Hoofdstuk 2: Ethiek

1. Het goede leven

Wat is ethiek?
Ethiek gaat om de vraag wat iemand tot een ‘goed mens’ maakt, in tegenstelling tot een ‘slecht mens’. Ethiek bestudeert de moraal.

Hannah Arendt over ambtenaar Eichmann die meewerkte aan Jodendeportatie: ‘Het ontbrak hem aan verantwoordelijkheidsgevoel vanwege zijn verweer dat hij alleen maar orders had uitgevoerd.’ = banaliteit van het kwaad

Stanley Milgram (psycholoog) à schokexperiment

Morele regels belangrijker dan andere regels

Waarden, normen en feiten
Waarden = kern v/d moraal, geeft aan wat mensen belangrijk vinden

- morele waarden (eerlijkheid, respect)
- niet-morele waarden (schoonheid)

Normen à afgeleid uit waarden

(respect voor iemands eigendom à je mag niet stelen)

Waarden

à intrinsiek = op zichzelf waardevol (geluk)
à instrumenteel = middel om tot intrinsieke waarde te komen (rijkdom à geluk)

Hume

à descriptief = beschrijven hoe iets is
à prescriptief = zeggen hoe iets zou moeten zijn

= ‘is/ought fallacy’

VB: “NORM [Vrouwen moeten ’t huishouden doen en voor de kinderen zorgen] omdat[zij de kinderen gebaard hebben] FEIT.”

= naturalistische drogreden

2. Het geluk, de plicht en de deugd

Epicerus

à ‘Datgene wat geluk/plezier oplevert is goed, dat wat pijn/lijden veroorzaakt is slecht. Nastreven van deugd van ataraxia (houding tegenover buitenwereld van volkomen rust en zorgeloosheid).’
à ‘Als ik er ben, is de dood er niet en als de dood er is, ben ik er niet.’

Hedonisme = plezier nastreven & pijn vermijden

Utilitarisme = streven naar zoveel mogelijk geluk à onderdeel van gevolgenethiek (handelingen worden beoordeeld op de gevolgen ervan, dus niet op de intentie)
Het utilitarisme

Jeremy Bentham

à Hoofdregel utilitarisme, de hedonistische calculus: ‘Een handeling is goed als deze zoveel mogelijk geluk voor zoveel mogelijk mensen oplevert.’
à Gaat ervan uit dat handelingen van mensen voornamelijk door verlangens worden bepaald

Kritiek op de hedonistische calculus

Geval van Sam

à Drie topvoetballers in het ziekenhuis, hebben een nieuw hart, een nieuwe long en een nieuwe lever nodig. Mag het nutteloze jongetje Sam zomaar opgepakt worden om de topvoetballers de organen te geven? Topvoetballers = geluk voor heel veel mensen, sam = geluk voor niemand.
à Artsen zweren eed van Hippocrates; weigeren onschuldige bezoeker van het leven te beroven
à Sam oppakken voor de organen = moreel slecht, wordt geen recht gedaan aan intrinsieke waarde v/d mens, Sam wordt gebruikt als instrument

Beter een ontevreden mens, dan een tevreden zwijn

John Stuart Mill

à Bewondering voor theorie Benthem à oprichting ‘Utilitaristische Vereniging’
à Ook kritiek op Benthem: Cultuur zou in gevaar komen met alleen hedonistische calculus als leidraad voor beoordelen handeling à van ‘hogere’cultuuruitingen zal niets overblijven
à Bij bepalen van het nut van een handeling moet je kijken naar kwantiteit en kwaliteit van geluk
à Kritiek op John Stuart Mill kan zijn: Waarom is de ene vorm van geluk beter dan de andere?
à Echt geluk bestaat uit combinatie intellectueel geluk & ongecompliceerd genot
à Op handeling gericht

Handelingsutilisme en regelutilisme

Handelingsutilisme: iemand moet een handeling uitvoeren die zoveel mogelijk geluk voor zoveel mogelijk mensen oplevert

Regelutilisme: je moet voor een regel kiezen die (algemeen nagevolgd) tot zoveel mogelijk geluk zou leiden

Kritiek op utilisme: Gaat het er niet om of je een goede bedoeling hebt, i.p.v. wat de uiteindelijke uitkomst is?
De plichtethiek

