DE FRANSE REVOLUTIE: een liberale revolutie 1789-1791
Deel 1
A. Frankrijk rijp voor de revolutie 1789 - 1815
1. Ancien Regime
= ondemocratisch, adel blijft vasthouden aan dit systeem voor de privileges, vorstelijk absolutisme, …
Oorzaken van de opstand
- morele crisis: vorstelijk absolutisme staatsgodsdienst
- Sociale-economische crisis: standenmaatschappij (boeren geen rechten wel btw)
Slechte oogsten brood 7x duurder
- Financiële crisis: schatkist = leeg
Schulden (7jarige Oorlog, hulp aan Am. Kolonisten)
Aanleiding tot samenroepen Staten-General
2. Verlichtingsideeën
= burgerij klaagt de voorrechten van de adel aan en verlangt naar politieke macht onder invloed van de verlichtingsideeën
3. Ontevredenheid
= in alle lagen van de bevolking maar vooral de boeren die de zware belastingsdruk moesten doorstaan
B. Fase 1 ( 1789- 1791) : De burgerij nam het initiatief
1.Parlementaire revolutie
Financiële chaos: schatkist = leeg + Schulden (7jarige Oorlog, hulp aan Am. Kolonisten) Samenroepen van de Staten-Generaal (belangrijk wt sinds 1614 niet samengeroepen) Als voorbereiding: 'cahiers de dolérances' opgesteld ( lijsten v. klachten over staat +
maatschappij)
Voor de start v. Staten-Generaal fel gediscuteerd over de samenstelling, de SG steunde volledig op de standenmaatschappij dwz gestemd per stand. Dit is heel ondemocratisch omdat de adel en de clerus samen tegen de derde stand stemmen.
* Vertegenwoordigers per stand :
- Adel : la Fayette
Hertog d'Orléans
- Clerus : bisschop Tolleyrand (beste diplomat, crisis opl. met kas vd Kerk)
- 3e stand : Mirabeau (graaf neemt het woord voor gewone volk)
Sieyes: priester (cfr. Qu'est-ce que c'est le tiers état?)
* Het hoofddoel
- Koning : inkomsten
- 3e stand : inspraak ( 1stemming/hoofd ipv 1stemming/stand)
Van standenvertegenwoordiging naar volksvergadering
* Assemblée Nationale.
Burgerij wilt geen standenstemming, maar koning weigert 3e stand trekt zelf het initiatief naar zich toe en tijdens de eed op de kaatsbaan (alle standen gaan niet uit tot er een Grondwet is) vormt zich om
* Constituante
koning + SG (Grondwetgevende Volksvergadering)
2. De Constituante als basis van de “Nieuwe Orde” 1791-1792
Parijs - Val Bastille 14 juli 1789 :
De Bastille = staatsgevangenis v. Parijs + symbool vh vorstelijk despotisme.
14 juli :gevangenis = afgebroken + symbolen vh Ancien Regime vernietigd.
bendes, roof v. domeinen
Emigratie v. Adel
- einde standenmaatschappij : adel heeft schrik = zweren hun voorrechten af
Versailles -Déclaration des droits de l'homme et du citoyen 1789: later vb voor Grondwet
- Bestuurlijke hervormingen: Fr = verdeeld in departementen
+ duidelijke grenzen dwars door domeinen
- Nationaliseren kerkelijke goederen
Uitschrijven v.Assignaten(waardepapieren mt kerk.goederen alsonderpand
Constitution Civile du Clergé 1790 : bisschoppen + pastoors door de staat
betaald. In ruil voor geld moeten ze eed afleggen. Paus v. Rome nt
tevreden. mensen uit Rome vervolgd Godsdienstvervolging
- Wet le Chapelier 1791
Afschaffen vd ambachten + verenigingsverbod om concurrentie te behouden
2. Het intermezzo van de constitutionele monarchie (1791-1792)
Mislukte vlucht Lodewijk XVI
- hoopte voor hulp uit buitenland (schoonbroer + émigrés)
- gevlucht met fam. uit Parijs
onderweg herkend
1791 eerste geschreven grondwet
- Constituante beëindigde haar taak
CONSTITUTIONELE MONARCHIE
obv principe van VOLKSSOEVEREINITEIT???
Nog geen gelijkheid door :
- cijnskiesstelsel (gelijkheid ???)
