!
• Sulla pakte land af van zijn tegenstanders en vestigde 80,000 van zijn veteranen op dit gepikte land in Italië. 
• Sulla bracht een aantal aan hem goedgezinde politici aan de macht in verschillende magistarturen.
• Sulla verkocht grote delen van het geconfisqueerde land goedkoop aan vrienden, zoals Marcus Crassus, die hiermee de rijkste senator in Rome werd.
• Sulla verwijderde ridders uit de juryrechtbank en nam 300 sympathiserende ridders in de senaat op die hij liet vergroten naar 600 leden.
• Hij pakte het vetorecht van de volkstribuun af en besloot dat men na het ambt van volkstribuun te hebben bekleed, niet meer kon opklimmen naar een hoger ambt. Zo hoopte hij een einde te maken aan het demagogische wapen van de populares.

79. v. Chr: Sulla trad vrijwillig af.  

De jaren na de eerste burgeroorlog

Tweede burgeroorlog 49-45. V. Chr.

In de periode voorafgaand aan deze oorlog zouden de binnenlandse problemen alleen maar erger worden en werden ook nog enkel oorlogen gevoerd.

Na de eerste burgeroorlog kwamen er drie grote mannen op in Rome

• Gnaeus Pompeius
• Marcus Linius Crassus
• Gaius Julius Caesar.
•  

Pompeius: Pompeius was een uitstekende veldheer en een zeer bekwame organisator, die grote prestaties leverde voor het Romeinse rijk en daarmee een ongekend groot gezag had.

• 80 v.Chr. Pompeius wist de orde in Noord-Afrika en Sicilie te handhaven
• 79 v.Chr. Pompeius versloeg de laatste aanhangers van Marius, die na de eerste burgeroorlog naar Spanje gevlucht waren.
• Met het orde op zaken stellen in het Iberische gebied leverde Pompeius goed organisatorisch werk, ook dit gebied ging steeds sterker romaniseren.
•  70 v.Chr. werd Pompeius samen met Crassus consul
  •  draaiden zij samen de maatregelen die Sulla tegen het volkstribunaat genomen had terug
  • waar zij weer van konden profiteren door bevriende volkstribunen op het concilium plebis te laten inspelen.

•  Pompeius misbruikte zijn volmachten om zijn positie in de Romeinse politiek te versterken:
  •  en breidde zijn achterban van soldaten in Italië en de overige provincies steeds verder uit, waardoor zijn aanhang bijna een staat binnen een staat werd.
• In 67 v.Chr. kreeg Pompeius de zeggenschap over alle kuststreken van het rijk:
  • Ruimde hij in drie maanden de zeerovers in deze gebieden op
  •  66-64 v.Chr. rekende hij af met Mithridates van Pontus
  • 64-63 v.Chr. reorganiseerde Pompeius het systeem van Romeinse provincies en vazalkoninkrijken in Klein-Azie.
  • Pompeius voegde ook Syrië en Judea bij het rijk toe, waarmee een einde kwam aan de zelfstandige Joodse staat der Makkabeeen.

Crassus

• 71 v.Chr. de grote slavenopstand onder leiding van Spartacus wist nee te slaan.
• Crassus diende als onderbevelhebber van Sulla, maar schoof langzaam meer naar de kant van de populares en werd belangenbehartiger van de publicani.
• Crassus beschikte over zeer veel land dat hij goedkoop had gekocht ten tijde van de dictatuur van Sulla en verkocht die grond toen de grondprijzen weer enigszins hoger waren. daarmee werd Crassus de rijkste senator van Rome en trad op als geldschieter van vele senatoren waaronder Caesar, waarmee hij veel invloed wist te krijgen in de senaat.

Caesar

• 82-73 v.Chr. : Avontuurlijke start en enige avonturen in klein Azie.  
• Hierna doorliep Caesar het cursus honorum en zette de lijn van de Gracchen en Marius voor en was daarmee duidelijk één van de populares.
• Caesar stond vooral bekend om zijn vrijgevigheid en het feit dat hij grote delen van zijn oorlogsbuit aan de plebs schonk.
•  Zijn gedrag maakte hem heel populair bij de plebs, maar bracht hem wel diep in de schulden.
• 61 v. Chr.: Als stadhouder van Noord-Spanje won hij echter in 61 een oorlog tegen één van de laatste vrije stammen in dat land en verkreeg hij een ruime krijgsbuit, waarmee hij zijn schulden kon aflossen en zijn militaire reputatie werd versterkt.

De machtsposities van Caesar, Crassus en Pompeius waren voor de optimaten in de senaat een doorn in het oog.

• In 63 v.Chr. voerde een verarmde patriciër, Catalina een samenzwering waarbij contact zocht met een ontevreden stam in Zuid-Gallie.
  • De samenzwering werd echter door consul Cicero in de kiem gesmoord en hij hield een redevoering in de senaat waarbij hij Catalina’s samenzwering onthuld en met behulp van Pompeuis, aan wie Cicero zijn politieke carriere grotendeels te danken had, een einde te maken aan de samenzwering.
  • Cicero was in eerste instantie geen optimaat, maar een handlanger van Pompeius en t/m 60 v.Chr. probeerde hij een middenkoers te varen.

De optimaten waren erop gericht om Pompeius, Crassus en Caesar klein te krijgen door in de senaat al hun wensen en ambities te blokkeren en zo voorkwamen dat er landverdeling kwam voor Pompeius soldaten.

Het eerste driemanschap en chaos in Rome

In 60 v.Chr. maakten de drie grote mannen in Rome, Caesar, Pompeius en Crassus onderling afspraken dat zij elkaar zouden helpen in de politieke strijd. Het eerste driemanschap.

Dit politieke verbond was een samenwerking die vooral gericht was op ieders eigenbelang, een aantal belangrijke zaken die het eerste driemanschap regelde:

• De verkiezing van Caesar tot consul in 59 v.Chr.
• Caesar drukte met geweld een landwet voor Pompeius soldaten door de senaat en liet zichzelf door een bevriende volkstribuun het grote commando in Gallië verlenen.

Het gebruik maken van bevriende volkstribunen om eigenbelang te versterken is overigens niet nieuw, Pompieus deed het al veel langer. De expansie diende nu vooral als middel om meer individuele macht en rijkdom te vergaren. Wat duidelijk is terug te zien in de avonturen van Caesar en Pompeius.

Caesar profiteerde echter het meeste van het driemanschap

• 58-50 v. Chr.:  veldtocht naar Gallie van 58-50 v.Chr.
  • maakten hem niet alleen tot één van de rijkste mannen in Rome
  •  maar hij kreeg ook de grote achterban van Mariaans gezinde families, Italische notabelen, ridders en senatoren achter zich> wat zijn invloed alleen maar versterkte.

In Rome heerste in de jaren 50 van de 1e eeuw v.Chr. een felle politieke strijd:

•  wat gepaard ging met straatterreur
• politieke schijnprocessen.
• Demagogen/ volksmenners vierden hoogtij in deze periode.
  • Één van de bekendste demagogen uit deze periode is Clódius:
    • Hij was een patriciër die afstand deed van zijn patricische afkomst en plebejer werd, de reden: hij wilde volkstribuun worden.
    • Clodius vond vooral aanhang in de beroepenverenigingen, de zogeheten collegia.
    • Clodius recruteerde uit deze collegia zijn gevolg dat bereid was geweld te gebruiken om de wensen van Clodius kracht bij te zetten.
    • Clodius had dan ook succes, want in 58 v.Chr. wist hij via de volksvergadering de collegia te laten erkennen en de graansubsidies van de Gracchen om te zetten in gratis korenuitdelingen.
    • Cicero was de grootste vijand van Clodius, maar werd in 57 v.Chr. verbannen wat Clodius vrij baan gaf om de politiek met nog meer geweld en demagogie naar zijn hand te zetten en nog meer wetten te laten aannemen.
    •  Vanaf 57 v.Chr. keerde Pompeius zich echter tegen Clodius en zette een contraterreur op tegen hem, waarbij zijn concurrent Milo een gevolg van voormalige gladiatoren opzette om Clodius te bestrijden.
    • In 52 v.Chr. werd Clodius dor aanhangers van Milo vermoord.

De gevolgen van Clodius’ demogogische politiek hadden duidelijke sporen nagelaten:

•  De korenwet zorgde ervoor dat arme burgers van het platteland massaal naar Rome trokken om van het gratis graan te genieten, wat tot chaos in de straten leidde.
• Pompeius kreeg van 57 tot 52 v.Chr. speciale volmachten om een einde te maken aan de chaos en hij wist in 57 de graantoevoer naar Rome te verbeteren.

Crassus verdween in deze periode ook van het toneel en kwam om in een mislukte oorlog tegen de Parthen in het jaar 53 v.Chr. In Rome groeide vanaf 52 v.Chr. Pompeius en de optimaten steeds meer naar elkaar toe, beiden waren namelijk bevreesd voor de rijzende ster van Caesar die in Gallie bezig was met zijn grote veroveringen.

50 v. Chr.: Pompeius en de optimaten sloten een monsterverdrag om Caesar ten val te brengen, wat het begin van de 2e burgeroorlog zou betekenen.

De 2e burgeroorlog (49-45 v.Chr.) en de nasleep ervan (44-30 v.Chr.)

De 2e burgeroorlog

•  49 v.Chr. met aan de ene kant Pompeius gesteund door de optimaten
• aan de andere kant Caesar en zijn aanhangers.
•  

47 v. Chr: Caesar verslaad Pompeius, Na een lange veldtocht door alle uithoeken van het rijk. Pompeius vluchtte naar Egypte, waar hij werd vermoord.

45 v.Chr.: benoemde Caesar zichzelf dictator voor het leven

• ging eigenhandig magistraten en senatoren benoemen uit zijn gevolg van handlangers
• de senaat groeide dan tot de dood van Caesar ook tot c.a. 1000 leden.
•  Caesar voerde geen schrikbewind zoals Sulla dat deed en spaarde de levens en vermogens van zijn tegenstanders.
• Caesar verscherpte de controle op de stadhouders in de provincies,
• beperkte de graanuitdelingen tot 150,000 ontvangers,
• gaf c.a. 40,000 veteranen en 10,000 proletariërs en vrijgelatenen uit Rome een nieuw bestaan in kolonies, waaronder het herbouwde Carthago en Corinthe (die allebei in 146 v.Chr. door Rome waren verwoest). 

