All the light we cannot see

All the light we cannot see

Marie-Laure LeBlanc

0 7 augustus 1944

Ø  Blind, 16 jaar.

Ø  Haar vader noemt haar altijd “ma cherie”.

Ø  Haar vader heeft maquette van de stad gebouwd, zo dat ze de weg kan vinden.

Ø  Oom: Etienne, waarschuwt voor waterafsluiting en ze moet altijd emmers en bad vol hebben staan met water.

Ø  Woont momenteel al 4 jaar in huis van haar oom, Rue Vauborel 4, in Saint-Malo aan de Bretonse kust, dit gebied wordt nog als laatste bezet.

Ø  Kan pamflet voor dringende evacuatie niet lezen.

Ø  Ze is blind geraakt maand nadat een bruin huismusje op haar hand ging zitten en hoofd scheef hielt, ze heeft aangeboren staar.

Ø  Ze is opgegroeid in Parijs.

Ø  Haar moeder is overleden in het kraambed.

1 1934

Ø  Ze gaat altijd mee naar haar vaders werk, hoofdslotenmaker in het Nationaal natuurhistorisch museum.
Hier bevindt zich de “Zee der Vlammen”, vervloekte steen, moet 200 jaar opgesloten zitten achter 13 gesloten deuren (momenteel 196 jaar). Tuin: Jardin des Plantes.
Laborant: dr. Geffards, leert alles over (zee)dieren en schelpen.

Ø  Ze eet van een ronde bord, door middel van kloktijden weet ze wat waar ligt.

Ø  Vader maakt altijd houten puzzels voor haar verjaardag.

Ø  Lukt haar eerst niet om alleen de weg in het dorp vanuit het museum, na vele maanden lukt dit ook vanuit andere plekken.

Ø  Ze beeld bij alles haar eigen kleur in.

Ø  9^e verjaardag: 2 cadeaus; doos zonder opening met veer, snoep & braille boek: “De reis om de wereld in tachtig dagen”.

Ø  Verhaal over de “Zee der Vlammen”, vader doet er iets geheimzinnigs mee wat ze niet mag weten.

Ø  11^e verjaardag: 2 cadeaus; kubus schuifpanelen, 13 stappen, 2 bonbons, 5 min. Nodig & braille boek, deel 1: “Twintig duizend mijlen onder zee”.

Ø  Er doen zich geruchten voor dat de Duitsers komen.

Ø  Ze wordt lastiggevallen door paar jongens, Louis & Peter, ze zeggen dat de Duitsers blinde meisjes vieze dingen laten doen.

Ø  Oorlog komt dichtbij, worden voorzorgsmaatregelen getroffen.

Ø  12^e verjaardag: geen cadeau; vader te druk, wel 2^e deel van het braille boek.

Ø  Parijs wordt gebombardeerd.
Treinkaartjes van de directeur gekregen, ze vluchten, treinen rijden niet meer, ze trekken te voet naar het westen.

Ø  Hij draagt diamant bij zich, 1 echte 3 replica, hij weet niet welke hij heeft, 1 steen in het museum de andere elk een ander richting op.

2 8 augustus 1944

Ø  Heel de stad in puin en vlammen.

Ø  Diamant bewaart ze in maquettehuisje van huis van haar oom, houten plankjes verschuiven en schoorsteen 90 graden draaien.

Ø  Ze trekt zich terug naar de kelder.

3 juli 1940

Ø  Na twee dagen aankomst Evreux, huis van monsieur Giannot (vriend van de directeur) is afgebrand en mensen stelen er spullen uit. Het plan was dat hij zou kijken of hij de echte of neppe diamant had en deze vervolgens opbergen/begraven en dat hun daar zouden verblijven tot na de oorlog.

Ø  Ze trekken verder naar het westen, al snel vinden ze verlaten boerderij waar ze wat kunnen eten in de schuur slapen.

Ø  Rijden tot aan de zee met oude meubelvrachtwagen mee, benzine op, lopen verder.

Ø  Komen aan bij het huis van Etienne waar madame Manec (diensthulp) hun eten geeft en verzorgt. Hun kamer is op de 5^e verdieping, Etiennes kamer is op de 4^e verdieping, hij komt nooit zijn kamer uit.

Ø  Vader vertelt Marie-Laure niks over de oorlogstoestand en schetst haar een erg afgezwakt beeld voor.

Ø  Op de 4^e dag van hun verblijf, schelpen van het toilet naar Etiennes kamer en hij roept haar binnen, hij heeft 11 radio’s en speelt piano.

Ø  Saint-Malo wordt bezet.

Ø  Sergeant-majoor: Reinhold Von Rumpel, diamanttaxeur is op zoek naar de “Zee der Vlammen”.

Ø  Duitsers worden de “Boches” genoemd.

Ø  Etienne leest Marie-Laure geregeld voor uit “De reis van de Beagle”.

Ø  Alle wapens moeten verplicht worden ingeleverd.

Ø  Haar vader bouwt een maquette van Saint-Malo.

Ø  Kamer grootvader (vader Etienne) trap naar zolder, maakte Etienne en zijn broer Henri kinderradioprogramma’s. Henri stelde hem altijd gerust tijdens de oorlog (lichtgranaten), maar hij stierf. Hij probeert met hem te communiceren door zijn liedjes/opnames uit te zenden.

Ø  Claude Levitte; Bolle Claude, parfumeur, verkoopt vlees in Parijs met veel winst. Hij is een verrader en wilt de vader van Marie-Laure verraden voor zijn geheimzinnig gedrag: vele aantekeningen, alles opmeten (is natuurlijk voor de maquette).

Ø  Struisvogeltijdperk: kop in het zand steken.

Ø  Alle radio’s moeten verplicht worden ingeleverd, de superradio bij Etienne op zolder hebben ze gehouden, weten alleen Etienne en Marie-Laure iets van af.

Ø  Von Rumpel op bezoek bij Nationaal museum, eist van assistent-directeur en mineraloog professor Hublin dat hij de diamant te zien krijgt. Na vele uren van stilte en bedreigingen naar hun kinderen toe laten ze hem de diamant uit het museum zien.

Ø  Etienne komt uit zijn kamer en schuift met Marie-Laure zware kledingkast voor zolderdeurtje, zodat radio niet wordt gevonden.

Ø  Oproep aan vader: M. Daniel LeBlanc keer voor einde van de maand terug naar Parijs, voorzichtig reizen.

Ø  Maquette is af, 865 gebouwen.

Ø  Heeft het idee dat zijn diamant de echte is, ervaart ongeluk.

Ø  Vader vertrekt naar Parijs, alleen.

Ø  Hij wordt enkele uren buiten Parijs opgepakt (Vitré), hij wordt beschuldigd voor samenspanning om het château de Saint-Malo op te blazen. Krijgt geen gerechtvaardigd verhoor, wordt niet geluisterd. Na zes dagen in de cel worden ze met een veewagen naar Duitsland gereden.

4 8 augustus 1944

Ø  Von Rumpel heeft een ernstige ziekte, lymfeklieren knijpen zijn luchtpijp dicht. Kijkt samen met twee artilleristen via een pantserkoepel (fort op schiereiland net buiten het dorp) naar het brandende Saint-Malo. Hij heeft alleen maar oog voor het huis waarin Marie-Laure zich bevindt.

Ø  Ze wordt wakker, bombardement, ze vindt nog 2 blikken eten in de kelder en een baksteen, ze stopt deze in Etiennes jas die ze aan heeft. Ze weet niet hoe Etiennes toestand is of waar hij is.