- burgerlijke vrijheden beperkt door wet le Chapelier (verbod op vereniging)
- scheiding van de machten (vetorecht) : uitv. M koning+ ministers
rechtg. M verkozen rechters
wetg. M Assemblé legistative
(mim. bnedrag+vertegenwoordigers)
= monument v. burgerlijke egoïsme : oligarchie
Al deze dingen handhaven de sociale ongelijkheid.
Deel II. De Franse Revolutie leidde tot dictatuur en terreur 1792 – 1799
Fase 2 : Radicalisering 1792 – 1794 = de fase vh volk
1. Onderliggende oorzaken
Geruchten dat émigrés vanuit buitenland aanval hadden tegen Revolutie
20 april 1792 : oorlog
Frankrijk > < Oostenrijk + Pruisen.
slecht voorbereid + revolutionair leger trokken ten strijde, in de overtuiging de andere staten vh despotisme te bevrijden.
('La Marseillaise' later het Franse volkslied.)
Zege bij Valmy :
- 20 sept 1792 : Pruisische troepen gestopt
- 25 sept 1792 : LA REPUBLIQUE FRANCAISE UNE ET INDIVISIBLE
Troepen vinden brieven v. Lod.(hulp aan schoonbroer, oorlog>< Revolutie (vendu)
eerste coalitie >< Frankrijk : Oostenrijk ,V.P. , Pruisen, GB + gevluchtte adel
NOODTOESTAND - vereningingsverbod
- 1 pers (Rob) trekt alle M naar zich toe
3. Schrikbewind vd Montagnards
2de grondwet v. 1793 wordt afgekondigd (AS!!) maar ingetrokken wegens de noodtoestand
+ uitzonderingsmaatregelen afgekondigd
Comité du Salut Public olv Maximilien de Robespierre ( jacobijn)
invoeren v. “ware democratie” via een anti-burgerlijke dictatuur
(men pakt alles af vd adel).
*Uitzonderingsmaatregelen:
-bloedwet = terreur : standrechterlijke executie
-twee decreten van Ventôse : geld v démigrés gebruikt voor pensioen, ond + geneeskunde
= voorloper vd sociale zekerheid
-culte de l'être suprême et de la nature : nieuwe cultus
-antichristelijke tijdrekening : nieuwe kalender
Thermisdoriaanse reactie : 27 juli 1794
= anti-jacobijns
Robespierre werd door de conventie in staat van beschuldiging gesteld + aangehouden. De volgende dag werd hij onder de guillotine terechtgesteld.
Fase 3 : De burgerij opnieuw aan de macht 1794 – 1799 (VL onder Fr)
1. Het Directoire
3e grondwet 1795
- cijnskiesrecht (AS)
- 5 staatshoofden ( Montesquie, Trias politica)
verbrokkeling vd macht chaos
Gracchus Babeuf = politicus + eerste utopische (niet te realiseren) socialist
- staat met gelijke verdeling v. goederen
- gelijke ontwikkelingskansen.
geëxecuteerd
Succesrijke Generaal Napoleon Bonaparte 1799
- pleegt een staatsgreep
- laat het Directoire ontbinden
Fase 4 : 1799- 1815 : Napoleon Bonaparte
1. Het Consulaat 1799- 1804
4e grondwet van 1799 : 3 consuls
- Feitelijk eenmansregime
- Gecentraliseerde éénheidsstaat !
Orde en Voorspoed in binnenland + vrede met buitenland
*Op vele vlakken kwam verandering :
- politiek: NB geeft Almestie aan adel
Regeert als verlichte despoot schijndemocratie
- economie: laat de munt saneren
Drukt officiële bankbiljetten
- sociaal :Belonen van verdienstelijke burgers met eretekens (légion d'honneur)
- religieus : CONCORDAAT 1801 = einde vd vervolging vd priesters die geen trouw zweerden aan de republiek + akkoord met de Paus
- onderwijs :laïsisering, staatsonderwijs
Schrijft Cathehismus( boek met vr + ant),NB=god op aarde(absolutisme!)