Omdat Caesar in de stijl van een absolute koning regeerde, wekte dit veel woede op bij de optimaten.

 44 v.Chr. : werd Caesar vermoord door de optimaten:

•  Brutus en Cassius.

De terugkeer van de Republiek betekende dit niet:

•  Marcus Antonius
• Marcus Aemilius Lepidus
• Gaius Octavius

grepen steunend op Caesar’s legers de macht in Rome.

• Zij waren na de dood van Caesar de belangrijkste mannen in Rome en vormden het tweede driemanschap.

Octavius was het achterneefje van Caesar en was door hem aangesteld als zijn wettige erfgenaam, wat inhield dat hij de naam, vermogen en legers van Caesar erfde. Antonius was het hier niet mee eens en er brak een conflict uit tussen Octavius en Antonius, dat al snel eindigde omdat de twee elkaar nodig hadden. Octavius en Antonius gingen achter de moordenaars van Caesar aan en versloegen hen in de slag bij Philippi in Macedonië in 36 v.Chr. Hierna verdeelden de drie mannen het rijk:

• Antonius kreeg de oostelijke helft van het Rijk en nestelde zich in Egypte bij Cleopatra.
• Lepidus kreeg Africa
• Octavius het westelijke deel van het rijk.

• Lepidus ging langzaam maar zeker geen belangrijke rol meer spelen> werd door Octavius schaakmat gezet > waarna zijn gebied en troepen naar Octavius gingen.
•  Antonius was zich kostelijk aan het vermaken in Egypte en leefde tezamen met Cleopatra als een hellenistische absolute koning met aspiraties om het oude Ptolemeeenrijk te herstellen (Cleopatra zou de laatste Ptolemeische vorstin zijn).
• Met een goed opgezette propagandacampagne wist Octavius in 33-32 v.Chr. de Caesarianen + Italië achter zich te krijgen om een veldtocht te organiseren.
  • Doel: om aan het oosterse despotisme van Antonius en Cleopatra een einde te maken.
• 31 v. Chr. Met behulp van zijn goede vriend Agrippa wist Octavius, Antonius en Cleopatra in de zeeslag bij Actium.
• 32 v. Chr. Octavianus lijfde Egypte in bij het Romeinse rijk en werd het een Romeinse provincie (voorheen was Egypte slechts een vazalstaat).
• Octavius was nu overgebleven als enige machthebber en had een einde gemaakt aan de lange periode van burgeroorlogen.

Hoofdstuk 15 – De vroege keizertijd

Periode: 27 v. Chr. - 193 na Chr.

Augustus

De constitutionele positie van Agustus en de werkelijke basis van zijn macht

30 v Chr. Octavianus als enige machthebber overgebleven van het tweede driemanschap. Hij was op wettige wijze aan de macht gebleven > herkozen tot consul & de bevoegdheden uit het driemanschap.

                Machtspositie  berruste op deze twee groepen:

• De steun van legers
• Aanvaarding positie in alle lagen van de Romeinse maatschappij

Zo lang hij deze twee groepen tevreden hield, had hij de macht.

Iedereen zag Octavianus als een sterke man: zijn auctoritas was hoog door het beeïndigen van de burgeroorlogen.

Einde oude politieke cultuur.

Octavianus wilde niet afhankelijk blijven van de jaarlijkse consulsverkiezingen en dictatoriale bevoegdheden van het tweede driemanschap > dat veroorzaakte burgeroorlogen.

De regeling van 27 v. Chr: twee soorten provincies

27 v. Chr. Octavianus gaf al zijn bevoegdheden  terug aan senaat en volksvergadering. Hij kreeg de titel Augustus (verhevene, hogere macht bevorderde) en kreeg ook het imperium van een proconsul waar de meeste troepen waren: Gallië, Spanje en Syrië. Tot 23 v. Chr was Augustus verkozen elk jaar consul.

De drie provincies werden bestuurd door een één of twee jaarlijks wisselende gevolmachtigen: legati (kwamen uit senatorenstand) Met een imperium van een propraetor: legati Augusti propraetore. Deze mensen moesten de drie provincies besturen.

Werden geholpen door procuratores uit de ridderstand.

Keizerprovincies Syrië/Gallië en Hispania Tarraconensis

Legati, Stadshouder, Preator

 Procuratores:  - toezicht houden belasting & uitgaven.

Het geld/ natura wat hiermee werd opgebracht werd meteen uitgegeven aan de soldaten of overige regerinstaken.

Syrië, Gallië en Hispania Tarraconensis ( noord Spanje) waren keizerlijke provincies. De rest senaatsprovincies ( publieke provincies of provincies van het volk).

Senaatprovincies

Proconsuls ( Grote provincie: ex-consuls. Kleine provincie: ex-preatoren) & quaestoren.

Quaestoren: - toezicht belasting & uitgaven

-Keizer had na 23 v. Chr altijd oppermacht ( no matter: keizerlijke provincie of senaatsprovincie)

 -Keizer vooral macht over grotere provincies.

-Provincies die door Augustus werden toegevoegd: keizerlijke provincies. ( Hier onderscheid tussen senaatsprovincies & keizerlijke provincies gebruiken)

Praetoren ( Legati of Stadshouders) , procuratoren en quaestoren werden betaald. 

Egypte (30 v. Chr.)

 Wel een keizerlijke provincie, maar bureaucratische bestuurssysteem bleef in stand. Egypte week af van andere provincies. Veel geld ging vanuit Egypte naar keizerlijke schatkist. Ptolemeeën belastingsysteem werd in stand gehouden. Graan overschotten gingen naar stad Rome, legers, vloten en handelaren.

Praefectus Aegypti (Stadhouder uit ridderstand. Hoogste wat een ridder kon bereiken): top van een geaalgde ambtenarij van districtshoofden en plaatselijke regeerders.

Notabelen: deel van het dagelijkse bestuur.

Goederen naar  Rome

Noord Afrika

Graan

Sicilië

Graan

Zuid- Spanje

Olijfolie

Noord-Afrika

Olijfolie

Spanje

Goud, zilver en andere metalen

Egypte

Goud

Verscheping in handen van particulieren. Permanente transport- en handelsstructuur.

Egypte, Spanje, Gallië en Sycilië bijzondere betekenis voor keizerlijke regering

• Gallië: Grote legers aan de Rijk onderhouden ( Germanen tegenhouden)
• Spanje: Producten & groot leger binnen de grenzen ( Noord-westen verslaan)
• Syrië: Enige grotere gebied Oostgrens. Bruggenhoofd Parthische rijk.
• Egypte: Graan, goud. Eindpunt belangrijke handelswegen. Wel strenge controle: sterke strijdkrachten gelegerd bij Alexandrië.
• Klein-Azie & Noord Afrika: Rijke en vruchtbare landstreken; voedsel, goederen en belasting naar Rome. Havenstad. Geen grote legers.

Keizer was tot aan de latere Keizertijd een populaire, informele benaming van een regerende vorst. Pas in de latere Keizertijd was het een officiële titel van een troonopvolger.

Rome gebruikte ook wel Princeps ( eerste man onder de burgers), ook niet officieël.

De regeling van 23 en 19 v. Chr.

Augustus wilde de senatoren kans geven het consulschap te bekleden en zocht andere bevoegdheden om zijn gezag te wettigen. Niet steeds één consulzetel bezet te houden. Augustus verkreeg van het senaat & volksvergadering voor het leven de bevoegdheid van een volkstribuun; hij werd geen volkstribuun maar had er wel de bevoegdheden van.

Augustus vanaf 23 v. Chr kreeg dus:

• Volkstribuun ( werd het niet, wel bevoegdheden = tribunica potestas)
• Oppergezag over de stadhouders en senaatsprovincies
• Oppergezag over keizerlijke provincies ( deze had hij al)

Tribunica potestas + imperium proconsulare (gezag procunsul) = wettelijke officiële grondslag van de keizerlijke macht. Bleef zo in de late Keizertijd.

28 v. Chr.: Augustus:

• Taken van censor ( aanvullen van de senaat en de ridderstand, volkstellingen houden, belastingcontracten afsluiten en openbare werken aanbesteden)

19 v Chr:  Augustus:

• Bevoegdheden van een consul ( alleen het ceremoniële niet)

Op deze manier kon Augustus zich legaal met alle aspecten van het bestuur bemoeien. Senaat + Romeinen waren daardoor wel tevreden met Augustus en konden hem makkelijk aanvaarden.

Veranderingen in de praktijk van het bestuur

In de praktijk ging het er anders aan toe dan het wettelijk op papier was weergegeven. In de praktijk vonden er belangrijke veranderingen plaats.

Augustus/ Keizers:

• Rechtspraak in hoger beroep in handen
• Leiding van de buitenlandse politiek
• Supervisie op de staatsfinanciën
• Toezicht op de stadhouders in de provincie ( wat gunstig was voor provinciale bevolking want de stadhouders en belasitngpachters konden de bevolking minder uit buiten)

Belasting in de provincies

Publicani: Indirecte belastingen heffen ( tollen en accijnzen) voornaamste belastingen.

Notabelen o.t.v. Procuratores (beheren Fisci) : directe belastingen heffen ( drukten op grondbezit en landopbrengst) > Keizerlijke provincies

Notabelen o.t.v. Quaestores: directe belastingen heffen > senaatsprovincies

Hoofdelijke belastingen: in natura (?)

Het Keizerlijke privé vermogen groeide snel.

Door:

-erflatingen van families die bij de keizer in een goed blaadje wilde komen

-confiscatie van de goederen van presonen die door de keizer veroordeeld waren.

Deze bezittingen werden beheerd door vrijgelatenen van de keizer.

Keizer kreeg ook eigen financiële sector naast oude staatskas (aerarium)

Quaestoren > oud-preatoren beheer oude aerarium. Op den duur trok Augustus steeds meer de controle van het aerarium naar zich toe.

Keizerlijke provincies:

Fisci ( kas) : belastingen ui tde keizerlijke provincies. Soldaten betaald; overhuidsuitgaven.

Procuratoren : beheren Fisci

Correspondentie tussen Keizer, stadhouders en steden

Steden: verzoeken voor keizer overbrengen door gezantschappen. ( zware financiële last)

Individu: Ook keizer om gunst vragen of zaak voorleggen ( hoger beroep; alleen Romeinse burgers). Persoonlijk naar keizer toereizen.

Hoe gaf de Keizer antwoord?