Ø  Von Rumpel komt aan bij het huis, nauwelijks beschadigd. Verplichte lijst met bewoners: Mille Marie-Laure LeBlanc, 16 jaar & M. Etienne LeBlanc, 63 jaar.

Ø  Ze gaat uit de kelder om te plassen, drinken en wil op de 2^e verdieping een blik openen, aar dan rinkelt het struikeldraad, er komt iemand binnen.

5 januari 1941

Ø  Ze ziet het allemaal niet meer zitten, verzorgt zichzelf niet meer. Na twintig dagen is haar vader nog niet terug, ze heeft er geen vertrouwen meer in. Het museum laat weten dat hij nooit is aangekomen.

Ø  Ze gaat met madame Manec naar zee, ze is bang voor Duitsers dat ze iets fout doen, ze neemt schelpen mee voor Etienne.

Ø  Von Rumpel ontdekt de diamant uit het museum nep is, hij likt Duport (beroeps replica diamantenmaker) hieraan, hij laat hem neppe voedselbonnen leveren zodat hij wordt opgepakt wanneer hij deze inlevert en hij hem dan kan verhoren.

Ø  Haar vader schrijft brief die hij via “zijn engel” naar haar weet te bezorgen, vertelt dat hij in Duitsland is en heel lekker eten krijgt.

Ø  Voortaan gaat ze elke ochtend met madame Manec naar het strand (werkt als afleiding voor haar vader), daarna rondje over de markt en brengen ze mensen die het kunnen gebruiken volgens madame Manec eten. Veteraan Dwaze Hubert bazin vertelt spannende verhalen over Saint-Malo vroeger.

Ø  Madame Manec (67) en vriendinnen klagen over het duurder worden van alles, Claude & zijn vrouw worden alleen maar dikker. Wil een soort opstand beginnen met zes anderen: Guiboux (moeder schoenmaker), Hébrand (directrice postkantoor), Ruelle (eigenares bakkerij), Carré, Fontineau & Blanchard. Voeren allerlei verzetsacties uit.

Ø  Brief van haar vader, hij zegt mag één pakketje ontvangen, ze moet spullen blijven sturen, gevaarlijk voor hem om iets te sturen. Ze moeten weg aanleggen, hij noemt het een Gasthaus, maar het is gewoon een concentratiekamp.

Ø  Bazin neemt madame Manec & Marie-Laure mee naar grot onder de stadsmuur, klein strand met zee (loopt over in echte zee, door hek gescheiden). Ze krijgt stiekem de sleutel van hem.

Ø  Madame Manec (stelt zich voor als madame Walter) heeft in Hôtel Dieu overeenstemming n René, alle voertuigen noteren die de haven in en uitgaan, noteren: wh=leger, wl=luchtmacht & wm=marine. Madame Manec (het zwaard) & Marie-Laure (de Wulk), zelfbedacht pseudoniem.

Ø  Madame Manec wil dat Etienne zich aansluit bij het verzet en codes verzendt via radio, hij wilt niet meewerken, vindt het te gevaarlijk met verraders om zich heen (zoals Claude, hij weet hiervan).

Ø  Bain opgepakt, ze stoppen tijdelijk, wordt te gevaarlijk.

Ø  Er komen twee Franse politieagenten op verzoek van het museum op bezoek en vertellen dat haar vader is veroordeeld voor diefstal en samenspanning, ze vermoeden gevangenis Breitenau. Ze doorzoeken het huis & brieven, ze vinden geen aanwijzingen. Wel raden ze aan om de Franse vrijheidsvlaggen uit de kast te verbranden, zijn verboden staat hoge straf op. Etienne wilt dat madame Manec stopt met alles in zijn huis en Marie-Laure er niet meer bij betrekt.

Ø  Madame Manec blijft het verzet doorvoeren en is bijna nooit meer thuis.
Kikker wordt gekookt: vanuit koud water opkoken anders springt hij eruit.

Ø  Madame Manec erg slecht aan toe, longontsteking, Marie-Laure & Etienne (vergeeft haar) verzorgen haar.

Ø  Brief van haar vader, pakjes aangekomen: tandenborstel & kam houden, zeep niet. Werkt nu in een kartonfabriek, cadeau voor haar verjaardag in Etiennes huis maquette.

Ø  Von Rumpel slecht aan toe, tumor in schildklier, injecties maken hem heel zwak.

Ø  Madame Manec is weer opgeknapt en voert verzet weer door, belooft rustiger aan te doen.

Ø  Juni, Marie-Laure zoekt madame Manec en vindt haar stinkend en gloeiendheet in haar bed, vrouwen en arts komen langs, ze is dood.

6 8 augustus 1944

Ø  Marie-Laure verstopt zich achter het luikje op de trap naar de geheime zolder. Von Rumpel vindt de maquette, de slaapkamer geeft hem het gevoel of hij er al eerder is geweest, zelfde kamer als waar hij woonde. Hij gaat helemaal op in de maquette.

Ø  Ze durft geen geluid te maken en gaat stil naar boven en blijft daarzonder zich te verroeren.

7 augustus 1942

Ø  Etienne sluit zich na de dood van madame Manec op in zijn kamer, na vier dagen komt hij eruit, stuurt de vrouwen weg. Zij zorgden in de tussentijd voor Marie-Laure; Blanchard begeleidde naar herdenkingsdienst, Fontineau maakte aardappelsoep voor een week, Guiboux maakte jam en Ruelle maakte kruimeltaart. Etienne gaat vanaf nu voor Marie-Laure en zichzelf zorgen. Hij wil zich aansluiten bij het verzet. Etienne en Marie-Laure zagen een gat in de kledingkast en maken een luikje waardoor je naar zolder kan.

Ø  Marie-Laure haalt elke ochtend een brood bij de bakker, hierin zit een briefje met getallen, die Etienne uitzendt. Hij heeft een belletje op de 2^e verdieping en op de zolder gemaakt die gaat rinkelen als er iemand binnenkomt. Etienne vraagt zich af of de kokende kikker madame Manec of de Duitsers moesten voorstellen.

Ø  Von Rumpel bekijkt 9 zakken met juwelen, volgens streng protocol.

Ø  Soms krijgt Marie-Laure ook levensmiddelen bij het brood. Het gesprek gaat als volgt: “Een gewoon brood” “Hoe gaat het met je oom?” “Het gaat goed met hem”, op deze manier wist Ruelle of de cijfers nog werden uitgezonden. Voordat ze naar huis gaat, gaat ze langs bij de grot. Het is voortaan zo koud dat ze zelfs meubels opstoken.

Januari 1943

Ø  Er is een verplichte namenlijst ingevoerd: M. Etienne LeBlanc, 62 jaar. & Mille Marie-Laure LeBlanc, 15 jaar.

Ø  Etienne zendt tegenwoordig ook persoonlijke boodschappen uit. Stad heel stil. Etienne ziet de geest van madame Manec, er landen mussen op haar hand en die steekt ze in haar zak.

Ø  Von Rumpel controleert diamanten van arrestant die ingebroken heeft in chalet van Natuurhistorisch museum in Parijs, hij vindt weer een replica, hij hoopt dat de echte diamant zijn ziekte weg neemt.

Ø  Alleen mensen met dokterspapieren mogen in Saint-Malo blijven, Etienne gaat nergens heen en zorgt voor de papieren. Heel Marie-Laure haar wereld is grijs. Haar kleren en schoenen van 3 jaar geleden worden veelte klein.