Klopt nt: Cathehismus op gelaisiseerde school
NB heeft de paus in zijn macht (god heeft NB soeverrein gesteld)
- wetgeving : het burgerlijk wetboek: Code Civil 1804
Burgerlijke gelijkheid
Belangrijkste realisering (later in andere wetten toegepast)
Gelaisiseerde wetgeving
Verder uitbouw van dictatuur via plebesciet :
1802 : consul voor het leven
1804 Napoleon, Empereur des Français
1. Het eerste keizerrijk (1804-1814/15)
2 december 1804 : Keizerskroning
NB kroont zich tot keizer in de aanwezigheid van de paus + koningsschap bij Goddelijk recht
3. De expansie vd revolutie over EU + het einde van Napoleon
a) oorlog in naam van de revolutie
Maar… bevrijding? (bevrijding van de verlichte despoten)
b) territoriale expansie onder Napoleon
kaart 83 cfr kaart 84 (atlas)
-annexaties : 1 geheel met Frankrijk (bv België)
-satellietstaten : onafhankelijk maar met Frankrijk
(bv Spanje) -verbondenen : verbond met Frankrijk (bv Rusland)
-Frankrijk boekte vooral overwinningen te land
bv. Austerlitz : Napoleon wordt nu herkend als keizer door Rusland, Pruisen,Oostenrijk
= driekeizersslag
MAAR verloor op zee (bv. Trafalgar )
1806 CONTINENTALE BLOKKADE opgericht
doel = Engeland op economisch gebied klein krijgen. (Kaart 84)
c) 1810 : toppunt van Napoleon's macht
Napoleontish Europa : blijvende realisaties
heeft heel EU behalve een zoon huwelijkt zich met
d) De Val van Napoleon
Malhaise (: niet goed voelen door conscripties, kerkvervolging, belastingen,…)
Rusland eerbiedigd de Continentale blokkade Napoleon trekt met zijn leger op Russische veldtocht. Maar de soldaten waren door allerlei omstandigheden en de tactiek van de vijand totaal uitgeput en toen ze op de terugweg waren wachtte hen in Leipzig een onaangename verrassing. Alle Europese Staten hadden een verbond gesloten tegen NB
1813 vond de volkenslag bij Leipzig plaats.
1814 troonsafstand (abdicatie) + ballingschap Elba
De Eerste Vrede Van Parijs : gematigd, enkel NB gestraft + Fr niet
Maar na de verbanning van Napoleon dreigde Frankrijk terug in een chaos te vervallen en het volk wilde Napoleon terug. Napoleon op zijn beurt hoorde dit en ontsnapte vanop Elba. 100 Dagen kwam Napoleon terug aan de macht
Waterloo 18 juni 1815
Verbanning naar St Helena
2de Vrede v. Parijs = streng (Frankrijk wel afgestraft)
Het congres van Wenen ( 1814-1815) zal over de toekomst van Europa beslissen.
Fase 5 : De Franse tijd in onze departementen
Verfransingspolitiek
De gegoede burgerij in Vlaanderen werd totaal 'gedenationaliseerd'. In plaats van draagster te worden van de Nationale Beweging, (de Vlaamse Beweging), werd ze er als verfranste burgerij de vijand van. In 1803 mochten er geen vertalingen meer gemaakt worden in Vlaanderen. De streektaal werd steeds meer uit het openbare en vooral culturele leven geweerd. Een volk, een land, een taal : dat was de leuze van de Fransen.
Er was dus een sociale barrière : arm = Vlaams
rijk = Frans
Houding tegenover de Kerk
De mensen in Vlaanderen waren zeer gelovig, maar kloosters en kerken werden verkocht of in het ergste geval gesloopt. De geestelijkheid kreeg op de belangrijke domeinen van onderwijs en welzijnszorg geen geld meer. Het concordaat van 1801 was ook hier, gelukkig, van toepassing.
administratieve indeling en rechtspraak
De Schelde werd geopend en Antwerpen werd als haven uitgebreid. Het Napoleondok werd opgericht (1795).
Er ontstond een industriële omwenteling.
Lieven Bauwens: Gentse textielnijverheid De industrialisatie wordt verder gezet onder Willem I. Wallonië ontplooit zich en rond de Borinage en Charleroi ontstaan steenkoolbekkens. En dat is het zwarte goud, de steenkool. De continentale blokkade van 1806 heeft heel wat voordelen voor België (teelt van suikerbieten en cichorei).
Er werden nieuwe maten en gewichten ingevoerd. De meter werd ingevoerd, samen met het tiendelig stelsel.