-Antwoorden op verzoekschriften, uitspraken en rechtskundige adviezen opstellen in het centrum van Rome. Partijen konden er zo een afschrift van maken. Keizerlijke adviezen hadden een zwaargewicht in de rechtzaken, meestal beslissend. Keizerlijke brieven en antwoorden van de keizer hadden rechtskracht.

De Keizer kreeg raad van:

• Senatoren
• Ridders
• Consilium principis

Vertrouwde adviseurs van de keizer + consilium principis (advies raad van de princeps) zeer belangrijk. In deze raad werden belangrijke discussies gevoerd en beslissingen voorbereid NIET MEER IN SENAAT.

Heel veel werk. Keizer kon het niet allemaal zelf.

Keizerlijk secretarieën deden het schriftelijke werk en namen verzoekschriften in ontvangst. Verschillende keizers gingen er verschillend mee om:

• Augustus: secretarieën: slaven o.l.v. vrijgelatene
• Claudius: breidde diensten uit; gaf vrijgelatenen veel macht.
• Hadrianus: ervaern ridders hoofd van secretarieën. Veelal intellectuelen, juridisch en financieel ervaren bestuurders. (Hiervoor ging werden er per ongeluk wel eens intellectuelen aangesteld)

Invloed Keizer op carrieres senatoren en ridders

5 v. Chr. Keizer mocht kandidaten stellen voor alle belangrijke functies en werden ook uitgekozen.

Weinig ruimte voor vrije kandidaten onder de belangrijke magistraten. In eigen provincies en diensten benoemde de keizer wie hij wilde.

De senaat en de volksvergaderingen

Augustus: senaat en volksvergaderingen diep verval. Niemand ging er meer heen.

Senaat kreeg schijn meer macht, maar volgde wenken van keizer. De rijkste Romeinse grondbezitters zaten in het Senaat.

• Senaatsbesluiten kregen rechtskracht ( net als wetten en keizerlijke edicten (uitspraken van algemene aard) )

Lex/leges die werden aangenomen in een volksvergadering kwam maar weinig voor onder Augustus. Recht werd nu geschapen door keizelrijke uitspraken van algemene aard, keizerlijke edicten.

De hogere standen: senatoren en ridders

Wilde je bij senaat/ridders horen veel geld. Augustus stelde vermogensdrempels in. Vroeger was dat ook wel zo, maar nu vast te liggen.

Senatoren:

• 1 miljoen sestertiën (80-90% grondbezit)
• Huizen
• Banktegoeden
• Roerende goederen
• Slaven
• Jaarinkomen: 60.000 sestertiën

Ridders:

• 400.000 sestertiën
• Huizen
• Banktegoeden
• Roerende goederen
• Slaven

Augustus tijd: Ridders kregen een belangrijke functie in het bestuur.

-Leveren van officieren.

-Verdienstelijk maken als procuratores in keizerlijke provincies.

Als ze dit hadden gedaan konden de ridders worden bevorderd tot:

-Prefect van vloten (Ravenna of Misenum)

-Prefect van de korenvoorziening in Rome

-Prefect van Egypte

-Prefect van de praetoriaanse garde

Senatoren behielden voornaamste functies in bestuur.Cursus honorum, oude bestuursregelingen. Maar ook nieuwe functies na zn senatoren ambt vervult te hebben kon een Senator:

• Preator
• Schatkistbewaarder
• Legioenscommandant
• Legatus Agusti propraetore in kleine keizerlijke provincies
• Proconsul in kleine senaatprovincies

Naast keizerschap bestond er geen censoren meer, maar stadshouderschap in een grote senaats- of keizerlijke provincie of het sinds 6 na Chr bestaande amt praefectus urbi. ( soort burgemeester van Rome).

Meeste aanzien:

• Stadhouderschap van Asia en Africa
• Prefectuur van Rome met tweede consulaat als status bevestiging.

Oude ere ambten werden soms sinecures. Het werk dat die magistraten vroeger gedaan hadden, ging over op keizerlijke diensten. Quaestoren werkten in de senaatsprovincies.

Praetoren vervulden nog een functie in de rechtspraak in Rome en organiseerden  Spelen.

Consuls ceremoniële en representatie taken.

De decuriones

Plaatselijke notabelen vormden in eerste eeuw v. Chr. Een derde stand. Deze werden: decuriones/curiales genoemd. Leden van de curia (raadsgebouw) hadden voordeel bij het regime van Augustus en steunden hem.

Augustus vulde de oude adelijke families aan ( veel waren omgekomen burgeroorlog/stierven uit) met ridders maar ook met Italische notabelen. Zij bestuurden Italië autonoom: viel rechtstreeks onder de keizer, de hoogste magistraten in Rome en de senaat.

In veroverden gebieden ( Zuid-Gallië etc.) ontstonden gemeenten die Latijn als voertaal hadden en bestuurd werden als stede in Italië. Die elites, de regeerders, werden deel van de stand der decuriones en konden eventueel opklimmen tot de ridderstand en zelfs senaat. Pas na Agusutus kon dit.

De stad Rome

Augustus: 800.000 inwoners

Bevolking: Slaven, vrijgelatenen (40% van de bevolking), migranten (o.a. Joden en Syriërs)

Door Augustus werd Rome werd opgedeeld in 4 districten met wijkmeester.

6 na Chr.:

• 7000 nachtwakers ( vigiles bestond uit vrijgelatenen) o.l.v. prefect Ridderstand
• 4000 ordedienst (cohortes urbanae) o.l.v praefectus urbi = stadsprefect

Praefectus urbi had een belangrijke positie: rechtspraak, bestuur en ordehandhaving Italië.

Augustus verbeterde de graanuitdeling en liet Agrippa watervoorziening regelen. Liet aquaducten verbeteren en nieuwe aanleggen. Ook andere steden bouwden in de keizertijd aquaducten: Segovia, Zuid-Frankrijk.

Augustus liet meer dan 80 tempels restaureren en bouwde nog een aantal nieuwe. Twee nieuwe pleinen: Forum Caesar voltooien + Forum Augustus. 29 v. Chr. Amfitheater: spele met wilde dieren en gladiatoren. Nero verbrande dit. Vespasianus nieuw afmitheater: het colosseum. Amfitheater iets anders dan theater.

Het leger

Leger vooral in Keizerlijke provincies. Militaire commando’s werden door de senaat aan zijn verwanten en vrienden gegeven zodat geen nieuwe militaire machthebbers buiten de kring van Augustus op konden komen.

Augustus creërede een staand leger van 300.000 man.

• Ene helft: legioenen, 6000 man (Romeinse burgers)

Commandant:  senatoren

Overige officieren: ridderstand

Centurio: soldaten (legionair), jonge ridders en zoons van decuriones

• Andere helft: hulptroepen auxilia (Provinciebewoners)

Ruiterkadrons

Cohorten

Voetvolk: 600-1000 man

• Zeestrijdkrachten (Ravenna Misenum, twee grootste vloten lagen daar)

In Italië legerde Augustus een keizerlijke garde (bewakers en beschermers van de keizer, hoofdstad en Italië)

• 9000 man (praetorianen) o.l.v Prefect uit de ridderstand (praefectus praetorio)

Augustus schonk de soldaten een goede regeling van hun diensttijd en pensioen.

Praetorianen: 16 jaar

Legionairs: 20 jaar

Soldaten  van hulptroepen: 25 jaar

Na pensioen: stuk land of geld.

Soldaten mochten niet getrouwd zijn, wel een vaste vriendin hebben. Na het pensioen mocht het een huwelijk worden en hun kinderen laten erkennen als de hunne. Vrouw + kids kregen dan ook burgerrecht ( als ze dat nog niet hadden)

Pensioenkosten eerst uit eigen broekzak Augustus, later aparte kas: aerarium militare. Dat was een belasting van 5 % op de erfenissen van Romeinse burgers boven de 100.000 sestertiën en 1% omzetbelasting bij koop en verkoop.

Natuurlijk kreeg een officier en onderofficier veel meer van zn pensioen dan een gewone soldat.

Keizercultus

Augustus wist de verschillende kampen in de burgeroorlogen te neutraliseren en in zijn systeem in te passen.

• Grote militaire machthebbers konden buiten Augustus’kring niet meer opkomen
• Ridders kregen toegang tot het bestuur
• Italische aristocraten kregen een kans op bevordering tot de ridderstand/senaat
• Soldaten kregen een goede regeling van diensstijd en pensieon
• Iedereen in het rijk had voordeel van de herstelde vredestoestand

Augustus wilde geen oosterse despoot zijn die over slaven regeerde, wilde ook geen militair dictator zijn. Hij wilde als vader en weldoener gezien worden, die respect had voor de oude staatsinstellingen, de persoonlijke rechten van de burgers en de traditionele voorrechten van de hogere standen.

Augustus over zijn regeringsperiode: “Gouden eeuw van succes, vrede, voorspoed en overvloed” Hij wilde ook weer dat oude strenge gedragstradities en oude plichtsbertrachtingen jegens de goden herstellen. Dit deed hij door middel van propaganda:

-Afbeeldingen op munten

-Beeldende kunst

-Opschriften

-Inscripties op druk bezochte plekken.

Cultus van de keizer begon in oostelijke provincies, die waren immers gewend aan de verering van hellenistische koningen. Daarna kreeg het hele rijk er last van.  Middel om soldaat aan keizer te binden.

Latijnse literatuur in de tijd van Augustus

Vooral Augustus propaganda is te vinden in deRomeinse literatuur, toch ook bloeitijd Latijnse literatuurgeschiedenis.

Keizer + friends: onderhoud goede dichters/prozaschrijvers. Organiseerden kring bijeenkomsten waar ze elkaar ontmoeten en hun teksten voorlazen.

Famous dichter ten tijde van Augustus

Vergilius (70-19v. Chr): schreef epos over de tocht van de Trojaan Aeneas van het verwoeste Troje naar Italië.

Horatius (65-8v. Chr): Oden, satiren en poëtische brieven.

Livius (59-17 n. Chr): Geschiedenis Rome

Na Augustus:

Tactius (ca: 55-120 n. Chr.): Keizers, Germanen en Brittannië.

Veroveringen onder Augustus

Noordwesten Spanje, Alpengebieden en Donaulanden verovert door Augustus. Augustus liet het vechten graag aan vrienden over. 

Tiberius: Stiefzoon. Werd ook keizer. Belangrijk aandeel Donau landen

Drusus: Stiefzoon. Stierf 9 v. Chr. Veroverde Delta van Rijn en Maas en West Germanië

Agrippa: Man van dochter Julia.