Ø  De tumor van Von Rumpel is gegroeid, iedereen moet aan het front vechten. Hoofd beveiliging is gevlucht naar het noorden naar een landhuis in Amiens, hij denkt aan de juwelenkluis in het museum, zit als een puzzeldoosje in elkaar.

Ø  Saint-Malo wordt “muur” omheen gebouwd, vooral aan zee prikkeldraad/landmijnen enz. Alle gezonde mannen moeten werken, Etienne niet heeft doktersverklaring. Aanslagen op Duitse vrachtwagens, gerucht gaat dat dit mogelijk is door de uitzendingen.

Ø  Von Rumpel in het 5^e arrondissement in Parijs, doorzoekt het appartement van de LeBlancs, haastig vertrek. Vind touw keukentafel-toilet & maquette, het huis zelf opvallend versleten. Geeft aan de conciërge voedselbonnen.

Ø  Etienne geeft voor haar 16^e verjaardag twee boeken, Jules Verne – Twintigduizend mijlen onder zee deel 1 & 2. Het is vier jaar geleden dat ze voor het laatste braille las. Ze leest hem voor. Ze heeft vrienden gemaakt in het stadje, Etienne heeft boek weten te regelen via Hébrand de boekhandelaar. Haar vader is inmiddels al drie jaar en vier maanden weg.

Ø  Nieuwe kolonel met Franse-secretaresse als tolk. Stuurt telegrammen vanuit afdelingskantoor i Saint-Malo op 30 april 1944, een ervan gaat naar Berlijn: “waarschuwing terroristische uitzendingen in Côtes d’Armor, vermoeden Saint-Lunaire, Dinard, Saint-Malo & Cancale, verzoek assistentie om te lokaliseren en elimineren.

8 9 augustus 1944

Ø  Amerikanen richtten per ongeluk granaat verkeerde kant op, inslag Fort Nationaal, worden 380 Fransen vastgehouden, zijn 9 doden gevallen, bombardementen nemen af.

Ø  Klokken luiden niet meer, ze zit nog steeds op zolder, Von Rumpel gaat plassen en gaat op haar bed zitten en roept naar Häuschen (logé), ze heeft heel erg honger en op geluid van granaat breekt ze de blik open.

Ø  Von Rumpel heeft een paarse rand om zijn gezichtsveld, hij heeft heel de maquette bestudeerd, huisje van dit huis ontbreekt, Etienne had alleen zijn papieren bij toen hij naar Fort Nationaal moest, doorzoekt nog een keer het hele huis, hij hinkt.

Ø  Marie-Laure sluipt zolder af en drinkt uit emmers achter haar deur, vult de lege blik en pakt haar boek mee. Met haar gevulde maag kan ze weer helder nadenken en gaat veilig terug naar zolder, ze probeert niet naar buiten te vluchten.

Ø  Ze zet de radio aan, na veel voelen heeft ze de goede knopjes gevonden en ze leest voor uit het boek. Blind zijn is niet hetzelfde als je ogen dicht houden, ze hoort en voelt buitengewoon.

9 mei 1944

Ø  De tumor in de keel van Von Rumpel is 4cm gegroeid, in de dunne darm lastig te meten, de dokters geven hem hooguit 4 maanden.

Ø  Hij krijgt een telefoontje van Jean Brignon, informatie over de slotenmaker Daniel LeBlanc, gearresteerd in januari 1941 voor samenzwering voor aanslag op een kasteel in Brelange, er zijn tekeningen en metingen gevonden, informant Claude Levitte, er is niet bekend of hij nu in een kamp zit, informant Claude Levitte. Hij zou de neef van Brignon helpen in ruil voor informatie.

Ø  Ruelle is erg opgewekt, brood is dit keer zwaarder en ze krijgt een kool mee. Ze zegt dat de zeemeerminnen gebleekte haren hebben: de Engelsen komen eraan binnen een week, bevrijden.

Ø  Strand afgesloten, landmijnen/prikkeldraad enz. Ze gaat naar de grot.

Ø  Von Rumpel gaat naar Claude, hij vertelt na enige tijd waar Daniel woonde.

Ø  De Amerikanen komen steeds dichterbij, Duitsers zijn steeds zwakker. Er wordt een Amerikaans vliegtuig neergehaald, land in de zee, piloot zwemt naar de kust en wordt gevangengenomen. Etienne ziet het als een ramp, Ruelle is opgewekt; knap, lijkt op een filmster.

Ø  Marie-Laure heeft het brood opgehaald en is daarna naar de grot gegaan, als ze eruit komt hoort ze een mannenstem: “goedemorgen madamoiselle”, ze schrikt, het is een Duitser (Von Rumpel), hij wil vraag over haar vader stellen, ze sluit zich snel op in de grot en Von Rumpel bevindt zich achter het hek mank ijsberend.

Ø  Etienne raakt heel ongerust ze is al 35 minuten weg, normaal maximaal 23 minuten, weet dat ze na de bakker nog naar zee gaat, ruikt hij. Hij gaat naar buiten, na 24 jaar.

Ø  Marie-Laure haalt het papiertje uit het brood en slikt het door, Von Rumpel wilt alleen weten of haar vader iets heeft achtergelaten en hij zal niemand vertellen over de grot. Marie-Laure spreekt met woede uit: niets, alleen maquette, verbroken belofte, gekke oom, dode madame en stuurt hem weg.

Ø  40 minuten weg, Etienne komt aan bij de bakker en denkt samen met Ruelle na, de zee is afgesloten, de grot van vroeger denkt hij en ze rennen samen er naartoe en vinden Marie-Laure, ongedeerd.

Ø  Marie-Laure mag vanaf nu niet meer naar buiten van Etienne, met veel moed haalt hij zelf de broden. De politieagenten en de Duitser zetten haar aan het denken, brief vader, ze krijgt het huisje eruit: voordeur induwen, schoorsteen 90 graden draaien en de plankjes van het dak eraf schuiven, er valt een peervormige diamant in haar handen.

Ø  De Amerikanen zijn nog maar 40 km verwijderd. Ruelle zegt dat Etienne de precieze coördinaten van het luchtafweergeschut moet uitzoeken, hij moet hiervoor met een kompas en blocnote de straat op, heel gevaarlijk. Het moet vanavond nog, morgen alle mannen (18-60) opsluiten nar Fort Nationaal, controleren papieren/jong genoeg om te vechten/mogelijk verzet.

Ø  Haar vader moet ervan overtuigd zijn geweest dat de diamant echt was, daarom heeft hij hem achtergelaten in het puzzelhuisje.

Ø  Heel vroeg in de ochtend gaat Etienne weg, tegen de avondklok in, hij zou maar 1 uurtje weg blijven, weer terug zijn als ze wakker werd. De luchtafweer in het Bijenhotel heeft hij al doorgeseind. Wil derde punt berekenen door driekhoeksformule gebruikt het punt van de kathedraalspits en het punt van he buitenste eiland Le Petit Bé. Maar onderweg loopt hij een hinkende man in uniform tegen het lijf en wordt gearresteerd.