Ook hier misnoegdheid
Omwille van de conscripties, de hoge belastingen, de verfransing,… wilden de mensen een herstel van het Ancien Régime. In 1798 werd een algemene dienstplicht voor alle jonge mannen tussen 20 en 25 jaar afgekondigd. Dit veroorzaakt de Boerenkrijg in Brabant, Limburg en Vlaanderen.
Deel 1
A. Frankrijk rijp voor de revolutie 1789 - 1815
1. Ancien Regime
= ondemocratisch, adel blijft vasthouden aan dit systeem voor de privileges, vorstelijk absolutisme, …
Oorzaken van de opstand
- morele crisis: vorstelijk absolutisme staatsgodsdienst
- Sociale-economische crisis: standenmaatschappij (boeren geen rechten wel btw)
Slechte oogsten brood 7x duurder
- Financiële crisis: schatkist = leeg
Aanleiding tot samenroepen Staten-General
2. Verlichtingsideeën
= burgerij klaagt de voorrechten van de adel aan en verlangt naar politieke macht onder invloed van de verlichtingsideeën
3. Ontevredenheid
= in alle lagen van de bevolking maar vooral de boeren die de zware belastingsdruk moesten doorstaan
B. Fase 1 ( 1789- 1791) : De burgerij nam het initiatief
1.Parlementaire revolutie
Financiële chaos: schatkist = leeg + Schulden (7jarige Oorlog, hulp aan Am. Kolonisten) Samenroepen van de Staten-Generaal (belangrijk wt sinds 1614 niet samengeroepen) Als voorbereiding: 'cahiers de dolérances' opgesteld ( lijsten v. klachten over staat +
maatschappij)
Voor de start v. Staten-Generaal fel gediscuteerd over de samenstelling, de SG steunde volledig op de standenmaatschappij dwz gestemd per stand. Dit is heel ondemocratisch omdat de adel en de clerus samen tegen de derde stand stemmen.
* Vertegenwoordigers per stand :
Hertog d'Orléans
- Clerus : bisschop Tolleyrand (beste diplomat, crisis opl. met kas vd Kerk)
- 3e stand : Mirabeau (graaf neemt het woord voor gewone volk)
Sieyes: priester (cfr. Qu'est-ce que c'est le tiers état?)
* Het hoofddoel
- Koning : inkomsten
- 3e stand : inspraak ( 1stemming/hoofd ipv 1stemming/stand)
Van standenvertegenwoordiging naar volksvergadering
* Assemblée Nationale.
Burgerij wilt geen standenstemming, maar koning weigert 3e stand trekt zelf het initiatief naar zich toe en tijdens de eed op de kaatsbaan (alle standen gaan niet uit tot er een Grondwet is) vormt zich om
* Constituante
koning + SG (Grondwetgevende Volksvergadering)
2. De Constituante als basis van de “Nieuwe Orde” 1791-1792
Parijs - Val Bastille 14 juli 1789 :
14 juli :gevangenis = afgebroken + symbolen vh Ancien Regime vernietigd.
bendes, roof v. domeinen
Emigratie v. Adel
- einde standenmaatschappij : adel heeft schrik = zweren hun voorrechten af
Versailles -Déclaration des droits de l'homme et du citoyen 1789: later vb voor Grondwet
- Bestuurlijke hervormingen: Fr = verdeeld in departementen
+ duidelijke grenzen dwars door domeinen
- Nationaliseren kerkelijke goederen
Uitschrijven v.Assignaten(waardepapieren mt kerk.goederen alsonderpand
Constitution Civile du Clergé 1790 : bisschoppen + pastoors door de staat
betaald. In ruil voor geld moeten ze eed afleggen. Paus v. Rome nt
tevreden. mensen uit Rome vervolgd Godsdienstvervolging
- Wet le Chapelier 1791
Afschaffen vd ambachten + verenigingsverbod om concurrentie te behouden
2. Het intermezzo van de constitutionele monarchie (1791-1792)
Mislukte vlucht Lodewijk XVI
- gevlucht met fam. uit Parijs
onderweg herkend
1791 eerste geschreven grondwet
- Constituante beëindigde haar taak
CONSTITUTIONELE MONARCHIE
obv principe van VOLKSSOEVEREINITEIT???