20 v. Chr.: Modus vivendi: Armenië werd een bufferstaat, Rome en Parthen invloed.

15 v Chr – 9 n Chr: Nieuwe keizerlijke provincies gesticht ten zuiden van Donau gebied.

Verovering van Germanië mislukte> grens niet verlegt bij noordwesten Elbe.

9 n Chr.: Teutoburgerwoud: Germanen verslaan Romeinen. Zware nederlaag.

• Augustus strafexpedities. Tiberius 14-37 n Chr. Houdt er mee op, teveel kosten.

Romeinse rijk was territoriaal rijk geworden met afgebakende grenzen, waarbinnen zich provincies en vazalvorstendommen bevonden. Vazalvorstendommen: vooral in Oosten.

De hernieuwde expansie werd onder Augustus gepropageerd als het succes dat voortvloeide uit het herstel van de eendracht en uit de herleving van de Oudromeinse vroomheid en dapperhei. Schrijvers begonnen de Romeinen aan te prijzen als natie die het meest geschikt was om de volkeren in de omtrek te onderwerpen en te besturen.

Na Augustus: consolidatie en hernieuwde expansie wisselde elkaar af.

-Tiberisu (14-37) hield op met verovering van Germanië

-Gaius Caesar Caligula (37-41)

-Claudius (41-54) voegt gebieden toe

-Nero (54-68) had geen belanstelling voor militaire expansie

-Vespasianus[32] (69-79) versterkte de Romeinse militaire aanwezigheid in het oosten. Maar veroverde niets.

-Titus (79-81). Flavische huis.

-Domitianus (81-96) zoon Vespasianus, moest moeilijke grensoorlogen voeren tegen stammen uit Dacia. Gedroeg zich als tiran. Flavische huis.

-Trajanus (98-117) voegt gebieden toe; zelf beroemd worden; grens beveiligen;gebieden in te lijven waar zij grote rijkdommen en bodemschatten verwachten. (zelfde voor Claudius)

-Hadrianus (117-138) koos voor consildatie en gaf zelfs enige onlangs veroverde gebieden in Mesopotamië terug aan de Parthen

-Antoninus Pius (138-161) kwam Rome niet uit, regeerde rijk in vrede.

-Marcus

Grenzen definitief te liggen bij: Rijn, Donau, Eufraat en de Sahara. Rond 200 ook nog Ierse kust.

De vroege keizertijd na Augustus (14-193 na Chr.)

Oorlog en opstanden

27 v. Chr.- 161 na Chr: Romeinse rijk geen zware oorlogen aan meerdere grenzen tegelijk > Vijanden buiten houden en vrede en orde handhaven binnen het rijk. Soms wel gevaarlijke afzonderlijke oorlogen. (69-70 Bataven en gedoe rondom Nero die geen opvolger had[33])

Strijdkrachten in vaste kampen, forten en vlootbases aan de grenzen en in Italië.

Oosten: grote militarie consentraties die iets in binnenland lagen.

Overkant van Rijn en Donau: stammen tegen elkaar opzetten.

42-84 Britannië aan het rijk toegevoegd en gepacificeerd.

Claudius begon deze onderneming om zich een militaire reputatie te verwerven.

Domitianus (81-96): Gevaar Rijn en Donau. Hij stak de soldaten een hart onder de riem door in 83 de soldij te verhogen van 255-300 denarri per jaar. Keizer geliefd bij troepen. Moeilijke gevechten met stammen Dacia.

Trajanus (98-117): Stelde orde op zaken en veroverde in enige grote veldtochten Dacia (Roemenië). Grote onrusthaard.

106: Lijft Arabia in.

Oostgrens: gewapende vrede met Parthen.

116, 114-117, 161-166 onderbroken.

Joodse opstanden

Zuidoost hoek: felle Joodse opstanden.

66-73 Eerste Joodse opstand. Palestina. Doel: stichting nieuwe Joodse staat. Viel samen met opstand Britannië, rebellie Bataven en vierkeizerjaar. 69 Romeinse Rijk echt in gevaar. Vespasianus overwon alle moeilijkheden. Schakelde zijn medepretendenten uiten liet de opstanden neerslaan. Jeruzalem werd in 70 verwoest door zoonlief Titus.

115-117 Tweede Joodse opstand. Palestina. Wanhoopsactie. Viel samen met oorlog, zware slag Rome

132-136 Derde Joodse opstand. Geleid door Bar Kochba ( vond zichzelf Messias). Cyrenaica, Egypte, Cyprus. Stichting Joodse staat.

Het keizerschap en de opvolging

Dankzij Augustus rustte de monarchie op:

• Aanvarding hoge standen
• Binding met het leger
• Controle over staatsfinanciën.
• Soevereine keuze van medewerkers

Keizer grootste weldoener van het rijk. Keizers namen de patronage over het volk in Rome voor een groot deel over. Patronage behield alleen eigen bezittingen (+mensen die daar op woonden) als machtsbasis over. Armen hadden: patroni + superpatroni (keizer) om op terug te vallen.

Keizer ook banden met elite Italië en provincies. De elite deed veel op gemeentelijk niveau, voor het volk waren zij de nabije overhied.

Romeinse rijk van Vroege Keizertijd was een rijk van steden waaruit het omliggende platteland bestuurd werd door grondbezittende notablen. Rijksbestuur stond boven provinciale bestuur. Wat moesten de keizer dan precies doen? >

• voeren van oorlogen
• rechtspreken
• uitkiezen en aanstellen van medewerkers op alle niveaus
• het reageren op voorgelegegen problemen

Opvolging van Keizers

Opvolging was een probleem: niet de bedoeling dat sterke legers zelf iemand naar voren schuiven.

Erfopvolging was een beter idee; soldaten voelden zich meer verbonden met familie/keizer dan wazige abstracte wetten van de staatsregeling. Als er geen zoon/dochter was: erfopvolger adopteren. Ingebakken in de Romeinse maatschappij.

Augustus: adopteert Tiberius.

Meeste keizers hielden hun gedrag in lijn met Augustus; respecteerden de leden van de hogere standen, probeerden op te treden als beschermers en weldoeners van burgers en niet als meesters van slaven.

Ook absoluut vorsten: Caligula, Nero, Domitianus (“Heer en God”), Commodus. Deze keizers hadden slechte verhouding met senaat en zijn allemaal door complotten van senatoren en andere hoge functionarissen uit de weg geruimd. Gedrag telde zwaar in de Romeinse maatschapij.

Ontwikkeling in het Rijksbestuur na Augustus

Het systeem van Augustus bleef in hoofdlijnen nog 2 eeuwen na zijn dood bestaan. Maar er waren ook veranderingen.

Belangrijkste: voorgaande bureaucratisering van het bestuur.

Bureaucratisering: Proces waarbij het bestuur steeds meer wordt georganiseerd op basis van formele voorschriften, een veronderstelde rationele deskundigheid en een hiërarchische gezagsstructuur, en waarbij rekrutering en promotie op grond van persoonlijke capaciteiten en geschiktheid plaatsvindt.

Plaatselijke regeerders (decuriones/curiales) schoeven beslissingen/taken door naar stadhouders en keizers> werk groeide voor keizerlijke secretarieën en de bureaus (officias) van de stadhouders moesten afdoen. Quaestoren en procuratoren in de provincies kregen steeds meer werk in de fiscale jurisdictie. Provinciale bureaus trokken extra personeel aan uit de administratieve staven van de dichtstbijzijnde legers. Secretariaten deden dit soms; meestal juridisch geschoolde intellectuelen.

Rechtskundige adviseurs en abituriënten van retorenscholkantoren kregen een officiële status.

Claudius tijd: secretariën hoofdzakelijk slaven o.l.v. vrijgelatenen, maar in de tweede eeuw werkten er al veel intellectuele vrijen er.

Hadrianus: ridders leiding ipv vrijgelatenen over de secretariën.

Dienst van de keizerlijke domeinen groeide ook. De keizerlijke domeinen behoorden namelijk door erflating en verbeurdverklaring tot het snelst groeiende grootgrondbezit in het rijk. Mijnen, steengroeven en werkplaatsen waren erbij inbegrepen en het keizerlijke bezit was over allerlei delen van het rijk verspreid. Slaven/vrijgelatenenen en vrijen die op keizerlijk domein werkten kregen een eigen naam: Ceasariani. Tezamen met het personeel van de keizerlijke kantoren vormden ze familia Caesaris. Deze groep werd belangrijk binnen provincies, naast officieren, centurio’s etc.

Er was ook een goede post en berichten dienst. Infrastructuur goed. Onderhoud kwam neer op plaatselijke besturen d.m.v. belasting. Zware last.

De verbreiding van het Romeinse burgerrecht

Romeins burgerrecht verspreidde zich steeds meer.

• Grensprovincies: elk jaar oud-soldaten + vrouw & kids Romeinsburgerrecht. Ze behielden ook oude rechten. Twee burgerrechten: lokale en Romeinse.
• Elite:  geromaniseerde steden in het westen en de Griekse steden in het oosten. Keizers gaven soms burgerrecht aan hele steden/landstreken als deze zo geromaniseerd waren dat ze nauwelijks meer van steden en gebieden in Italië te onderscheiden waren.

Verandering in de hogere standen

Elite geromaniseerde steden in westen en de Griekse steden in oosten die burgerrecht hadden, gingen behoren tot de decuriones (/ curiales). Zij kregen de kans om te stijgen op de sociale ladder.

Over de senaat

Sinds Augustus: senaat 600 leden

Senaat moest steeds worden aangevuld met jongere leden van senatorenfamilies + leden ridderstand. Waarom aanvullen?

• Oude senaatsfamilies stierven uit
• Declasseerden door keizerlijke ongenade
• Leden financiële verliezen (minimumvermogeneis!)
• Verloren rechtzaken

Plaats voor nieuwe mannen! Vooral uit Ridderstand.

Mensen uit ridderstand werden gekozen als:

• Opgevallen door bekwaamheid
• Goede voorspraak hadden aan het hof
• Ridderfamilies die bij hun in gunst stonden

Over de ridderstand

Ridderstand groeide. Regelmatig namen de keizers succesvolle onderofficieren/intellectuelen/decuriones in de ridderstand op. Door de bureaucratisering groeide deze ridderstand.

Onderofficieren, intellectuelen, decuriones, notabelen konden zichzelf opwerken en zo in de ridderstand terecht komen. Duurde meestal wel een paar generaties.

Rond 200 was in het Romeinse Rijk dienstadel (=aristocratie die dient in een bestuurlijk apparaat) ontstaan in drie rangen:

• Senatoren
• Ridders
• Decurioes

Latijns-Griekse elitecultuur met dezelfde geestelijke bagage van populaire moralirische noties uit allerlei hellenistische filosofische richtingen.

West: Latijn

Oost: Grieks

Literatuur belangrijk. Geen Grieks/Latijns/paideia(=literatuur)/ niet citeren uit klassieke schrijvers behoorde niet tot de upper class.Dan was je een Parvenu. Als je nog geen elite was, maar je had wel paideia dan was de kans groot dat je kon stijgen in de elite.

Paideia:

• Training in Grieks en of Latijn
• Beschaafde omgangsvormen
• Kennis van gedragsleer (wijsbegeerte/wetenschap werd door weinigen onderricht)

Pertinax was een zoon van een slaaf die onderwijs gaf. Hij heeft een tijdje geregeerd. Voorspraak van een senator een plaats als officier in het leger toen er moeilijke oorlogen waren. Partinax onderscheidde zich werd ridder en zelfs senator in een lange loopbaan van ridderfuncties en senatoriale ambten. Rond 180 was hij een gewaardeerd generaal & adviseur van de keizer Aurelius. Uiteindelijk werd hij op de troon gezet nadat Commodus er was afgetrapt.

Het Romeinse recht

Het Romeinse recht was formalitstisch; de letter van de wet telde en het kwam aan op de precieze definitie en begripsbepaling.

Het Romeinse recht was privaatrecht; dat in de praktijk van rechtspraak en rechtsgeleerdheid gegroeid was en dus niet per se afgeleid was uit wetten.

Niet veel wetten.

In vroege Republikeinse tijd:

• Leges van de comitia centuriata
• Leges van de comitia tributa
• Leges van de prebistcita
• Leges van de concilium plebis

Vonissen, precedenten, mos maiorum (het gewoonterecht), commentaren van rechtskundigen en het edict van de praetor.

Keizertijd:

Keizerlijke brieven, edicten (Praetor maakt bekend welke soort processen en procedurse zij zouden toestaan = het edict), rescripten  ( antwoorden op verzoekschriften) en senaatsbesluiten hierdoor werden de wetten verdrongen.

Republikeinse tijd

Praetor degene die een proces kon toestaan. Hij bepaalde of een aanklacht ontvaknelijk was of niet. Hij zocht een gezworene (iudex) en stelde een instructie op waarin stond welke definiets en regels van toepassing waren. Een openbare aanklager of een openbaar ministerie was er niet. Als je iets tegen iemand had, moest je die persoon zélf naar de praetor brengen. Elk jaar een edict. Elk jaar kwamen er weer nieuwe dingetjes bij; keizer Hadrianus deze bundel definitief systematiseren.

Uitspraak: ingegeven door rechtskundigen in hun persoonlijke adviesraad (consilium) Deze verstrekte hun adviezen meestal gratis aan magistraten etc.

Keizer Justinianus: definitieve ordening van rechtswetten gekomen: Corpus iuris civilis.

• Leerboek ( de Institutiones)
• Verzameling van privaatrecht der juristen ( de Digesta)
• Keizerlijke decreten ( de Codex)

Hoger beroep bestond in Rome. Een burger kon zich daar in de Republikeinse tijd via bemiddeling van een volkstribuun beroepen op de volksvergadering.  ( moet nog uitgewerkt worden 236)

De provincies in het westen en oosten: van wingewest naar rijksdeel

Westelijke provincies: kelten

Bevolking: Kelten of stammen die beÏnvloed waren door Kelten.

Kelten was waarschijnlijk voor de Griekse en Romeinse schrijvers een verzamelbegrip. Grieken bedoelde er bv. ook Germanen mee. In het boek wordt aangenomen dat Kelten:

Kelten: Mensen zijn die woonachtig waren op de Britse eilanden en in Gallië, Noordwest Spanje, de Povlakte, Zuid-Duitsland, het Alpengebied, Bohemen en Galatië.

Galliërs: bewoners van het tegenwoordige Frankrijk, België, het Rijnland, Noordwest-Zwitserland en de Povlakte.

Kelten: materiële cultuur en techniek liepen niet achter op de Grieken en Romeinen. Het schortte hem op militair gebied. Ze hadden geen goede en staatskundige structuur die  berekend was op langdurig vechten. Keltische strijders waren beroemd om hun persoonlijke moed, maar waren slecht georganiseerd als groep.

Stammen: verwante families die geleid werden door aristocraten.

Boerenbevolking: leefde waarschijnlijk afhankelijk van de edelen.

Edelman: kon een persoonlijk gevolg van krijgers hebben die zich vrijwillig aan hem verbonden hadden. In oorlog werd een van de aristocraten gekozen tot koning. Trok vaak naar de Romeins omgebouwde steden en raakte snel geromaniseerd. Gingen behoren tot decuriones > zouden later kunnen opklimmen tot officier.

Oppida: versterkte steden. Lagen op goed verdedigbare heuveltoppen en hadden een beperkt vast inwonertal. Tijdens oorlog konden er ook mensen uit de omgeving wonen. Werkplaatsen en heiligdommen.

Deze versterkte steden werden ten tijde van de Romeinse overwinningen vervangen door steden naar Romeins/Grieks model. Deze waren open en ruim en in dalen gebouwd, dat kon in vredestijd. Bestuurskernen van de omgeving en brandpunt van Romeinse cultuur. Met de omgeving eromheen  vormden ze gemeenten die leken op Italische en Griekse stadstaten.

Plattelanders rondom de steden bleven bij oude gewoonten. Keltische dialecten bleven voertaal (zelfs tot na de Oudheid).

Stadsraden: waren sterk oligargisch en niet groot.

Godsdienst: weten we niet veel van ( o.a. door mythen/sagen/heldenzangen mondeling werden doorgegeven). Goden leken op Romeinse goden, kregen Romeinse namen maar behielden eigen karakter. Druïden namen een aparte plaats in de keltische samenleving in; kennis over spreuken, riten die het leven konden beÏnvloeden van gewas en vee.

Gallische & Spaanse steden: amfitheaters, gymnasia en theaters.

Africa, Numidia en Maurentania

Bezaaid met kleine steden, waarin ook boeren woonden. Bovenlaag was geromaniseerd ( dankzij migratie vanuit Italië) bleven hun Berberse ( fenicische) en Punische (Carthaagse) talen spreken. De decurionen kregen in de 1e eeuw na Chr. Toegang tot de ridderstand. Tweede eeuw: senaat!

Westelijke rijkshelft eerste twee eeuwen ongekende vrede en welvaart. Rond 161 problemen maar pas in de loop van de derde eeuw crisis.

Oostelijke rijkshelft: de Grieken in het Romeinse rijk

30 v Chr. – 230 na Chr. Ook vrede en welvaart in de oostelijke rijkshelft.  Rond 161 problemen, Romeinen namen epidemieën mee. 

De Romeinen beheersten rond de tweede eeuw voor Chr. Een groot deel van de hellenistische wereld. Er kwam geen einde aan Grieske/oosterse beschaving.

Griekse steden behielden lokaal zelfbestuur met traditionele instellingen.

Oosterse steden behielden lokaal zelfbestuur met traditionele instellingen; namen soms ook Griekse elementen over.

Eerste twee eeuwen  voor Christus: Voor Griekenland een verarming; veel intellectuelen werden meegenomen als slaaf. De Romeinen buitte deze gebieden uit. Romeinen bevorderden oligarchische regerinsvorm en maakte een einde aan burgertwisten. Tijdens Romeinse burgeroorlogen ook twist als in de stad twee strijdende generaals zaten.

30 v. Chr. Tot aan het einde van de eerste eeuw na Chr. Tijd van herstel. In tweede eeuw en het begin van de 3e eeuw voorspoed en culturele herleving.

70-230 n Chr : Literatuur & wetenschap

Galenus (129-199): arts

Ptolemaeüs (midden tweede eeuw): geograaf

• Beide van grote invloed geweest op de West-Europese wetenschap

Rondreizende redenaars. Griekse cultuur was sterk gericht op de klassieke periode (5e en 4e eeuw voor Christus).

Intellectuelen zagen veel goeds in het Romeinse Rijk. Ze schikte zich ernaar. Zagen een symbiose tussen Romeinen ( goede vechtersbazen die de barbaren buiten hielden) en Grieken ( in cultureel opzicht de besten). Ze zagen elkaar als verwant volk.

Landbouw, handel en ambacht

De lagere standen

80-90% betrokken bij productie, bewerking en verplaatsing van landbouwproducten. Boerenleven was zwaar en weinig productief. Handwerk zonder mechanische hulpmiddelen. Opbrengst zaaigoed laag soms hoog als de omgeving daar geschikt voor was:

• Nijldal
• Vulkanische gebieden in Zuid Italië/Sicilië
• Valleien/kustvlakten Noord-Afrika

Graanschuren voor hoofdstad Rome:

• Egypte
• Sicilië
• Noord Afrika

Veeteelt in boerderijen met zomer- en winterweiden, stallen en boomgaarden.

Boeren + grondbezitters profiteerden van de rustige tijd in de Keizertijd (eerste twee eeuwen). Niet veel oorlogsverwoestingen.

• Grote bouwactiviteiten, het amusement en liefdadigheid in de steden waren mogelijk door grondbezitters die de steden regeerden, regelmatig goede inkomsten trokken van het land. Via de geldbuidels van grondbezitters vond er op die manier een overheveling van middelen plaats van het platteland naar de steden.

Dus: Producten van platteland > steden dankzij grondbezitters.

Bevolking in stad

Werk: ambachtlieden

Doelgroep: boeren, plaatselijke bovenlaag, vreemdelingen

Soort bedrijf: kleine zelfstandigen

Werknemers: gezinsleden, 1 of 2 slaven, dagloners

Club: collegia met vakgenoten onder patronage van de plaatselijke elite.

Weinig grote werkplaatsen met meer dan 10 slaven.

Collegia had geen politieke functie ( in tegenstelling tot laat-Republikeinse tijd). Ze konden geen eigen verordeningen maken en waren dus niet met latere gilden te vergelijken.  Wel hadden ze een religeuze en sociale functie binnen de stad.

Handelswerklieden: sober, maar niet arm.

Armen: dagloners, bedelaars, zwervers en gebrekkigen.  Vooral afhankelijk van de liefdadigheid van de rijken.

Arbeid op het platteland:

Italië:  middelgrote-grote bedrijven. Aangestuurd door rentmeesters van de grondbezitter (bv. vrijgelatene) Rentmeester beschikte over een aantal getrainde slaven voor het geschoolde werk en in piektijden over vrije dagloners uit de buurt.

Om centrale hof heen: kleine boerderijen (gemengd bedrijf) Werkten: pachters/slaven/vrijgelatenen.

Deze moesten op gezette tijden een vaste hoeveelheid ( geld/product) afgeven aan de rentmeesters.

Rijke Grondeigenaren deden aan risicospreiding en hadden bezittingen in verschillende gebieden van Italië of in meer dan één rijksdeel.

Keizers waren altijd de grootste grondbezitters!

Vroege situatie werkt nog altijd door

Egypte/Voor Azië

 Verhoudingen uit hellenistische tijd

Italië + delen Griekenland

Veel slaven op het platteland

Keltische gebieden

 Oude sociale structuur

Grensgebieden achter de Donau/Rijn

Eigenerfde boeren met stamaristocraten (ongeveer zelfde rijkdom als grootgrondbezitters)

In weinig ontwikkelde landstreken

Gemengde op zelfvoorziening gerichte kleinbedrijven van boereneigenaars en pachters. Hoofdbedrijf met pachtboerderijen.

Ingewikkelde juridische structuur: boeren-eigenaars pachtten er een stuk land of een visvijver bij, een pachter had eigen vee en een zelfstandig wonende slaaf exploiteerde voor eigen rekening een kleine steengroeve in de buurt. Vrije armen: dagloners, zwevers en pachters zonder eigen bezit. In sommige streken kwam deelpacht voor ( heer levert grond en productiemiddelen; de pachter draagt een percentage van de oogst af)

                Schuld was een groot probleem. Een kleine boer kon snel afglijden naar de status van een daglonersproletariaat. Bezit verviel aan schuldeisers.

De handel

De meeste handel speelde zich af op de plaatselijke markten: kleinhandel. Ook de werkplaatsen waren winkels, daar werd dus ook gehandeld.

Verre handel: over zee/rivieren maar ook land. Moest klein en compact zijn. Metalen, ambachtelijke specialiteiten en artikelen met een hoge waarde. Het was redelijk veilig reizen; zeerovers werden bestreden door de Romeinse vloten op de landroutes handhaafden de plaatselijke overheden de orde. Toch reisde men liever in een karavaan/konvooi.

Werk en status

Standsbepaling was bepalender voor iemands status dan zijn werk. Een slaaf bleef een slaaf, ookal deed hij het werk van een arts of kunstenaar. Hoogst in aanzien: grootgrondbeziters. Zij hoefden niet meer te werken en dus konden ze alle tijd besteden aan: educatie, bestuur en amusement.

Kleine boeren (boer leverde een zichtbaar product)

Handelswerklieden ( net erboven )

Kooplieden/woekeraars (slecht aangeschreven)

Vrouwen in het Romeinse Rijk vroege Keizertijd

Vrouwen lagere standen Rome:  Daar is niet veel van bekend. Vrouwen op het boerenland vooral licht werk: spinnen, weven, kleinvee verzorgen, voedsel conserveren, moestuin bewerken, kinderen verzorgen en alle huishoudelijke taken. Mannen vooral het zware werk: ploegen. Niet naar school.

Vrouwen aanzienlijke standen Rome: Scholing, vroeg trouwen 14-15 dus geen hoog niveau opleiding. Vrouwen uit hogere kringen zagen toe op de slaven, slavinnen in de huishouding en gingen met hun mannen naar banketten, feesten, theater, de spelen en de tempels. Vrijer bewegen, meer rechten (bv. eigen vermogen die wel beheerd werd door een man maar als ze gingen scheiden konden ze hun bruidschat wel terug krijgen). Veel scheidingen.

Lage geboortecijfer in de hoogste Romeinse kringen/elite.

Vrouwen in Keltische gebieden: Worden door Grieken/Romeinen verbaasd omschreven;  ze hadden veel vrijheid. Dat zou nog wel eens mee kunnen vallen.

Collegeweek 7

Christendom in Rome

De christenen

Joden +Christenen monotheistische godsdienst. Christendom was een jonge godsdienst alles wat oud was had waarde in Romeinse tijd; het had zich bewezen.

Jezus van Nazareth

Fout in jaartelling; waarschijnlijk is Jezus 5 v. Chr geboren en rond 30 n Chr. Gestorven onder keizer Tiberius. Pontius Pilatus was stadhouder van Judea (preafectus 26-36 n Chr. > was lang!)

Eenvoudige achtergrond; vader was timmerman. Jezus werd toch een bekende rabbi en hij voelde zich aangetrokken tot de Farizeeën ( schriftgeleerden; geloofden in voortleven van de ziel; richtte zich op de leer van mozes en rest oude testament) en de Essenen (waren asceten die in groepen in de woestijn van Judea leefden). De aanhangers van Jezus verwierpen het idee om d.m.v militaire opstand een nieuw Joods koninkrijk te stichtten maar richte zich vooral op ethisch goed en levensregime.

Jezus werd uiteindelijk een zoenoffer voor de zonden die de mensheid had begaan.

Volgelingen werden eerst onder Joden gevonden later ook onder niet-joden. Dit begon rond Tiberius en Caligula.

Eerste gemeenschappen:

• Palestina
• Syrië
• Noord-Mesopotamië
• Egypte
• Klein Azië

Apostelen droegen bij aan de verspreiding van het christendom: Petrus (eerste leider van een christelijke gemeenschap in Rome) en Paulus (eerst fel tegen; daarna zelf gaan prediken en het woord van Jezus verkondigen) 65 n. Chr. Petrus en Paulus terecht gesteld voor keizer Nero. Deze stelden de Christenen verantwoordelijk voor de grote brand in 64, toen half Rome was afgebrand.

Paulus: Jood, Romeinse burgerrecht, heilige geschriften Jodendom bestudeerd en kende klassieke & hellenistische Griekse literatuur.

Argwaan Romeinse overheden

• Niet tot één volk beperkt
• Niet de religie van een oude en herkenbare natie
• Afzonderlijk leven van de christenen>  bijeenkomsten; staat in een staat > samenzweren tegen de Romeinen?
• Geen oude religie

Gevolgen:

• Christenvervolgingen door stadhouders/gemeentebestuurders
• Zondebok in tijden van tegenslag

Splitsing Jodendom en Christendom

• Christenen wilden niet de gebruiken van de joden opleggen aan niet joden
• Schrijvers namen afstand van van het jodendom
• Paulus en Petrus> relativeren van Joodse leefregels, vulde het oude testament aan met geschriften evangelisten

Leiding van de Christelijke gemeenten kwam te berusten op een groep Griekse intellectuelen en kooplieden. Zij zorgden voor

• Geld erediensten/armenzorg
• Levering van bisschoppen (episkopoi) /Presbyters (oudsten van de gemeenten) bestonden uit: slaven, vrijgelatenen, vrouwen en kleine neringdoenden 

Op  platteland weinig aanhang christendom. Zij bleven bij oeroude voorvaderlijke riten.

Slaven en vrouwen voelden zich aangetrokken; werden gezien als gelijken en op gelijke wijze behandeld en deelden in de sacramenten. Slaven konden zelfs presbyter of bisschop worden (vrouwen niet)

Waarom was Christendom populair?

• Latente monotheïsme dat in gangbare populaire filosofische richtingen ingebakken was
• Duidelijke eenvoudige zedenleer christenen
• Compromisloze karakter van het christendom
• Christendom bediende geletterden en eenvoudigen
• Na de dood: paradijs> gaf kracht martelingen te doorstaan.

Het was toch nog een enorme klus voor de Romeinen die zich wilde bekeren naar het christendom:

• Afstand doen van: collegia, gymnasium, het leger, de spelen (Christen niet moorden)
• Christenen deden niet mee in het plaatselijke of hogere bestuur
• Christenen deden geen krijgsdienst
• Christelijke moraal week sterk af van de gangbare Grieks-Romeinse (G/R: vrienden dienen, vijanden schaden. Christendom: ook vijanden liefhebben. G/R: rijke weldoeners geëerd standbeelden, inscripties en ereplaatsen in theaters. Christendom: Jezus zei: in stilte goed werk doen)

Einde tweede eeuw: Christenen ook in leger; niet perse rebellen: bidden en belastingbetalen keizer.

Hoofdstuk 16: De crisis van de derde eeuw na Chr.  en de Late Oudheid

Verhoogde druk op de noordelijke en oostelijke grenzen

• 161-166: Oorlog Rome en Parthen. Rome won, maar nam wel een epidemie mee> veel slachtoffers Rome
• 165-180: Invallen Germaanse stammen.
• 170: Germanen dringen door tot Italië. Keizer Marcus Aurelius met moeite Germanen verslaan. Bevolking was daar laag, dus Marcus Aurelius zette daar Germanen neer.
• 235-282: Nieuwe oorlogen tegen Germanen

De Germanen

Principaat 27 v. Chr.-284 na Chr.: woongebied Germanen

• Scandinavië
• Finland
• Noord- Midden Duitsland
• Westen van Polen

Niet precies duidelijk waar het gebied overging in die van de Kelten.

Germaanse stam

Oorlogskoningen: gekozen door vergadering van krijgers.

Edelen met persoonlijk gevolg van keizers.

Edelen regeerden over: familiegroepen en onderhorigen

Woonden in boerengehuchten: grote boerderijen met kleine hutten eromheen.

Landbouw en handwerk: arme vrijen, afhankelijke knechten en vrouwen.

Oorlog en jagen: mannen uit de hogere standen.

Materiële cultuur: lager dan Kelten.

Handel met Roemeinen; goederen en munten uit het Romeinse Rijk dus ook in Noordoost-Duitsland en Scandivanië.

Militaire macht en ontwikkeling

Caesar & Augustus: edelen en hun krijgers goed bewapend en geoefend. Lagere standen nauwelijks wapens.

Germanen namen veel over van Romeinse militaire organisatie> steden belegeren en leger lang bijeen houden.

69 na Chr. Bataven + bondgenoten Romeinse legerplaats overwonnen.

Religie en literatuur

Weinig over bekend; mythen/sagen mondeling overgeleverd.

200: Grote veranderingen

Goten vestigden zich in OekraÍne (ostrogoten)  en Walachije (Visigoten).

238: Aanvallen tegen Rome goten> enorme oorlogen> Romeinse provincies op de balkan werden zwaar getroffen.

267-269: Roemeinen weten Goten te verslaan.

In het westen: nieuwe combinaties en federaties van Germaanse stammen: Franken & Alamannen.

253-282: Germaanse invasie Rome; Rome kon dit maar moeilijk handelen> grote gebieden werden verwoest.

275-276: Grote invasie Gallië

180: Germaanse stammen gingen zich vestigen in noordelijke grensstreken van de landen ten weste van de Rijn en ten zuiden van de Boven-Donau. Romeinse keizers vonden dit prima: zo werden de verwoeste gebieden weer bevolkt en bebouwd dus: weer belasting innen. Germaanse druk zou ook zo afnemen: de nieuwe rijksingezetenen leverden rekruten voor de Roemeinse legers.

Het Nieuwperzische rijk der Sassaniden

226: Perzen versloegen Parthische meesters. Perzen namen het Parthische rijk over: Nieuw Perzische rijk!Geregeerd door Sassaniden en bleef bestaan tot 640.

Parthische rijk: was een geheel van atuonome provincies geweest met parasiterende bovenlaag van Parthische krijgers.

Nieuwe Perzische Rijk: centralistische en bureaucratische staat. Belastingen en een groot sterk leger: zwaarbewapende cavalerie van gepantserde ruiters waren goed.Perzen stijgbeugel uitgevonden en het middeleeuwse type ridder geïntroduceerd.

Nationalisme was een gevolg van heropleving van de Perzische macht. Zoroastrisme werd geacht als superieur; minachting religies van minderen: Grieken, Joden, Babyloniërs.

Militaire ondernemingen

Perzische koningen wilden bufferstaten: Armenië en Hatra, versterkte steden langs de Eufraat. De karavaan route liep daarlangs. Bovendien stelden ze Romeinen in staat om er magazijnen te vestigen voor de bevoorrading diende. Romeinen snel marcheren naar Zuid-Mesopotamié.

240-283 oorlog Romeinen en Perzen> Romeinen kon zich met moeite handhaven

260 Koning Valerius gevangen genomen door Perzen.

296-299 Diocletianus behaalde overwinningen> Perzen afzien van voorlopige oorlogsvoering

Perzen wel: forten langs de midden/benedenloop van de Eufraat in handen.

Interne problemen in het Romeinse Rijk

Militaire problemen

Oorlogen Germanen & Parthen: superioriteit van de Romeinen aan de tand gevoeld. Vijanden hadden veel van de Romeinen geleerd en kwaliteit van de Romeinse soldaten was er niet op vooruit gegaan.

83: soldij onvoldoende verhoogd

Koopkracht gedaald onder soldaten> soldij verhoging onder Keizer Septimus Severus (193-211)

• Rekruten moesten gevonden worden in grensgebieden
• Rekruten kregen niet zomaar meer het Romeinse burgerrecht; veel mannen ging daarom niet meer het leger in (armen en mannen die nergens meer welkom waren gingen het leger in)
• Hogere officieren kwamen nog steeds uit senatorenstand en de ridderstand> heel wat hadden te weinig militaire ervaringen. Ridderstand konden dat wel.

• Als de keizer te weinig aandacht schonk aan de grenssector gingen de troepen die daar gerekruteerd waren vaak hun eigen generaal tot keizer uitroepen. Grote oorlogen leidden dus vaak tot machtsgrepen en troonstrijd.

Structurele gebreken

Het Romeinse Rijk kende twee eeuwen van relatieve vrede en was niet berekend op permanente oorlogstoetsand:

• Steden waren meer gericht op handel en tijd van vrede: waren open en niet verdedigbaar. Handel speelde een belangrijke rol
• Hogere standen hadden hun militaire instelling verloren
• Rijke lieden hadden minder belangstelling in oorlogvoeren en hadden hun overschotten niet op productieve wijze geïnvesteerd maar uitgegeven aan mooie gebouwen/volksvermaak/culturele manifestaties die ook steeds onderhouden moesten worden dus daar ging nog steeds veel geld heen.
• De rijke buit die de koloniën opbrachten, waren min of meer op
• Rijkdom raakte slecht verdeeld en verspreid; concentratie van bezit. Rijken werden steeds rijker door aankoop van land/erflating, armen werden steeds armer.

De Severi (193-235)

Septimus Severus 193-211

193 Septimus Severus keizer na een troonstrijd. Commodus werd vermoord.  Het leger van de Donaugrens bevocht voor hem de zegen en zette hem op de troon.

Septimus zag dat het leger verbeterd moest worden:

• Vormde nieuwe legioenen
• Verhoogde de soldij drastisch (van 300 – 450 denarii)
• Verbeterde secundaire arbeidsvoorwaarden van de soldaten
• Soldaten mochten trouwen
• Soldaten kregen een stuk land in hun eigen grensstreek> regionale bindingen werden bevorderd (onbedoeld bij effect)
• Bevorderde de doorstroming van ervaren onderofficieren naar officiersposten
• Ridders groter aandeel in het rijksbestuur

Sociale stijgingskans werd dus groter voor een soldaat, het werd aantrekkelijker om in het leger te gaan> GROTE FINANCIËLE PROBLEMEN!

De kosten stegen enorm. Vanaf deze tijd bleven financiële problemen de keizers achtervolgen

Hoe vond Septimus Severus  en zijn zoon Caracalla geld?

• Verminderden gewicht/gehalte van gouden en zilveren munten
• Oude koopkracht kunstmatig handhaven
• Lieten rijke senatoren processen voeren die leidden tot verbeurdverklaring ( dat de goederen dus in handen kwam van rijke senatoren?) van de goederen van slachtoffers.
• 199 Rijke buit door succesvolle tocht tegen Parthen

199 Romeinse Rijk grootste omvang!

Verlenging van Romeins burgerrecht aan alle vrijen in het rijk

211-217 Carcalla keizer.

Carcalla gaf aan alle vrije rijksinwoners het Romeinse burgerrecht. Het Romeinse burgerrecht was geen vrijwaarde van de directe belastingen.

167 v Chr. Voorvaderlijke vermogensbelasting niet meer geïnd. In de provincies alleen de burgers/gemeenten die van de keizer een vrijstelling gekregen hadden; hoefden geen belasting te betalen.

Anyways: het bracht veel geld op voor de staat.

213-215 Carcalla kocht invallen aan de noordgrens af: afkopen goedkoper dan oorlog.

222-235 Severus Alexander keizer.

Geld besparen door:

• Vredespolitiek
• Zo lang mogenlijk onderhandelen met vijanden
• Bezuinigen op incidentele giften en uitdelingen

Onstabiel politiek klimaat

De tijd van de Severi was een redelijk voorspoedige periode. Concurerende groepen kwamen wel scherper tegen over elkaar te staan: Hogere standen + intellectuelen hekel aan opkomende militaire specialisten/soldaten: bandeloos en hebzuchtig. Stadsvolk had ook weinig op met soldaten: minder geld ging naar uitdelingen en spelen in Rome. > onstabiel politiek klimaat.

De periode van de soldatenkeizers (235-284)

235 Geen algemeen aanvaarde dynastie. De kort regerende keizers zaten wankel op de troon.

• Oorlogen tegen Perzen/Balkan kostte inspanningen en konden leidden tot het steeds  opnieuw uitroepen van nieuwe Keizers
• Geld werd minder waard
• Bestaande problemen niet opgelost

Toch was er nog geen echte crisissfeer.

249 Alles liep uit de hand

• Alle grenzen oorlog
• Legers vochten met elkaar; troonstrijd
• Tientalle keizers en tegenkeizer in ruim drie decennia (soldatenkeizers)

249-284 Periode van oorlogsverwoesting.

• Heel veel gebeiden brachten geen belasting meer op
• Landbouwoverschotten daalden
• Hongersnood/pest tietserden het Romeinse Rijk
• In oorlogsgebieden (grensgebieden) grote roversbenden
• Onveiligheid & Teruglopende koopkracht>handel ging achteruit> steden raakte in verval
• Prijsstijging, muntverslechtering en extra uitkering soldaten. Koopkracht daalde soldaten: opstand! Kiezers konden niks weigeren aan soldaten; positie te danken aan soldaten.

Niet overal even slecht:

• Grote delen van het rijk ontkwamen aan oorlog:Britannië, Spanje, delen klein Azie, Sicilië, delen Egypte
• Zwaartepunt in het rijk verschoof> rijksdelen in Afrika en Azié werden belangrijker.

260-284: Successen soldatenkeizers: hierdoor Romeinse Rijk niet kapot> hervormingen die later doorgezet werden door Diocletianus.

253-260 Gallienus samen keizer met zn pa Valerianus ( die in 260 gevangen werd genomen door de Perzen)

255: Schakelde over op  mobiele troepen die snel van de ene brandhaard naar de andere konden trekken.

260: Gallienus magistraten uit senaat vervangen door ervaren militairen uit ridderstand.

 Verzamelde generale staf om zich heen waaruit later keizers tussen 268-284 geregeerd hebben.

Diocletianus (284-305)

Crisis tot een eind:

• Druk op grenzen nam af
• Diocletianus 21 jaar keizer
• Burgeroorlogen om troon voorbij

Hoe kreeg Diocletianus dit voor elkaar? > bouwde voort op Gallienus

• Breidde het leger uit
• Verbeterde de grensversterkingen
• Deelde het leger anders in
• Mobiele legers achter de versterkte grenzen werden geformeerd die snel konden ingrijpen als de grens doorbroken werd.

Waar haalde Diocletianus het geld vandaan?

• Nieuw verfijnder belastingstelsel: stuk grond werd belast gelang oppervlak, de kwaliteit en het aantal mensen dat erop werkte. Boeren werden gebonden aan de grond (belangrijke ontwikkeling voor latere middeleeuwen) Ook curiales werden gebonden aan hun stand & raadszetel zodat ze hun verplichtingen niet konden ontlopen.
• Steden: hoofdelijke belasting
• Bestaande heffinen in natura werden verzwaard
• Geen wilde rekwisities meer; gereguleerd tot een systeem van afdrachten en diensten aan de legers/ambtenarij
• Edict over maximaal toegestane prijzen (tevergeefs)
• Muntontwaardig bestreden met sanering van het geldstelsel ( tevergeefs)

Voorgaande bureaucratisering

Oude centrale en provinciale bestuursapparaat niet meer voldoende. De verfijning van belastingstelsel vroeg om meer personeel en scherpe controle. Centrale en provinciale overheden moesten:

• meer overnemen van de plaatselijke regeerders, die niet meer in staat waren de orde in hun omgeving te handhaven,
• de voorzieningen op peil houden,
• belastingen op brengen.

Derde eeuw waren de curiales in crisis:

• klem tussen lasten en dalende inkomsten
• landgoederen werden verwoest
• steden door oorlog en pest geteisterd
• plaatselijke defensie financieren
• stedelijke voorzieningen betalen
• zware belastingen en oorlogsrekisities opbrengen
• beste en rijkste leden zien vertrekken naar de rijksaristocratie van de senatoren- en ridderstand/functies in het leger/keizerlijke diensten> toch stedelijke voorzieningen instandhouden.
• Meer curiales keken uit naar een functie in het leger

Diocletianus versterkte centrale en provinciale bestuur.

• Meer ambtenaren ( uit legers, soms juridische, retorisch geschoolden en keizerlijke vrijgelatenen)
• Grote provincies gesplist
• Groepen van provincies werden gebundeld: diocesen ( na Diocletianus: 4 prefecturen)

Splitsing militaire sector en het civiele bestuur. In het begin van de Romeinse geschiedenis: militaire taken, bestuur en rechtspraak met elkaar verenigd.Nu werden de militaire taken toevertrouwd aan aparte grenscommandanten (duces en comites) en generaals die bij de mobiele legers dienden.

De senaat en de ridderstand

Hoge militairen kwamen uit de ridderstand. Senatoren stand verloor zijn bevoorrechte positie in het bestuur. Senaat werd vergadering van schatrijke grootgrondbezitters; hadden ook toegang tot hoge militaire functies. Bleef wel belangrijk in stad Rome. Senaat nam belangrijkste deel van weldoeners functie over van de keizers omdat deze vaak op tocht waren.

Uiteindelijk viel de ridderstand uit elkaar in nieuwe rangen en standen.

Het keizerschap en de opvolging Tetrarchie

Dioclatianus stelde 1 medekeizer en 2 onderkeizers aan en bij elk grote leger keizers.

Twee keizers: Augusti

Onder keizers: Caesares

Caesares moesten de Augusti opvolgen; Dioclatianus hoopte zo de troonstrijd te voorkomen.

Extra dimensie voor Augusti: Dioclatianus en Maximianus als kiezers bij de gratie van de goden Jupiter en Hercules met een mooi entourage als een oosterse absoluut vorst. ( niet de eerste die het probeerd; Commodus probeerde dat ook al)

In theorie zou de keizer meer macht krijgen; in praktijk anders:

• Begroting bestuursniveaus: keizers verloren direct contact met plaatselijke besturen/commandanten aan de grenzen.
• Centrale gezag te hoog

Christenvervolging

250-311 Grote christenvervolgingen in het hele rijk

Decius en Valerianus zette deze vervolgingen in omdat de Christenen niet wilden bidden voor Romeinse staatsgoden/keizercultus. De goden zouden daarom uit boosheid Rome straffen ( de schuld werd als het ware op de Christenen geschoven).

260 Gallienus maakt einde aan christenen vervolging; wilde geen extra haarden van onrust hebben.

Veertig jaar hierna groeide de aanhang onder de Christenen sterk.

Christenheid begon steeds meer te lijken op staat in staat. Diocletianus zag dit; grote christenvervolging. Galerius beeindigde dit pas na zes jaar troonafstand van Diocletianus.

Constantijn de Grote

306 Opvolgingsplan niet geslaagd; Constantijn werd tot keizer uitgeroepen terwijl hij geen caesar was,

312 daarbij moorde hij zijn concurrent ook nog eens uit: Maxentius bij de Milvische brug. Toen had hij westelijke gedeelte Romeinse Rijk.

324 Daarna Licinius verslaan; hele Romeinse Rijk.

Bekering  tot christendom

Milvische brug ook bekend omdat Constantijn daar koos voor het christendom. Constantijn zou boven de zon een soort van kruisteken hebben gezien en in een droom van Christus de aansporing hebben gekregen dit teken op schilden van de soldaten te laten aanbrengen. Constantijn had hierna inderdaad de slag gewonnen en beschouwde de God van de christenen als sterke god. Daarna had Constantijn nog steeds succes dus bleef hij aan God vasthouden. Toch was hij nog wel Pontifex Maximus. Eind van zijn leven liet hij zich dopen.

Bevoordelen christenen:

• Kerk kreeg eigendommen terug
• Geestelijken kregen privileges
• Liet kerken bouwen

Behoud vrede van goden ( pax deorum)

Constantijn werd keizer bij de gratie van de ene God. Constantijn zou heersen over Rome als God; een beschaafd heerser. Keizer na Constantijn zijn in dezelfde lijn gebleven ( met een enkele uitzondering).

Constantijn werd keizer bij de gratie van de ene God. Constantijn zou heersen over Rome als God; een beschaafd heerser. Keizer na Constantijn zijn in dezelfde lijn gebleven ( met een enkele uitzondering).

Binnen de kerk was er nog ruzie en daar bemoeide Constantijn zich ook mee:

Arius stelde dat Christus een schepsel wasen dus niet hetzelfde wezen als God. Het arinisme won terrein en de eenheid van de christenheid kwam in gevaar. Constantijn presideerde zelf het concilie (vergadering van bisschoppen) deze moesten verzoening brengen.

324 Concilie gehouden in Nicaea. Veroordeeld de leer van Arius. Christus was een homo-ousios (eenswezen). De geloofsbelijdenis die in Nicaea opgesteld is legden de basis voor Credo; geldt nu nog steeds voor christenen.

Constantinopel

324-330 Constantinopel, nieuwe hoofdstad gebouwd door Constantijn. Plaats van Byzantium ( oude Griekse kolonie). Keizer kon hier vanuit snel over land en zee belangrijkste grenssectoren bereiken. Constantijn vestigde daar ook een hofhouding; deze groeide en werd steeds pompeuzer met een ingewikkeld rangensysteem.

Senaat

Nieuw senaat Constantinopel naast die van Rome: gevuld met christelijke notabelen

Senaat in Rome beheersten het culturele en maatschappelijke leven in de stad.

Constantijn gaf de senatoren weer een belangrijke plaats in het rijksbestuur. Hij hoopten dat ze hun rijkdom zouden inzetten voor het verbeteren van het Romeinse Rijk; kwam echter bedrogen uit. De senatoren beschouwden hun functie als persoonlijk bezit waarmee zij zich verder konden ontwikkelen binnen de bureaucratie en meer cliënten verzamelen.

Het leger

Mobiele legers: snel en geoefend, grotendeel ruiters

Grenstroepen: onverplaatsbare militie, gewapende boeren/garnizoenstroepen. Veel Germanen deze waren goedkoop, vele curiales gaven alleen slechte elementen van hun grondgebied af. Hielden goede mensen liever vast aan eigen grond: konden dit doen omdat Diocletianus boeren aan grond vast had gemaakt. Curiales waarschijnlijk geld betaald.

• Leger bevatte steeds meer Germanen. Ook militaire top. Tegen 400 hadden de Germanen een belangrijke rol gespeeld in de

Fiscale druk en muntwezen

• Nieuwe belastingen, oude verhogen > veel landvlucht in westen daarom:
• 332 in sommige rijksdelen de greep van grootgrondbezitters versterken op hun pachters
• Muntwezen toch gestabiliseerd: solidus tot eind kruistochten beste munt

Romeinse Rijk na constantijn de Grote

Na Constantijn: incubatieperiode van de middeleeuwen

• Kerstening van het Romeinse Rijk
• Verwijdering Oostelijke en Westelijke rijkshelften
• Achteruitgang van de steden
• Hernieuwde druk op steden

336-364 Grote oorlogen Perzen en Romeinen. Tweede helft van de vierde eeuw : volksverhuizing op gang. Germanen en steppenvolken ten oosten van Germanië wilden zich in het Romeinse Rijk gaan vestigen.

Vroeger dacht men:

• Overbevolking> trekken naar ander gebied
• Hunnen joegen volkeren voor zich uit

Nu denkt men:

• Leven beter in Romeinse Rijk> het vacuum wat ze achterlieten opgevuld door andere stammen.
• Wel zijn vele Germanen in de vijfde eeuw onder druk van de Hunnen geweest

Oost en West

Oost

West

Langer & intensiever geürbaniseerd (Griekse/Fenicische stadstaten/Aziatische/Hellenistische koninkrijken)

Geürbaniseerd door Romeinen

Rijker

Grieks

Latijn

Vanaf 4e  5e eeuw

Vanaf 4e  5e eeuw

Verschillende keizers

Verschillende keizers

Hoofdstad: Constantionopel

Hoofdstad: Milaan/Ravenna

Dienstadel

Steden raken in verval

Rijken bleven in steden wonen

Boeren, curiales & rijken trokken weg

[1] Ibidem, 155-156.

[2] Ibidem, 153-155.

[3] Ibidem, 160-161.

[4] 161-163.

[5] Ibidem, 163-165.

[6] Ibidem.

[7] Ibidem,165.

[8] Ibidem, 166-167.

[9] Ibidem, 167-169.

[10] Ibidem.

[11] Ibidem,169-170.

[12] Ibidem, 171.

[13] Ibidem.

[14] Ibidem, 172.

[15] Ibidem, 173-174.

[16] Ibidem, 175-176.

[17] Ibidem, 178.

[18] Ibidem, 177.

[19] Ibidem, 179-180.

[20] Ibidem, 180-181.

[21] Ibidem,181-183.

[22] Ibidem, 184.

[23] Ibidem, 184-185.

[24] Ibidem, 186.

[25] Ibidem, 187.

[26] Ibidem.

[27] Ibidem, 188-189.

[28] Ibidem.

[29] Ibidem.

[30] Ibidem. 196-198.

[31] Ibidem, 198.

[32] Stichtte Flavische huis.

[33]Troonstrijd tussen 4 pretendenten: Galba, Otho, Vitellius en Vespastianus. Vespastianus stichtte een nieuwe dynastie: Flavische keizers.