7 augustus

Ø  Marie-Laure wordt wakker van grof geschut, Etienne is niet thuis, ze besluit het boek niet uit te lezen. Claude belt aan en zegt dat ze met hem mee moet komen om te schuilen en alles moet achterlaten. Zou Etienne aan hem hebben gevraagd, maar zou hij nooit doen. Alle mannen zijn opgesloten en stadspoorten afgesloten, zijn verhaal klopt niet. Marie-Laure vermoedt dat hij dit doet in opdracht van een Duitser en weigert mee te gaan, ze doet de deur weer op slot, spant het struikeldraad opnieuw. Ze heeft het evacuatiebeleid niet kunnen lezen, misschien had Claude wel gelijk, twijfelt.

10 12 augustus 1944

Ø  Etienne smeekt iedereen in Fort Nationaal in slecht Duits of hij naar zijn nichtje mag, ze is alleen en blind, hij is geen 60 maar 63, papieren zijn onrechtmatig in beslag genomen, hij is geen terrorist. Dienstdoende: Feldwebel. Etienne houdt zich stand door fantasiewereld, hij ziet Saint-Malo branden en granaten inslaan.

Ø  Marie-Laure besluit het boek uit te lezen en dit uit te zenden, ze weet niet wie haar ontvangt. Von Rumpel heeft twee keer geschreeuwd, hij is er nog.

Ø  Von Rumpel twijfelt aan zichzelf, over de diamant, hij is al vier dagen in het huis en nog niks gevonden. Duitse infanteriesoldaat komt langs en zegt dat iedereen naar het fort van La Cité moet evacueren, alleen het kasteel en Bastion de La Hollande blijven bezet, morgenmiddag om 12 uur is een staak het vuur om alle bewoners uit de stad te laten. De Duitsers geven de stad op, Von Rumpel blijft.

Ø  13^e ’s nachts, vijf dagen zolder, anderhalve dag geen water, twee dagen geen eten, ze heeft nog 1 blik bewaart (verbonden met madame Manec/kan nu geen eventueel bedorven voedsel aan). Ze besluit om pianomuziek heel hard uit te zenden en ze wacht met het mes in haar hand boven aan de zoldertrap tot de Duitser haar komt halen.

Ø  Von Rumpel denkt aan zingende dochters (Veronika), hij verbeeldt zich dingen, hoort zang aan voor de pianomuziek, stopt, hij hoort een stem van een jonge Fransman boven hem, praat over steenkool.

Ø  Von Rumpel ontdekt kast en wilt erin kruipen, schrikt van belletje en laat kaars vallen, er komt iemand naar boven.

Ø  Marie-Laure hoort een schot, ruikt rook en damp na geplons en gesis, ze hoort andere voetstappen en houdt het mes stevig vast. Er staat iemand voor de kast die nadenkt over de oplossing naar boven, man andere kant vraagt naar haar, hij komt haar niet vermoorden, hij heeft haar gehoord op de radio, hij praat in gebrekkig Frans. Ze besluit eruit te komen, hij helpt haar, ze vraagt naar haar schoenen, maar hij kan ze niet vinden. Hij staat voor iedereen die haar heeft verlaten. Etienne besluit als hij en Marie-Laure het overleven dat ze naar elke plek op de wereld gaan waar ze wilt.

___

Ø  Marie-Laure vertelt dat ze niet dapper is, wat haar vaak verteld wordt, maar dat ze gewoon haar leven lijdt. Ze praten over vroeger, Werner vertelt dat hij er dol op was om samen met zijn zusje Jutta naar Marie-Laures grootvader te luisteren, de Franse radiozender. Morgen kan hij haar de stad uit helpen, weet niet zeker of de staak het vuur echt is. Marie-Laure haalt laatste blik, perziken, ze delen.

Ø  Werner onder de indruk van het huis, hij mag bladzijde uit het vogelboek houden, ze gaan schuilen in de kelder. Marie-Laure vraagt of hij wist waar de andere Duitser voor kwam, hij dacht voor de radio. Marie-Laure kan hem dus vertrouwen, hij vindt het heel prettig bij haar.

Ø  De volgende morgen is ze haar schoenen nog steeds kwijt en doet ze te grote herensloffen aan, Werner doet kleren van Etienne over zijn uniform aan. Als er Duitsers komen zal hij Frans spreken en wil hij haar de stad uit helpen, als er Amerikanen komen deserteert (opstappen uit leger) hij. Hij stopt een witte kussensloop in haar rugzak en als het zover is moet ze deze zo hoog houden als ze kan.

Ø   Ze gaan de straat op, hij wilt haar niet laten gaan; speciale gevoelens. Hij denkt aan Jutta, hij doet eindelijk iets goed. Ze lopen in de richting vanwaar de Amerikanen 6 dagen geleden schoten, herinnert hij zich. Marie-Laure vraagt waar ze zijn en ze leidt hen naar de omwalling, daar zijn meerdere inwoners aan het vluchten, ze wilt hem eerst de grot laten zien. Ze legt het huisje in zee en vraagt voor de zekerheid na of het in het water ligt, is belangrijk.

Ø  Werner zegt dat ze de kussensloop nu voor zich uit moet houden en de straat volgen, er lopen meer mensen, ze kan beter niet met hem gezien worden. Ze nemen afscheid en ze legt het sleuteltje in zijn handen.

___

Ø  Op de schuilplek vindt Ruelle, Marie-Laure en laat haar niet meer los, ze eten heel veel in beslag genomen Duitse chocolaatjes. Na drie dagen hebben de Amerikanen gewonnen, de gevangenen uit Fort Nationaal worden vrijgelaten, Ruelle sluit Etienne en Marie-Laure elkaar in de armen.

25 augustus

Ø  Ruelle mag naar de bakkerij, kijken hoe de staat is. Etienne & Marie-Laure vertrekken richting Rennes, verblijven in hotel Het Universum, gaan allebei twee uur in bad. Etienne wilt naar Parijs, hij is er nog nooit geweest en Marie-Laure kan hem daar alles laten zien.

11 1945

Ø  Etienne huurt een appartement aan Rue des Patriarches, hier is Marie-Laure opgegroeid. Etienne heeft drie radio’s, luistert hier elke dag naar en hij leest elke dag de krant; berichten over vrijgelaten gevangenen. Ze gaan elke ochtend naar Gare d’Austerlitz, het station, om haar vader eventueel op te wachten. Etienne pleegt verschillende telefoontjes, schrijft brieven en stuurt verzoeken naar repatriëringsinstanties.

Ø  Ze kan niet langer dan 2/3 uur slapen, schrikt wakker van het geluid van granaten, die er helemaal niet zijn, Etienne slaapt op de vloer naast haar om haar gerust te stellen.

Ø  Op de meeste dagen gaat dr. Geffard mee naar het station, hij noemt Marie-Laure altijd Laurette, hij heeft haar erg gemist. De museummedewerkers zoeken ook met man en macht naar haar vader, zonder resultaat. De directeur belooft dat ze haar zullen blijven helpen, voorzien van woonruimte, opleiding, enz. Er wordt niks gevraagd over de diamant.

Ø  Lente; allemaal steden geven zich over.

Ø  Etienne zegt dat ze erop voorbereid moeten zijn dat ze nooit weten wat er gebeurd is met haar vader.

Ø  Marie-Laure neemt Etienne en dr. Geffard mee naar de Jardin les Plantes, boven op de heuvel zegt ze dat ze weer naar school wilt. Het verdriet kan ze nog niet van haar afzetten.