Nog geen gelijkheid door :
- cijnskiesstelsel (gelijkheid ???)
- burgerlijke vrijheden beperkt door wet le Chapelier (verbod op vereniging)
- scheiding van de machten (vetorecht) : uitv. M koning+ ministers
rechtg. M verkozen rechters
wetg. M Assemblé legistative
(mim. bnedrag+vertegenwoordigers)
= monument v. burgerlijke egoïsme : oligarchie
Al deze dingen handhaven de sociale ongelijkheid.
Deel II. De Franse Revolutie leidde tot dictatuur en terreur 1792 – 1799
Fase 2 : Radicalisering 1792 – 1794 = de fase vh volk
1. Onderliggende oorzaken
20 april 1792 : oorlog
Frankrijk > < Oostenrijk + Pruisen.
slecht voorbereid + revolutionair leger trokken ten strijde, in de overtuiging de andere staten vh despotisme te bevrijden.
('La Marseillaise' later het Franse volkslied.)
Zege bij Valmy :
- 20 sept 1792 : Pruisische troepen gestopt
- 25 sept 1792 : LA REPUBLIQUE FRANCAISE UNE ET INDIVISIBLE
Troepen vinden brieven v. Lod.(hulp aan schoonbroer, oorlog>< Revolutie (vendu)
eerste coalitie >< Frankrijk : Oostenrijk ,V.P. , Pruisen, GB + gevluchtte adel
NOODTOESTAND - vereningingsverbod
- 1 pers (Rob) trekt alle M naar zich toe
3. Schrikbewind vd Montagnards
2de grondwet v. 1793 wordt afgekondigd (AS!!) maar ingetrokken wegens de noodtoestand
+ uitzonderingsmaatregelen afgekondigd
invoeren v. “ware democratie” via een anti-burgerlijke dictatuur
(men pakt alles af vd adel).
*Uitzonderingsmaatregelen:
-bloedwet = terreur : standrechterlijke executie
-twee decreten van Ventôse : geld v démigrés gebruikt voor pensioen, ond + geneeskunde
= voorloper vd sociale zekerheid
-culte de l'être suprême et de la nature : nieuwe cultus
-antichristelijke tijdrekening : nieuwe kalender
Thermisdoriaanse reactie : 27 juli 1794
= anti-jacobijns
Robespierre werd door de conventie in staat van beschuldiging gesteld + aangehouden. De volgende dag werd hij onder de guillotine terechtgesteld.
Fase 3 : De burgerij opnieuw aan de macht 1794 – 1799 (VL onder Fr)
1. Het Directoire
3e grondwet 1795
- cijnskiesrecht (AS)
verbrokkeling vd macht chaos
Gracchus Babeuf = politicus + eerste utopische (niet te realiseren) socialist
- staat met gelijke verdeling v. goederen
- gelijke ontwikkelingskansen.
geëxecuteerd
Succesrijke Generaal Napoleon Bonaparte 1799
- pleegt een staatsgreep
- laat het Directoire ontbinden
Fase 4 : 1799- 1815 : Napoleon Bonaparte
1. Het Consulaat 1799- 1804
4e grondwet van 1799 : 3 consuls
- Feitelijk eenmansregime
- Gecentraliseerde éénheidsstaat !
Orde en Voorspoed in binnenland + vrede met buitenland
*Op vele vlakken kwam verandering :
- politiek: NB geeft Almestie aan adel
Regeert als verlichte despoot schijndemocratie
- economie: laat de munt saneren
Drukt officiële bankbiljetten
- religieus : CONCORDAAT 1801 = einde vd vervolging vd priesters die geen trouw zweerden aan de republiek + akkoord met de Paus
- onderwijs :laïsisering, staatsonderwijs
Schrijft Cathehismus( boek met vr + ant),NB=god op aarde(absolutisme!)