Plichtethiek = het uitgaan van de morele plicht van waaruit een handeling gedaan wordt, dit (en niet het gevolg van een handeling) bepaalt de goed/slechtheid van een handeling

Plichtethiek van Kant

à Moreel is gefundeerd in het verstand
à Categorische imperatief = universele morele wet
à Mens heeft altijd een intrinsieke waarde
à Wil is de bron v/d moraal (niets behalve de goede wil kan onvoorwaardelijk als goed worden beschouwd)
à Redelijkheid en autonomie zijn de belangrijkste waarden
1e formulering categorische imperatief: ‘Handel alleen volgens die stelregel waarvan je redelijkerwijs zou kunnen willen dat het een algemene wet wordt.’ (je moet je beloften nakomen, want als niemand z’n beloften na zou komen zou niemand meer beloften doen)
2e formulering categorische imperatief: ‘Je moet een mens altijd als doel op zich behandelen en nooit alleen als een middel.’  (belang v/d waardigheid v/d mens blijkt hieruit, mensen mogen nooit alleen als instrument behandeld worden. Je gaat naar je vrienden voor gezelligheid, maar gaat ook naar ze toe als ze het even moeilijk hebben en ze even niet zo gezellig zijn)

Wij als rationele wezens leggen de wet v/d categorische imperatief onszelf op.

Kritiek op de plichtethiek

Probleem 1: Kants theorie houdt te weinig rekening met omstandigheden (het is niet moreel goed om tegen een moordenaar de waarheid te vertellen over waar de persoon is waar hij het op gemunt heeft, maar toch is dit volgens Kant goed)

Probleem 2: Kant geeft rede een belangrijke rol en gevoel een ondergeschikte rol in bepaling wat je plicht is, terwijl je, als je bijvoorbeeld een omaatje helpt met oversteken, dit niet alleen doet uit puur redelijke overweging
Vraag: Is het redelijk dat we alleen uit rede en plicht handelen?

De deugdethiek

Deugdethiek = ‘Hoe moet ik leven?’ à Gaat om aanleren goede levenshouding

Regel- en gevolgenethiek = ‘Wat moet ik doen?’ à hierbij wordt weinig gelet op het individu en de omstandigheden van het individu à Categorische imperatief & hedonistische calculus pretenderen universeel geldig te zijn, maar dat komt vaak niet overeen met de morele intuïtie
Aristoteles
à Deugd  is een houding die ons juist laat handelen, overeenkomstig met gemeenschap
à Mens is een politiek dier (kan zich alleen ontwikkelen met mensen om zich heen)
à Doel: Eudaimonia = het goede, volmaakte leven waarin de mens zijn talenten en mogelijkheden verwerkelijkt à ziet er voor iedereen dus anders uit
à Teleologische visie: alles in de natuur heeft een doel en streeft ernaar zo volmaakt mogelijk te worden
à Een mens die niet geniet van het leven is geen deugdelijk mens, maar ook niet té, middenweg
àTheoretisch verstand & praktisch verstand, met laatste wordt in de deugdethiek het juiste midden gevonden (je kunt wel boogschieten maar je moet ook rekening houden met de wind/afstand etc.)
à Deugden liggen tussen twee extremen in (lafheid – moed – overmoedigheid)
à Goede opvoeding essentieel
à Het goede en het gelukkige leven valt in de deugdethiek samen, bij plichtethiek niet
à Motivatie om goed te handelen bij deugdethiek duidelijker omdat, behalve de mensen om je heen, jijzelf er ook gelukkig van wordt
à Deugden liggen in het verlengde van onze capaciteiten
Kritiek op de deugdethiek
Probleem 1: deugdethiek minder duidelijk omdat het geen algemene regels formuleert en omdat het geen antwoord geeft op de vraag wat je precies in welke situatie moet doen
Probleem 2: Aristoteles leefde in een heel andere samenleving. We leven nu met veel verschillende culturen samen, waardoor de opvatting over het goede leven snel kunnen botsen
Probleem 3: Het optimistische/naïeve mensbeeld: kwaad doen is onmogelijk volgens de deugdethiek, we willen niets liever dan goed en deugdelijk zijn