12 1974

Ø  Marie-Laure heeft nu de leiding over het laboratorium in het Natuurhistorisch museum, ze heeft een grote bijdrage geleverd aan onderzoek naar de literatuur over weekdieren, ze is naar Bora Bora & Bimini gereisd voor het onderzoek. Ze is geen verzamelaar zoals dr. Geffard was, ze bevindt zich liever tussen de levende dieren. Etienne en zij hebben heel veel gereisd; Sardinië, Schotland en op het bovendek van een Londense vliegveld bus mee gereden. Etienne had zichzelf twee transistorradio’s cadeau gegeven, hij is toen hij 82 jaar was vredig overleden in bad en heeft een grote erfenis achter gelaten. Ze hadden detective voor duizenden franken ingehuurd en stapels documentaires gekeken, maar nooit achterhaalt wat er met haar vader gebeurd is. Wel weten ze dat hij in 1942 in een werkkamp in Breitenau zat en een kamparts in een subkamp in Kassel begin 1943 had verklaard dat hij influenza opgelopen had.

Ø  Marie-Laure woont nog steeds in het appartement waar ze opgegroeid is, ze heeft twee geliefdes gehad; 1^e gastwetenschapper, kwam niet meer terug, 2^e Canadees John, kennen elkaar van de universiteit, heel nieuwsgierig, geen doorzettingsvermogen, liefde voor oceaanstromingen, architectuur en Charles Dickens. Toen ze zwanger raakte, zijn ze als vrienden vredig uit elkaar gegaan. Dochter heet Hélène, is nu 19 jaar, kort haar, tenger, top violiste, woont bij haar moeder. Elke vrijdag gaan ze nog met z’n drietjes lunchen. Marie-Laure wordt steeds herinnerd aan de oorlog; raap, te grote schonen, namenlijst (vrijgelaten gevangenen, niet haar vader). Ze telt nog steeds de regenpijpen, als het te stil is thuis gaat ze naar de brasserie Le village Monge, vlakbij Jardin des Plantes en bestelt ze een gebraden eend ter nagedachtenis aan dr. Geffard. Soms is ze overbezorgd om Hélèna als ze iets later thuis is.

___

Ø  Haar assistent Francis zegt at er bezoek is, vrouw (Jutta) met wit haar, bleek gevlekte huid en slecht gekleed. Ze heeft een jongetje (Max) bij met een maquette. Francis geeft Max een rondleiding door het museum. Marie-Laure vertelt aan Jutta hoe ze Werner kent en dat hij 3x haar leven heeft gered: Etiennes radio niet verraden, Von Rumpel vermoord en haar de stad uit geholpen. Werner was een goede soldaat, ze verteld meer over haar grootvader en de radio waar Werner en Jutta vroeger naar luisterden. Etienne had een opname kunnen redden over de maan, ze zal hem opsturen voor Max.

___

Ø  Marie-Laure klemt huisje tegen zich aan, herinneringen komen naar boven, ze maakt het open zit het sleuteltje in (Werner is teruggegaan naar de grot).

Ø  Een prins vindt de Zee der Vlammen in een riviertje, klompje koolstof, onder algen en zeepokken, wiegend tussen de kiezelsteentjes.

13 2014

Ø  Marie-Laure maakt de eeuwwisseling mee, ze leeft nog steeds. Zaterdagochtend begin maart, haar kleinzoon Michel haalt haar op en ze wandelen naar Jardin des Plantes, gaan op een bankje op de heuvel zitten, er is nog niemand. Hij wilt graag 12 jaar worden (is aanstaande zaterdag), dan mag hij op een bromfiets rijden van zijn moeder. Michel noemt Marie-Laure, Mamie. Hij vraagt wat zij wou voor haar 12^e verjaardag, het boek van Jules Verne, heeft de moeder van Michel hem ook uit voorgelezen. Max speelt computerspelletje, Warlords, tegen Jaques, hij is vermoord en hij legt uit wat dat inhoudt. Marie-Laure denkt na over de techniek erachter, zoals Etienne het altijd omschreef, dan denkt ze aan geesten die over rondlopen. Ze lopen terug naar haar appartement, Michel gaat alleen terug naar huis hij weet de weg, volgende week komt hij weer en geeft haar op elke wang één kus.

Werner Pfenning

0 7 augustus 1944

Ø  Duitse Soldaat, witblond haar, 18 jaar

Ø  Bevindt zich in het Bijenhotel (L’Hôtel des Abeilles)

Ø  Boven Oostenrijkers die het met kanonnen (88) moeten beschermen

Ø  Stafonderofficier: Frank Volkheimer

Genieofficier: Bernd

Zusje: Jutta, witblond haar, 2 jaar jonger

Verzorger: Frau Elena, verzorger weeshuis

Ø  Opgegroeid in Zollverein in een weeshuis, vader omgekomen in de mijnen, Viktoriastrasse 3

1 1934
7 jaar

Ø  Leven in grote armoede, schaarste aan eten

Ø  Avonturen in de mijnen

Ø  Oude radio gevonden, ze horen muziek

10 jaar

Ø  Hitlerjugend raakt in opkomst, lijkt hem niks. (Hans Schilzer/Herriber Pomsel melden zich wel aan)

Ø  15-jarige mijnwerkersdienstplicht wordt ingevoerd

Ø  Radio weer hij te upgraden, kunnen nu kanalen van andere landen afluisteren. Frans kanaal wekt zijn interesses en behandelt onderwerpen wat hij zich afvraagt. Met Jutta voert hij deze experimenten uit.

Ø  Onderminister met zijn vrouw komen op bezoek, spanning, Jutta wordt de mond gesnoerd en verteld dat Werner gewoon de mijn in gaat en geen wetenschapper wordt.

13 jaar

Ø  Lidmaatschap Hitlerjugend wordt verplicht gesteld

Ø  Boek van de theorieën van Hertz wordt ingenomen, deel gekopieerd en met behulp van radio wiskundige problemen op lossen.

Ø  Hij vindt allemaal apparaten die Frau Elena helpen in het huishouden en repareert de radio’s van buurtgenoten.

Ø  Half-joden worden al dingen verboden (Inge Hachmann van het zwembad).

Ø  Werkstraffen ingevoerd op luisteren naar buitenlandse kanalen.

Ø  Avondklok, meteen naar huis van Frau Elene, arm net zo gevaarlijk als Jood.

Ø  Jutta schrijft brief aan professor Franse radiostation, maanden niks meer uitgezonden.

Ø  Weeskinderen: Hannah & Susanne Gerlitz (tweeling), Rolf Hupfauer

Ø  Nachtmerries over mijnwerkers

Ø  Jutta moet heel veel sokken maken bij Jungmädel vindt ze raar, luistert stiekem verboden radio hoort dat Parijs wordt gebombardeerd.

Ø  Korporaal neemt Werner uit weeshuis en brengt hem naar Herr (Rudolf) Siedler om zijn radio te repareren, beloning: cake met slagroom (wat eigenlijk verboden is) + 75 mark (geeft hij aan Frau Elena, krijgt 50 terug).

Ø  Siedler schrijft aanbevelingsbrief aan generaal Heissmeyers scholen, voor uitmuntende jongens.

2 8 augustus 1944

Ø  Schuilt in de kelder van het hotel met Bernd en Volkheimer, bom is ingeslagen.

Ø  Bernd komt onder brokstukken terecht, Werner heeft een gehoorbeschadiging opgelopen, ze zitten vast in de kelder.

3 juli 1940

Ø  Toelatingsexamen Nationale Politieke Onderwijsinstituten, 8 dagen lang in Essen
afkomstvragenlijst, sporttesten, rassenonderzoek, mondeling, plankje vanaf plafond in vlag springen.t

Ø  Werner wordt toegelaten in Schulpforta, vormen een collectieve groep: Jungmänner, worden cadetten genoemd.
Frederick, jongen die boven hem slaapt, vogelobsessie, herkent ze aan hun geluiden.

Ø  Docent technische natuurkunde: Dr. Hauptmann, is verbijsterd hoe snel/goed Werner de opdracht uitvoert (nooit eerder door cadet gelukt) en laat hem meerdere dingen maken. Hij moet op kantoor komen Frank Volkheimer, oudere cadet, de Reus, is ook aanwezig. Moet formule voor driehoeken oplossen en berekenen, hij mag voortaan elke avond met hem in laboratorium werken.

Ø  Er wordt censuur op zijn brieven toegepast en delen worden onleesbaar gemaakt.

Ø  Commandant: Bastian, laat telkens zwakste uit de groep kiezen en deze moet zichzelf bewijzen, rennen en niet worden neergehaald door de rest.
3 jongens weggestuurd.

Ø  Hij moet een superzender maken, met driehoekformules en telkens een derde punt berekenen maar weet niet wat/waarvoor.

Ø  Frederick wordt verkozen tot zwakste en wordt neergehaald door de snelsten, hij is er niet van overtuigd dat hij niet de zwakste is, de commandant straft hem door de cadet die hem had verkozen Frederick tot bloedens toe te laten slaan met de tuinslang.

4 8 augustus 1944

Ø  Bernds been is er slecht aan toe, zijn borstkas nog slechter. Volkheimer probeert gat naar boven te slaan, maar is te dikke laag puin. Werner probeert radio te maken, uitzichtloos, hij geeft op, ze hebben bijna geen licht, eten & drinken meer. Wel meer dan genoeg vuurwapens, te gevaarlijk dat alles instort/ontploft, dus kunnen ze niet gebruiken.

5 januari 1941

Ø  In de januarivakantie vraag Frederick, Werner mee naar Berlijn, moeder van Frederick betaalt treinkaartje. Joodse vrouw, 4^e verdieping: mevr. Swarzenberger.

Knesebeckstrasse 1, onder de indruk; joodse vrouw, lift, heel chique.

Dienstmeid: Fanni
Frederick heeft een bril, oogtest uit zijn hoofd geleerd, verklaart waarom hij niks raakt met scherpschieten. Laat de boeken van “Audebon” zien, vogelboeken, zijn verstopt, verboden (Amerikaans boek, Schotse druk). Zijn moeder noemt hem Fredde. Gaan uiteten bij bistro (speciaal voor Werner, chique) met heel veel kennissen van Frederick’s moeder. Werner blijft zich schuldig voelen dat hij geen actie heeft ondernomen en Frederick gewoon geslagen laten worden.

Ø  Frederick verteld Werner dat hij niet moet blijven denken dat hij de regie over z’n eigen leven heeft en zomaar denkt dingen te kunnen doen.

Ø  Ontsnapte gevangenen op school iedereen moet emmer water over hem heen gooien, het vriest. Frederick weigert en gooit ze voor hem leeg. De gevangene blijft nog week dood hangen aan de paal, gebeurt elk jaar.

Ø  Werner begint steeds beter te beseffen wat er gebeurt, onmenselijk en het gaat tegen zijn wil in.

Ø  Volkheimer: “Duitsers kennen geen fatsoen”.

Ø  In de eetzaal komen telkens 2 officieren achter een cadet staan met de mededeling dat hun vader is gesneuveld.

Ø  Entropie van belang, orde in de chaos.

Ø  Werner krijgt het voor elkaar om de zendontvangers te laten werken en test ze met Hauptmann en Volkheimer uit in het bos, ze werken, Hauptmann is helemaal gelukkig.

Ø  Frederick zegt dat Werner beter niet meer met hem om kan gaan, te groot risico voor zijn eigen studie.

Ø  Werner zoekt Frederick, kamer verpleegster onder bloed, Frederick is naar Leipzig voor operatie, gebroken kaak, hersenletsel & scheldfractuur. Hij is naar huis, nieuwe jongen in zijn plaats.

Ø  Volkheimer voortaan actief op het veld, zendontvangers worden daar ook gebruikt, Werner repareert de kapotte.

Ø  Jutta schrijft brief, ze is nu naaister, stuurt aantekeningenboekje mee van vroeger. Jutta geeft hem de wilskracht om door te blijven gaan.

Ø  Werner vraagt aan Hauptmann of hij naar huis mag, Hauptmann is verontwaardigd en maakt duidelijk dat ze het rijk dienen en het rijk niet hun, alle voortrekkingen zijn vanaf nu ingetrokken.

Ø  Alles in de school begint steeds armmoediger te raken, elektriciteit, eten, munitie.

Ø  Hauptmann opgeroepen naar Berlijn.

Ø  Brief naar Jutta bijna helemaal zwart, geeft toe dat hij dom is geweest en vraagt om vergiffenis.

Ø  Moet naar kantoor commandant, ze vertellen hem dat hij heeft gelogen en geen 16 is maar 18 (heeft iemand aangepast). Hauptmann heeft erop aangedrongen dat hij geen straf krijgt, maar dat hij mag dienen voor het rijk.

Ø  Koopt van zijn laatste geld treinkaartje naar Frederick, is niks meer van over; vindt geen communicatie meer plaats, moet gevoerd worden, tekent tientallen spiralen.

6 8 augustus 1944

Ø  Bernd laatste woorden over zijn vader en daarna overlijd hij. Werner vindt nog bruikbaar materiaal voor radio en een batterij. Hij krijgt de radio gemaakt, maar ze horen alleen maar een ruis.

7 augustus 1942

Ø  Werner wordt opgehaald voor zijn Wehrmacht (dienstplicht) door korporaal Neumann 2. Hun groep bestaat uit de chauffeur: Neumann 1, de genieofficier: Walter Bernd en de sergeant: Volkheimer, waarmee hij op school zat.

Ø  Op het station slapen alle soldaten, ze zijn uitgeput, mager en bleek. Er rijden tientallen treinen voorbij met levende, maar vooral dode gevangenen.

Ø  Werner wordt geplaatst in Rusland, moet hier zijn eigen zendontvangers weer repareren en radio’s opsporen vanuit radiovrachtwagen.

Ø  Worden treinen aangevallen door partizanen, plannen hun aanslagen via radio’s, het lukt Werner niet om hun radio’s te ontvangen. Het begint te vriezen en er valt veel sneeuw.

Ø  Na enige tijd vangt Werner een Russische radio, ze vallen binnen en schieten een hond en twee mannen neer, pakken alle bruikbare spullen mee en steken het huis daarna in brand.

Januari 1943

Ø  Werner spoort meer en meer radio’s op. Volkheimer houdt onderweg gevangen aan die even groot zijn als hem en neemt hun kledingstukken die hij past in beslag. Post bereikt hen niet meer, maandenlang schrijft hij Jutta niet.

1944

Ø  Werner raakt ziek, erge koorts. Jutta nu één jaar niet geschreven, half jaar geleden ontving hij haar laatste brief met de vraag waarom hij niet meer schrijft.

April 1944

Ø  Aankomst in Wenen, ze doorzoeken Augraten, hoog en dichtbebouwd. Neumann 1 knipt iedereen, behalve Werner. Werner ziet meisje met een cape en haar moeder spelen in de speeltuin. Even later vallen ze een appartement binnen, de waslijn leek een antenne, er is geen radio. Neumann 2 schiet de verstopte vrouw en het meisje neer, waren net nog in de speeltuin.

8 9 augustus 1944

Ø  Ze zitten hopeloos in de kelder opgesloten, alles is op, de radio ontvangt alleen maar ruis.

Ø  Volkheimer vertelt over zijn grootvader, was een houtzager, bomen van over de hele wereld voor zeilboten. Hij wilde daar toen weg, Werner vroeger ook, hij groef vroeger prehistorische bomen op. Werner hoort balken boven hem versplinteren.

Ø  Op de 4^e dag ontvangt hij radio, een meisje leest een stukje voor en sluit af met “Hij is hier, hij zit vlak onder me” en daarna hoort hij weer ruis. Volkheimer wilt er niks van horen, hij is er klaar mee.

9 mei 1944

Ø  Brief van Jutta, Siedler had hen een brief gestuurd om te feliciteren met de successen van Werner, Frau Elene is chagrijnig, ze mag niet meer roken van de dokter door haar kiespijn en ze vraagt wanneer hij naar huis komt.

Ø  Werner ziet onderweg de geest van het meisje met de cape voor zich, verbeeldt het door vorm van bloemen.

Ø  Aankomst in Saint-Malo, Werner gaat naar het strand, indrukwekkend, wordt teruggeroepen er zijn landmijnen. Ze moeten een radionetwerk opsporen; eerst gecodeerde getallen, dan aankondigingen (geboortes, doopplechtigheden, verlovingen, sterfgevallen, enz.) en daarna muziek, maar weten niet waar dat voor staat.

Ø  Ze doorzoeken alle omliggende stadjes. Ze overnachten in het Bijenhotel, op het plafond staat een hele grote bijenkoningin. Hij ziet de geest weer voor zich, hij denkt dat ze naar hem op jacht is.

Ø  Brief naar Jutta, vertelt hoe indrukwekkend de zee was, dat de koorts bijna over is en dat ze zich geen zorgen hoeft te maken.

Ø  Hij ontvangt het kanaal van het radionetwerk, het is de Fransman naar wie hij en Jutta vroeger altijd luisterden, komen veel herinneringen naar boven. Iedereen sliep, hij zegt dat hij niks heeft gehoord.

Ø  Oostenrijkse luitenant plaatst detachement, 8 man in het Bijenhotel, luchtafweer; 88 millimeter kanon.

Ø  Werner gaat het dorp in, om 11 uur is de volgende uitzending en ziet hij een grote antenne uitgeklapt uit de schoorsteen in een T-vorm, Rue Vauborel 4.

Ø  Werner wilt aanbellen, hij wilt niet dreigend overkomen maar gewoon over vroeger praten, dan komt er een meisje naar buiten; bruin haar, bril en veel sproeten. Hij volgt haar en merkt op dat ze blind is, ze loopt vlak langs hem op als ze terugkomt van de bakker. Daar ziet hij een andere Duitse soldaat op een bankje voor de bakker de krant lezen en het meisje in de gaten houden.

1 augustus

Ø  Luitenant tegen Volkheimer; 2 man van de groep moeten aan het front Saint-Malo verdedigen, Bernd te oud, Werner moet apparatuur repareren, dus Neumann 1 en 2 worden gestuurd. De volgende uitzending is om 14.12, Werner doet of hij alleen maar ruis hoort, hij heeft het altijd geheim gehouden om hen niet in gevaar te brengen.

Ø  Duits bevel om de stad niet proberen te verlaten of om zonder bevoegdheden de straat op te gaan.

Ø  Vliegtuig laat allemaal papiertjes los boven de stad, dringend verzoek aan inwoners om onmiddellijk te vertrekken naar open land.

10 12 augustus 1944

Ø  Werner luistert weer naar het kanaal, Marie-Laure blijft voorlezen en blijft om hulp vragen, smeekt om haar vader en Etienne, hij wilt Volkheimer laten luisteren, maar hij reageert niet.

Ø  Werner heeft de koptelefoon bij Volkheimer opgezet, hij heeft deze opgehouden, geen wilskracht meer om hem af te zetten. Hij hoort opeens muziek en laat het aan Werner horen, pianostuk Clair de Lune. Werner sluit de accu van de radio aan op de zaklamp in opdracht van Volkheimer, Volkheimer stapelt brokstukken op tot er een barrière ontstaat, trekt Werner achter de barrière en hij gooit een granaat naar de plek waar eerst de trap zat.

Ø  Het lukt, het gebouw stort verder in, de barrière houdt het net lang genoeg vol, er is een klein gaatje ontstaan in het plafond, Volkheimer slaat het verder kapot en ze kunnen eruit klimmen. Volkheimer gaat eten en zegt tegen Werner dat hij moet gaan, hij wist het al die tijd al van het kanaal.

Ø  De hele stad is verwoest en er liggen overal lijken, maar het huis van het kanaal is amper getroffen. Werner treft boven een man aan, hij herkent hem, het is de man die voor de bakker de krant zat te lezen en het meisje van dit huis in de gaten hield.

De gordijnen staan in brand, de man biedt hem drinken aan, als Werner om draait wil de man hem neerschieten, maar hij raakt afgeleid door iets dat valt, Werner pakt het geweer af en schiet de man neer.

___

Ø  Marie-Laure vertelt dat ze niet dapper is, wat haar vaak verteld wordt, maar dat ze gewoon haar leven lijdt. Ze praten over vroeger, Werner vertelt dat hij er dol op was om samen met zijn zusje Jutta naar Marie-Laures grootvader te luisteren, de Franse radiozender. Morgen kan hij haar de stad uit helpen, weet niet zeker of de staak het vuur echt is. Marie-Laure haalt laatste blik, perziken, ze delen.

Ø  Werner onder de indruk van het huis, hij mag bladzijde uit het vogelboek houden, ze gaan schuilen in de kelder. Marie-Laure vraagt of hij wist waar de andere Duitser voor kwam, hij dacht voor de radio. Marie-Laure kan hem dus vertrouwen, hij vindt het heel prettig bij haar.

Ø  De volgende morgen is ze haar schoenen nog steeds kwijt en doet ze te grote herensloffen aan, Werner doet kleren van Etienne over zijn uniform aan. Als er Duitsers komen zal hij Frans spreken en wil hij haar de stad uit helpen, als er Amerikanen komen deserteert (opstappen uit leger) hij. Hij stopt een witte kussensloop in haar rugzak en als het zover is moet ze deze zo hoog houden als ze kan.

Ø   Ze gaan de straat op, hij wilt haar niet laten gaan; speciale gevoelens. Hij denkt aan Jutta, hij doet eindelijk iets goed. Ze lopen in de richting vanwaar de Amerikanen 6 dagen geleden schoten, herinnert hij zich. Marie-Laure vraagt waar ze zijn en ze leidt hen naar de omwalling, daar zijn meerdere inwoners aan het vluchten, ze wilt hem eerst de grot laten zien. Ze legt het huisje in zee en vraagt voor de zekerheid na of het in het water ligt, is belangrijk.

Ø  Werner zegt dat ze de kussensloop nu voor zich uit moet houden en de straat volgen, er lopen meer mensen, ze kan beter niet met hem gezien worden. Ze nemen afscheid en ze legt het sleuteltje in zijn handen.

___

25 augustus

Ø  Werner wordt gevangengenomen door inwoners, eerst dachten ze dat hij oude Fransman was, maar als ze zijn uniform zijn komen ze erachter dat hij nog te jong is en ze dragen hem over aan Amerikaanse militair administrateur, hij wordt daar geregistreerd, maar hij blijft aan Marie-Laure denken. 

1 september

Ø  Werner houdt zijn eten niet meer binnen, hij heeft hele hoge koorts en wordt naar ziekentent gebracht. Hij speelt met het huisje, wordt heel licht in zijn hoofd en loopt naar buiten denkend aan vroeger. Een Amerikaan aan de overkant riep nog stop, hij zag Werner afgetekend zo op een landmijn stappen en dit betekende de dood voor Werner.

11 1945

Januari

Ø  Frau Elena, tweeling; Hannah & Susanne, Gerlitz, Claudia Frötser en Jutta (15 jaar) zijn vanuit Essen naar Berlijn overgebracht om te werken in een fabriek voor machineonderdelen, hele lange dagen, amper eten, heel arm; geen babykleren, lakens/oude kranten als luiers. Ze wonen boven een verlaten drukkerij, de meisjes verbranden foutgedrukte woordenboeken.

Ø  De helft van de vrouwen uit de fabriek kan niet lezen of schrijven, Jutta leest de brieven van broers, mannen, enz. aan het front voor en schrijft soms terug.

Ø  Bombardementen, overal op straat liggen lijken.

Ø  Materiaal in de fabriek raakt op en deze wordt gesloten. Ze gaan werken voor een niet-militairbedrijf dat straten schoonmaakt na bombardementen.

Ø  Er is geen post meer, maar ze heeft wel twee brieven gekregen dat Werner doods is, alleen in de ene brief staat dat hij begraven is in la Fresnais en in de andere brief staat dat hij begraven is in Cherbourg, beide in Frankrijk.

Ø  Claudia heeft gebakjes van de bakker op straat gevonden.

Ø  Er zijn geruchten over de Russen; verkrachten alle vrouwen, moeders maken hun dochters extra onaantrekkelijk.

Ø  Mannen van het front die terugkomen naar hun moeder worden na een paar dagen vermoord.

Ø  Er komen drie Russische mannen binnen bij hun huis, één officier, twee jongens van net 17 jaar, ze komen dronken binnenvallen. Frau Elena gaat eerst, dan zullen ze met de meisjes wat kalmer doen. Ze moeten rustig blijven, dan zullen de Russen niet schieten. De mannen ruiken naar damesparfum, verder zijn ze heel smerig. De meisjes worden allemaal een voor een uitgeprobeerd, verkracht. De officier is als laatste, hij ruikt naar paard, hij zegt wat woorden terwijl hij op Jutta ligt; Kirill, Pavel, Afanasy, Valentin. Jutta denkt dat het dode soldaten zijn. De meisjes maken verder geen geluid. Als ze gaan schieten ze twee keer in het plafond, het puin valt op Jutta.

12 1974

Ø  Volkheimer woont in een buitenwijk van Pforzheim in een flat op de 3^e verdieping. Hij is nu 51 jaar en zijn werk is om antennes op daken te installeren en repareren, hij praat amper met anderen. Herinneringen over vroeger en herinneringen aan de slachtoffers die hij heeft gemaakt wisselen af. Hij heeft zijn post een week niet gekeken, er zijn twee folders, een loonstrookje, de elektriciteitsrekening en een pakketje van de veteranenbelangenorganistaite: drie genummerde foto’s; legertas, houten maquette huisje (half kapot) en een notitieboekje met Fragen op de kaft en W.P. in het klein onderin, hij herkent het. Ze proberen spullen terug te bezorgen aan naasten, Volkheimer was de stafofficier, de hoogste van Werners eenheid en de vraag was of Volkheimer de spullen herkende. De tas is in bewaring gebracht in een doorvoerkamp voor krijgsgevangenen; Aleger, Bernay, Frankrijk 1944. Hij denkt aan Werner; klein, wit haar, flaporen, wanneer hij het koud had kraag tot aan zijn kin dichtknopen en trok hij zijn handen terug in zijn mouwen.

Ø  Jutta Wette, ze woont in Essen en is hier algebradocent in de bovenbouw van het Helmotz-gymnasium. Haar man heet Albert en heeft een obsessie voor treintjes, staat een heel groot sporennetwerk in de kelder, hij was nog maar 9 jaar toen de oorlog afgelopen was. Ze hebben een zoontje Max van 6 jaar, hij heeft flaporen, ze is op haar 37^e zwanger geraakt (lukte eerst niet), hij heeft ook een obsessie voor vragen waar niemand het antwoord op weet net als Werner en hij vouwt graag vliegtuigjes en observeert deze in de lucht. Begin juni gaan ze naar een openbaar zwembad, bewolkt, gaan weer naar huis. Leibniz zoo-crackers Max lieveling. Auto; nsu Prinz 4. Als ze thuis zijn belt er een oude man (Volkheimer) aan met een legertas, hij verteld dat Werner verliefd was geworden en waar ze allemaal zijn geweest en dat Werner heel slim was. Jutta wil het liefste niet meer aan de oorlog denken, Volkheimer blijft eten en als Jutta het teveel wordt gaat hij met Max buiten met vliegtuigjes vliegen, leert hem een nieuwe vouwtechniek.

Ø  Als Volkheimer weg, Albert bij zijn treinen, Max ligt te slapen. Jutta wilt haar toetsen nakijken, maar ze kan zich niet concentreren, ze maakt de legertas open, ze vindt een envelop voor Frederick in laatste bladzijde en stuurt hem op.

Ø  Jutta besluit om naar Saint-Malo te gaan samen met Max, Albert legt keuze bij haar en zet ze af bij het station, de reis duurt de hele dag. Ze overnachten in een hotel aan Place Chateaubriand, ze durft niet te praten (Duits accent), en gaat met honger naar bed. De volgende ochtend gaan ze naar zee, naar de omwalling, in de toren van het kasteel, Poort van Dinan en daar de heuvel op; overblijfselen fort, geen Duitse herdenkplaats. Ze gaan naar het museum en ze vraagt of hij de maquette herkent, hij brengt hun naar het huis. Ze vraagt naar het meisje, ze is blind en verhuisd, ze gaat adres opzoeken. Max: Mutti, het huisje kan open.

Ø  Ze zijn terug in het hotel op de 5^e verdieping, ze is heel verward en belt haar man. Max speelt met vliegtuigjes.

___

Ø  Haar assistent Francis zegt at er bezoek is, vrouw (Jutta) met wit haar, bleek gevlekte huid en slecht gekleed. Ze heeft een jongetje (Max) bij met een maquette. Francis geeft Max een rondleiding door het museum. Marie-Laure vertelt aan Jutta hoe ze Werner kent en dat hij 3x haar leven heeft gered: Etiennes radio niet verraden, Von Rumpel vermoord en haar de stad uit geholpen. Werner was een goede soldaat, ze verteld meer over haar grootvader en de radio waar Werner en Jutta vroeger naar luisterden. Etienne had een opname kunnen redden over de maan, ze zal hem opsturen voor Max.

___

Ø  Frederick woont bij zijn moeder in West-Berlijn, hij zit vaak op het balkon, tekent duizenden spiralen en staart alleen maar voor zich uit. Brief van Werner op de post gekregen, klein envelopje, al zijn herinneringen zijn weg, hij reageert niet. Hij hoort vogels en verstijft, hij zegt: Mutti, wat zijn we aan het doen?