Klopt nt: Cathehismus op gelaisiseerde school
NB heeft de paus in zijn macht (god heeft NB soeverrein gesteld)
- wetgeving : het burgerlijk wetboek: Code Civil 1804
Burgerlijke gelijkheid
Belangrijkste realisering (later in andere wetten toegepast)
Gelaisiseerde wetgeving
Verder uitbouw van dictatuur via plebesciet :
1802 : consul voor het leven
1804 Napoleon, Empereur des Français
1. Het eerste keizerrijk (1804-1814/15)
2 december 1804 : Keizerskroning
NB kroont zich tot keizer in de aanwezigheid van de paus + koningsschap bij Goddelijk recht
3. De expansie vd revolutie over EU + het einde van Napoleon
a) oorlog in naam van de revolutie
b) territoriale expansie onder Napoleon
kaart 83 cfr kaart 84 (atlas)
-annexaties : 1 geheel met Frankrijk (bv België)
-satellietstaten : onafhankelijk maar met Frankrijk
(bv Spanje) -verbondenen : verbond met Frankrijk (bv Rusland)
-Frankrijk boekte vooral overwinningen te land
bv. Austerlitz : Napoleon wordt nu herkend als keizer door Rusland, Pruisen,Oostenrijk
= driekeizersslag
MAAR verloor op zee (bv. Trafalgar )
1806 CONTINENTALE BLOKKADE opgericht
doel = Engeland op economisch gebied klein krijgen. (Kaart 84)
c) 1810 : toppunt van Napoleon's macht
Napoleontish Europa : blijvende realisaties
heeft heel EU behalve een zoon huwelijkt zich met
d) De Val van Napoleon
Malhaise (: niet goed voelen door conscripties, kerkvervolging, belastingen,…)
Rusland eerbiedigd de Continentale blokkade Napoleon trekt met zijn leger op Russische veldtocht. Maar de soldaten waren door allerlei omstandigheden en de tactiek van de vijand totaal uitgeput en toen ze op de terugweg waren wachtte hen in Leipzig een onaangename verrassing. Alle Europese Staten hadden een verbond gesloten tegen NB
1814 troonsafstand (abdicatie) + ballingschap Elba
De Eerste Vrede Van Parijs : gematigd, enkel NB gestraft + Fr niet
Maar na de verbanning van Napoleon dreigde Frankrijk terug in een chaos te vervallen en het volk wilde Napoleon terug. Napoleon op zijn beurt hoorde dit en ontsnapte vanop Elba. 100 Dagen kwam Napoleon terug aan de macht
Waterloo 18 juni 1815
Verbanning naar St Helena
2de Vrede v. Parijs = streng (Frankrijk wel afgestraft)
Het congres van Wenen ( 1814-1815) zal over de toekomst van Europa beslissen.
Fase 5 : De Franse tijd in onze departementen
Verfransingspolitiek
De gegoede burgerij in Vlaanderen werd totaal 'gedenationaliseerd'. In plaats van draagster te worden van de Nationale Beweging, (de Vlaamse Beweging), werd ze er als verfranste burgerij de vijand van. In 1803 mochten er geen vertalingen meer gemaakt worden in Vlaanderen. De streektaal werd steeds meer uit het openbare en vooral culturele leven geweerd. Een volk, een land, een taal : dat was de leuze van de Fransen.
Er was dus een sociale barrière : arm = Vlaams
Houding tegenover de Kerk
De mensen in Vlaanderen waren zeer gelovig, maar kloosters en kerken werden verkocht of in het ergste geval gesloopt. De geestelijkheid kreeg op de belangrijke domeinen van onderwijs en welzijnszorg geen geld meer. Het concordaat van 1801 was ook hier, gelukkig, van toepassing.
administratieve indeling en rechtspraak
De Schelde werd geopend en Antwerpen werd als haven uitgebreid. Het Napoleondok werd opgericht (1795).
Er ontstond een industriële omwenteling.
Lieven Bauwens: Gentse textielnijverheid De industrialisatie wordt verder gezet onder Willem I. Wallonië ontplooit zich en rond de Borinage en Charleroi ontstaan steenkoolbekkens. En dat is het zwarte goud, de steenkool. De continentale blokkade van 1806 heeft heel wat voordelen voor België (teelt van suikerbieten en cichorei).
Er werden nieuwe maten en gewichten ingevoerd. De meter werd ingevoerd, samen met het tiendelig stelsel.
Ook hier misnoegdheid
Omwille van de conscripties, de hoge belastingen, de verfransing,… wilden de mensen een herstel van het Ancien Régime. In 1798 werd een algemene dienstplicht voor alle jonge mannen tussen 20 en 25 jaar afgekondigd. Dit veroorzaakt de Boerenkrijg in Brabant, Limburg en Vlaanderen.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden