Organen en cellen

1.1

7 levensverschijnselen:

• Bewegen
• Ademhalen
• Voeden
• Voortplanten (“hebben levenscyclus”)
• Uitscheiden (= stoffen afgeven aan de omgeving)
• Groeien
• Waarnemen (zien/horen/ruiken/voelen)

1.2

Van groot naar klein:

• Organisme                         = levend wezen
• Orgaanstelsel                   = groep van samenwerkende organen (bijv. ademhalingsstelsel, verteringsstelsel, skelet, bloedvatenstelsel, spierstelsel, zenuwstelsel)
• Orgaan                                = deel van een organisme met een of meerdere functies
• Weefsel                              = groep cellen met dezelfde vorm en functie (bijv. beenweefsel, spierweefsel, zenuwweefsel)
• Cel

Torso = model van de romp van een mens

Middenrif = spierwand die borstholte en buikholte scheidt

Bij veel weefsels zoals beenweefsel ligt tussen de cellen de tussencelstof; dit is dood materiaal

Leer ook afbeelding 4, 5 en 8 uit je boek

1.3

Preparaat = voorwerp dat je bekijkt onder de microscoop

Microscoop onderdelen:

• Oculair = bovenste lens waar je doorheen kijkt
• Tubus = buis die het licht doorlaat naar het oculair
• Revolver = draaischijf waaraan de objectieven zitten
• Objectief =lens aan de revolver
• Tafel = hier leg je het preparaat op
• Preparaatklem
• Diafragma = draaischijf die de hoeveelheid licht regelt
• Grote (stel)schroef = hiermee kun je grof scherpstellen
• Kleine (stel)schroef = hiermee kun je fijn scherpstellen
• Statief = hiermee pak je de microscoop vast

Een preparaat bestaat uit:

• Voorwerpglas, met daarop hetgeen je wilt bekijken in een druppel vloeistof
• Dekglas

Leer ook afbeelding 9 uit je boek

1.4

De plantaardige cel bevat:

• Celkern > regelt alles in de cel en bevat DNA
  • Kernplasma = vloeistof in de celkern
  • Kernmembraan = vliesje om de celkern
• Cytoplasma > vloeistof in cel met opgeloste stoffen
• Celmembraan > vliesje om cel dat boel bij elkaar houdt
• Vacuole > blaasje gevuld met vocht dat zorgt voor stevigheid van de cel
• Celwand > stevige laag om de cel heen (= tussencelstof dus geen onderdeel van de cel)
• Intercellulaire ruimte > kleine holtes gevuld met lucht of water, die liggen tussen de celwanden van naast elkaar gelegen cellen
• Plastiden = korrels in het cytoplasma. 3 soorten:
• Bladgroenkorrels > zitten in groene deel van de plant > fotosynthese uitvoeren
• Kleurstofkorrels > geven rode/oranje/gele kleur aan bloem of vrucht
• Zetmeelkorrels > kleurloos en zit zetmeel in opgeslagen

Plastiden kunnen van het ene type naar het andere overgaan. Bijv. rijpen van tomaat: bladgroenkorrels veranderen in kleurstofkorrels

Leer ook afbeelding 17

1.5

Een dierlijke cel bevat:

• Celkern (kernplasma en kernmembraan)
• Cytoplasma
• Celmembraan

En bevat geen:

• Plastiden
• Celwand (dus ook geen intercellulaire ruimte)
• Vacuole

Leer ook afbeelding 21

1.6
Celkern bevat chromosomen (alleen zichtbaar als cel gaat delen)

Chromosomen = DNA + eiwitten

DNA bevat erfelijke eigenschappen

46 chromosomen van mens kun je ordenen in chromosomenportret

Elke lichaamscel heeft “23 paar” chromosomen

1.7

Cellen delen, vanwege groei en vervangen oude cellen

Celdeling 2 stappen:

• Kerndeling > celkern in tweeën
• Celdeling = mitose
  • Uit 1 moedercel ontstaan 2 dochtercellen met evenveel chromosomen, waarna cytoplasma wordt bijgevormd = plasmagroei

Chromosoom wordt pas zichtbaar vlak voor deling cel (= spiraliseren)

• Elk chromosoom bestaat nu uit twee DNA-ketens die aan elkaar vastzitten. Beide ketens zijn kopie van elkaar.
• Tijdens celdeling gaan deze twee kopieën uit elkaar. Elk naar 1 van de 2 dochtercellen

Leer ook afbeelding 26 t/m 30

1.8

Opzet van een onderzoek
1) Probleemstelling formuleer je in een onderzoeksvraag
2) Je formuleert een veronderstelling (verwacht antwoord onderzoeksvraag) = hypothese
3) Werkplan met je onderzoeksopzet

• gebruik een proefgroep en een controlegroep
• voer een proef met grote aantallen uit
• In een proef slechts 1 factor variëren

4) Resultaten: waarnemingen in grafieken/tabellen
5) Conclusie: wat is het antwoord op je onderzoeksvraag / klopte je hypothese?

Afdeling

Wieren (algen)

Sporenplanten

Zaadplanten

Aparte wortels, stengels en bladeren?

Nee

Ja

Ja

Bloemen?

Nee

Nee

Ja

Bevat de volgende groepen:

Eencellige wieren (doen aan deling)
Veelcellige wieren

1) Mossen 
- Hebben sporendoosjes op steeltje
2) Varens 
- Hebben sporenhoopjes onder blad
3) Paardenstaarten 
- Hebben sporenvormende orgaantjes op einde stengel

1) Naaktzadigen 
- Zaden tussen schubben van kegels
- Naaldvormige bladeren
2) Bedektzadigen 
- Zaden in vruchten
- Bladeren geen naaldvorm

Voorbeelden:

Eencellige: boomalg
Meercellige: blaaswier, kranswier

Naaktzadige: den, spar, conifeer
Bedektzadige: tulp, gras, eik

Eencelligen

Asymmetrisch
Geen skelet
1 cel
Leven in water

Bijv. amoebe en pantoffeldiertje

Sponzen

Asymmetrisch
Inwendig skelet van naalden tussen de cellen
Zitten vast op bodem zee

Bijv. badspons

Holtedieren

Veelzijdig symmetrisch
Geen skelet
Leven in water
Hebben tentakels met netelcellen (prooi vangen)

Bijv. kwal, zeeanemoon

Wormen

Tweezijdig symmetrisch
Geen skelet
Lichaam lang en dun

Bijv. lintworm, spoelworm en regenworm

Weekdieren

Tweezijdig symmetrisch
Schelp of huisje als skelet

Bijv. mossel, slak, inktvis

Geleedpotigen

Tweezijdig symmetrisch
Skelet is uitwendig pantser

4 groepen: duizendpoten, spinachtigen, insecten en kreeftachtigen

Stekelhuidigen

Veelzijdig symmetrisch
Inwendig skelet van kalk
Leven op bodem zee
Huid bedekt met stekels/knobbels

Bijv. zee-egel, zeester

Gewervelden

Tweezijdig symmetrisch
Inwendig skelet

5 groepen: vissen, reptiel, amfibie, vogel en zoogdier

Huid

Temperatuur

Ademhaling

Voortplanting

Zoogdieren

Haar

Warmbloedig

Longen

Levendbarend

Vissen

Schubben

Koudbloedig

Kieuwen

Eieren zonder schaal

Reptielen

Droge schubben

Koudbloedig

Longen

Eieren met leerachtige schaal

Vogels

Veren

Warmbloedig

Longen

Eieren (kalkschaal)

Amfibie

Slijmachtige huid

Koudbloedig

Jong: kieuwen en huid
Volwassen: Longen en huid

Slijmachtige eieren

Teelballen= testes

Produceert zaadcellen / maken hormoon testosteron

Balzak

Ligt iets buiten lichaam voor perfecte temperatuur zaadcelontwikkeling

Bijballen

Tijdelijke opslag zaadcellen

Zaadleiders

Vervoeren zaadcellen van de bijbal naar de urineleider

Zaadblaasje

Voegt vocht met voedingsstoffen toe aan zaadcellen

Prostaat

Voegt vocht toe aan de zaadcellen / sluit urinebuis af bij erectie

Urinebuis

Komen de zaadleiders in uit

Eikel

Veroorzaakt seksuele prikkeling

Voorhuid

Dunne huidplooi over de eikel

Zwellichamen

Veroorzaakt erectie wanneer deze vullen met bloed

2 Eierstokken = ovaria

Ontwikkelen zich eicellen (1 eicel per 4 weken)

2 Eileiders

Vervoeren eicel naar baarmoeder
Hierin vindt de bevruchting tussen eicel en zaadcel plaats

Baarmoeder = uterus

Dikke laag spieren bekleedt met slijmvlies, waarin bevruchte eicel zich kan nestelen

Baarmoederslijmvlies

Bevat veel bloedvaten om embryo van voedingsstoffen te voorzien

Vagina = schede

Clitoris

Veroorzaakt seksuele prikkeling

Kleine schaamlippen

Bevat o.a. klieren die slijm produceren bij opwinding, zodat penis makkelijker vagina in kan

Grote schaamlippen

Maagdenvlies

Randje weefsel aan begin van de vagina (niet bij alle meisjes aanwezig)

Samenvatting Erfelijkheid Vmbo 3a Biologie voor Jou

4.1

Fenotype            = waarneembare eigenschappen van een individu
Genotype           = de erfelijke informatie in het DNA

Genotype + milieufactoren = fenotype

Erfelijke informatie ligt in de celkern in de chromosomen. Chromosomen bestaan weer uit DNA.
Chromosomen worden zichtbaar als cel gaat delen

Bestudeer ook afbeelding 2 en 5

4.2

Lichaamscel van mens heeft 46 chromosomen = 23 paar

22 paar gewone chromosomen + 1 paar geslachtschromosomen

X-chromosoom is groter dan het Y-chromosoom

Man = XY en vrouw = XX

In geslachtscellen zit door de reductiedeling (meiose) slechts 1 geslachtschromosoom:

• Eicel bevat altijd 1 X-chromosoom
• Zaadcel bevat of 1 X of 1 Y-chromosoom
  • Man bepaalt dus het geslacht van het kind met de bevruchting

Bestudeer ook afbeelding 6 t/m 9

4.3

Bestudeer ook afbeelding 11

4.4

Gen       = deel van een chromosoom met de info voor 1 erfelijke eigenschap

Een chromosoom bevat meerdere genen

Genen kunnen aan of uit staan in een cel

Genen en chromosomen zijn opgebouwd uit de stof DNA

Bevruchting      

• = samensmelten van de kern van de zaadcel en eicel
• = moment van bepalen genotype kind
• = 23 + 23 = 46 chromosomen in bevruchte eicel

Bestudeer ook afbeelding 14

4.5

Voor een eigenschap (bijv oogkleur) heb je dus altijd twee genen in een lichaamscel. De variant van het gen kan verschillen (bijv bruine en blauwe variant)

Homozygoot = individu heeft in het genenpaar 2x zelfde variant van het gen
Heterozygoot = individu heeft twee verschillende varianten van het gen

In een geslachtscel komt een gen maar 1x voor, oftewel slechts 1 van de chromosomen van het chromosomenpaar

Slechts 1 van beide genen komt tot uiting in het fenotype > = dominante gen. De andere is het recessieve gen

• AA = homozygoot dominant
• Aa = heterozygoot
• aa = homozygoot recessief

4.6

Kruising = twee organismen die in 1 of meerdere eigenschappen verschillen planten voort

• Ouders = P
• Nakomelingen = F1
• Tweede generatie nakomelingen (uit F1) = F2

Voorbeeldnotatie:

P:                        AA          x             aa
Geslachtscel      A                            a
F1:                                    Aa
                               Aa                          Aa
Geslachtscel      A of a                    A of a

Bestudeer ook afbeelding 21 t/m 23

4.7

Stamboom
Rondje = vrouw en vierkant = man

Als twee ouders met gelijk fenotype een nakomeling krijgen met een ander fenotype, zijn beide ouders heterozygoot voor deze eigenschap. De nakomeling is dan homozygoot recessief.

4.8

Onvolledig dominant     = recessieve gen komt toch een klein beetje tot uiting in het fenotype
Intermediair                      = twee genen zijn beide even sterk en er ontstaan een tussen vorm bij het heterozygote organisme (Notatie bijv. Aw Ar)

4.9

Geslachtelijke voortplanting      = voortplanting waarbij wel bevruchting plaats vindt tussen 2 geslachtscellen

Ongeslachtelijke voortplanting = voortplanting waarbij geen bevruchting plaats vindt; hierbij groeit een stukje van de volwassen plant uit tot een nieuwe plant. Bijvoorbeeld:

• Knollen = verdikte stengels die uitlopers kan vormen. Een knol heeft knoppen (ogen)
• Stekken = stukje van plant afsnijden dat vervolgens wortels gaat maken (nieuwe plant)
• Weefselkweek = een groeipunt van een plant wordt afgesneden en op voedingsbodem groeit groeipunt uit tot klein plantje

Veredelen          = je kruist geschikte plantenrassen en selecteert vervolgens de beste nieuwe plantjes

Bestudeer afbeelding 31 t/m 35

4.10

Mutatie               = plotselinge verandering van het genotype/DNA

Mutatie vooral effect in geslachtscellen, doordat na bevruchting elke cel deze mutatie zal krijgen

Mutant                                = organisme waarin de mutatie te zien is in het fenotype

Oorzaken mutaties:

• Spontaan
• Kortgolvige straling (UV, röntgen, radioactieve straling)
• Chemische (mutagene) stoffen (asbest, sigarettenrook)

Gezwel = tumor = groepje cellen die ongeremd delen door diverse mutaties

Goedaardig gezwel groeit langzaam en verstoort andere weefsels niet

Bij kanker > Kwaadaardig gezwel groeit snel en verstoort andere weefsels wel

Kwaadaardig gezwel kan gaan uitzaaien = metastase = cellen van gezwel komen terecht in bloed of lymfe en verspreiden over lichaam, waar ze nieuwe tumoren vormen

Bestudeer afbeelding 36 en 41

4.11

Vanaf 8e week heet embryo foetus

Prenataal onderzoek = onderzoek aan het kind voor de geboorte

• Echoscopie (m.b.v. geluidstrillingen)
• Vlokkentest (stukje weefsel uit placenta halen en cellen onderzoeken)
• Vruchtwaterpunctie (via buikwand wat vruchtwater wegzuigen, met daarin wat cellen van het embryo)

Nadeel vlokkentest en vruchtwaterpunctie = verhoogde kans op miskraam

Bestudeer afbeelding 47 t/m 51

4.12

Biotechnologie                 = verzamelnaam van technieken waarbij organismen gebruikt worden om producten te maken voor de mens

Gist

• eencellige schimmel
• voor maken van brood, bier en wijn door gistingsreactie

Melk + yoghurt bacteriën > yoghurt
Witte kool + bepaalde bacteriën > zuurkool

Genetische modificatie:

• = recombinant-DNA-techniek = maken van een transgeen organisme
• Stuk DNA van ander organisme wordt toegevoegd aan ander organisme
• Bijv. insuline maken door insuline-gen van mens in te bouwen in het DNA van een bacterie

Argumenten voor:

• Goedkoper en sneller produceren van producten
• Oplossen van voedselprobleem
• Milieuvriendelijke produceren van bepaalde gewassen
• Bestrijding van bepaalde ziektes

Argumenten tegen:

• Mens mag de natuur niet veranderen
• Genetisch gemodificeerde organismen kunnen in de natuur misschien schade aanbrengen

Klonen = maken van individuen met exact hetzelfde genotype/DNA

2 methodes:
1). Embryosplitsing > bestudeer afbeelding 58
2). Celkerntransplantatie > bestudeer afbeelding 59

M.b.v. haren, bloed of sperma kan ieders unieke DNA-code tegenwoordig onderzocht worden en vergeleken worden met een verdachte. > bestudeer afbeelding 60

Samenvatting Biologie voor Jou VMBO 3B Waarnemen

7.1

Zintuig = orgaan dat reageert op prikkels uit de omgeving

Prikkel = invloed uit de omgeving van een organisme

Alle zintuigen samen = zintuigenstelsel

In een zintuig zitten zintuigcellen > maken impulsen (= elektrisch signaaltje) > impuls wordt doorgegeven aan zenuw > ruggenmerg en/of hersenen

Drempelwaarde = kleinste prikkelsterkte die nog een impuls veroorzaakt in een zintuig

Adequate prikkel = soort prikkel waar een zintuigcel speciaal gevoelig voor is (lage drempelwaarde voor heeft)

Gewenning = als een prikkel enige tijd aanhoudt, ontstaan er in de zintuigcellen minder impulsen

Zintuig > impuls via zenuw > ruggenmerg en/of hersenen > impuls via zenuw > spier of klier reageert

7.2

In je huid:

• Warmtezintuigen
• Koudezintuigen
• Drukzintuigen
• Tastzintuigen (reageren op lichte aanraking) > liggen in tastknopjes bij elkaar
• (Pijnpunten = uiteindes van bepaalde zenuwen die pijp waarnemen)

Neusholte bevat neusslijmvlies > houdt neusholte vochtig en bevat reukzintuig (“reukharen”)

Op tong liggen smaakknopjes met smaakzintuigcellen > 4 smaken: zoet, zuur, zout en bitter

Proeven = samenwerking reuk (neus) en smaak (tong)

Bekijk ook afbeelding 4 t/m 6

7.3 Oog
Traanklier > maakt traanvocht aan tegen uitdroging en vuildeeltjes

Traanbuis > voert vocht en vuil af naar je neusholte

Iris          = regenboogvlies = gekleurde gedeelte van oog; bevat spiertjes waarmee het regelt hoeveel ligt er door de pupil valt

Pupil      = opening in je iris waar het licht door gaat

Harde oogvlies = buitenste beschermlaag van je oog (oogwit)

Hoornvlies    = voorste gedeelte van harde oogvlies; doorzichtige gedeelte voor de iris

Vaatvlies     = laag met bloedvaatjes (voeren zuurstof en voedingsstoffen aan)

Netvlies      = laag met lichtgevoelige zintuigcellen die de lichtprikkels opvangt. Prikkels worden hier omgezet in impulsen
        Bevat kegeltjes (kleur) en staafjes (licht-donker)

Oogzenuw     = vervoert impulsen van het netvlies naar de hersenen

Gele vlek      = plaats op het netvlies recht achter de pupil, waarmee je het beste kunt zien

Blinde vlek     = plaats waar de oogzenuw aan de oogbol vastzit. Op deze plek ontbreekt een stuk netvlies

Lens         = Zorgt door lichtbreking voor een scherp beeld op het netvlies

Straalvormig lichaam      = spieren rond de lens, zodat je scherp kunt zien doordat deze spieren de lens boller kunnen maken

Glasachtig lichaam    = Doorzichtige gel waarmee de oogbol gevuld is

Oogspieren        = zes spieren per oog om de oogbol te bewegen

Leer ook afbeelding 8 en 10

7.4

Op het netvlies is het beeld verkleind en omgedraaid

Pupilreflex         = regelt de grootte van de pupil en dus de hoeveelheid licht die door de pupil valt > beschermt tegen overbelichting

Twee soorten spieren in iris die pupilreflex regelen:

• Kringspieren > maken pupil kleiner bij samentrekken
• Straalsgewijs lopende spieren > pupil wordt groter bij samentrekken

Lens van mens is elastisch en kan van vorm veranderen m.b.v. 2 spieren:

• Kringspieren = straalvormig lichaam
  • Bij samentrekken wordt de lens boller
• Lensbandjes
  • Bij samentrekken wordt de lens platter

Veraf kijken:

• Ogen in rusttoestand, lens is plat
• Lensbandjes gespannen
• Straalvormig lichaam ontspannen

Dichtbij kijken:

• Lens moet accommoderen, oftewel bol worden
• Lensbandjes ontspannen
• Straalvormig lichaam gespannen
• Bij oude mensen wil lens vaak minder goed bol worden > leesbril nodig

Staar = vertroebeling van ooglens

Leer ook afbeelding 12 t/m 18

7.5

Netvlies zet lichtprikkels om in impulsen en bestaat uit 2 lagen

• Laag van zenuwcellen
  • Geleiden impulsen van zintuigcellen naar oogzenuw
• Laag van zintuigcellen
  • Kegeltjes:
    • kleuren zien
    • hoge prikkeldrempel
    • vooral in gele vlek (goed scherp mee zien)
  • Staafjes:
    • contrasten zien in zwart/grijs/wit
    • lage prikkeldrempel
    • verspreid over netvlies, behalve in gele en blinde vlek

Kleurenblind = een of enkele type kegeltjes werken niet goed

Leer ook afbeelding 20

7.6

Geluid = luchttrillingen (golven)

• snel trillen = korte golflengte = hoog geluid
• langzaam trillen = lange golflengte = laag geluid

Aantal trillingen per seconde = Hertz
De sterkte/volume van geluid meet je in decibels

Oor bestaat uit:
Gehoorzintuig + evenwichtszintuig

Gehoorbeschadiging > haartjes van zintuigcellen in slakkenhuis raken beschadigd
Buis van Eustachius:

• loopt tussen trommelholte en keelholte
• regelt de luchtdruk in je trommelholte (en de druk op het trommelvlies)

Leer ook afbeelding 24, 27 t/m 29

Samenvatting Biologie voor Jou VMBO 3 Stevigheid en Beweging

8.1

Lichaam mens = hoofd + romp + ledematen

Skelet van de mens = geraamte = inwendig skelet

Borstkas = ribben + borstwervels + borstbeen

Schoudergordel = schouderbladeren + sleutelbeenderen

Bekken = heupbeenderen + heiligbeen

Ellepijp: loopt van de ELLEboog naar de kant van PInk

Functies van het skelet:

• Stevigheid
• Vorm
• Bescherming (van organen)
• Bewegen (spieren zitten aan botten vast)
• (maken van bloedcellen in beenmerg)

Twee type beenderen:

• Pijpbeenderen

  • Vooral in ledematen
  • Bevat veel holten met rood beenmerg om bloedcellen te vormen
  • In mergholte ook
  •  geel beenmerg > opslag van vet
• Platte beenderen
  • Wel rood maar geen geel beenmerg

Drie soorten poten:

• Topgangers > loopt op toppen van tenen > hebben hoef om elke teen = hoefganger
• Teengangers > alleen teenkootjes op de grond
• Zoolgangers > hele voet op grond (stevig, maar minder snelheid)

Leer ook afbeelding 2 en 5

8.2

Beenweefsel bestaat uit:

• Beencellen

  • Bevat veel kanaaltjes met bloedvaten
• Tussencelstof met veel kalk en weinig lijmstof
• Hard en stevig

Kraakbeenweefsel bestaat uit:

• Kraakbeencellen
• Tussencelstof met weinig kalk en veel lijmstof
• Buigzaam
• O.a. in tussenwervelschijven, in gewrichten, tussen rib en borstbeen, oorschelp

Skelet baby bevat nog veel kraakbeen
Oude mensen > weinig lijmstof in tussencelstof > broze en minder buigzame botten

Leer ook afbeelding  8 t/m 12

8.3

Botten zijn verbonden via een:

• Naadverbinding (schedel) = onbeweeglijk
• Kraakbeen (o.a. rib – borstbeen) = beetje beweeglijk
• Vergroeid (o.a. heiligbeen en staartbeen) = onbeweeglijk
• Gewricht = beweeglijk

Type gewrichten:

• Kogelgewricht
• Scharniergewricht
• Rolgewricht (spaakbeen rolt om ellepijp)

Bouw van gewricht:

• Gewrichtskom
• Gewrichtkogel (= gewrichtsknobbel)
• Kraakbeenlaagje > tegen slijtage & soepel bewegen
• Gewrichtskapsel            = taai vlies dat botten bij elkaar houdt / beschermt & maakt gewrichtssmeer
• Gewrichtssmeer             > vloeistof die gewricht soepel laat bewegen
• Gewrichtsbanden          > extra taai vlies in gewrichten die zware belasting doen (bijv. kniebanden, enkelbanden)

Leer ook afbeelding 13 t/m 18

8.4

Alle spieren samen = spierstelsel

Bovenarm          Biceps = armbuigspier
                               Triceps = armstrekspier

Spieren die tegenovergestelde beweging maken = antagonisten (bijv. rug en buikspieren, triceps-biceps)

Pees = taai stevig, niet elastisch vlies dat spier aan bot vast hecht

Plek waar pees aan bot zit = aanhechtingsplaats

Om de spier ligt een laag bindweefsel = spierschede

Spier bestaat uit spierbundels, elk omgeven door een bindweefsel

Spierbundel bestaat uit spiervezels (gebruikt zuurstof en voedingsstoffen)

Door samentrekken spiervezels > spier korter en dikker

Leer ook afbeelding 19 t/m 22

8.5

Wervelkolom zorgt voor schokdemping door:

• Dubbele S-vorm (in stand gehouden door rugspieren)
• Tussenwervelschijven

Door de ruggenwervels lopen zenuwen, het ruggenmerg

8.6

Spierpijn             > door afvalstoffen die achterblijven in spier & mini beschadigingen van spiervezels

Spierkramp        = spier trekt plotseling samen door intensieve belasting à kan leiden tot spierscheuring in vlies rond spierbundels

Zweepslag          = scheuring van kuitspier

Botbreuk > twee bothelften moeten gezet worden

Kniegewricht bevat extra:

• Been > knieschijf (bescherming)
• 2 Kraakbeenschijven > meniscus (soepeler bewegen gewricht)
• Kniebanden en kruisbanden

Voetbalknie = meniscus scheurt in kniegewricht > vocht in knie of knie op slot

Kneuzing             = beschadiging van een weefsel, zonder dat er iets breekt of scheurt. Vaak met een bloeduitstorting

Verstuiking of verzwikking =kneuzing van een gewricht à gewrichtskapsel en gewrichtsbanden raken te ver uitgerekt/scheurt > zwelling

Ontwrichting     = gewrichtskogel schiet volledig uit de kom

Tennisarm          = aanhechtingsplaat van elleboogspier is ontstoken

Achillespeesontsteking                = aanhechtingsplaats van kuitspier is ontstoken

Voorkomenvan blessures door:

Cooling-down
Warming-up      > Veel bloed door spieren laten stromen, zodat spier makkelijker kan samentrekken en minder snel overbelast is

RSI         = muisarm (‘herhaalde belasting blessure’)

Leer ook afbeelding 36

Samenvatting Gedrag VMBO 3b Biologie voor Jou

9.1

Gedrag = alle waarneembare handelingen van een mens of dier

Prikkel = invloed uit de omgeving

Respons = reactie door een spier of klier

Gedrag is opgebouwd uit handelingen

Gedragsonderzoek moet objectief zijn: alleen feiten weergeven, geen meningen

Ethologie = studie van gedrag

Ethogram = lijst met objectieve beschrijvingen van de handelingen van een dier

Protocol = lijst van opeenvolgende waargenomen handelingen van een dier

Balts (paringsgedrag) = gedrag dat vooraf gaat aan de voortplanting

Gedragsketen = gedrag bestaat uit serie handelingen die in vaste volgorde gebeuren

Bestudeer ook afbeelding 2, 5 en 9

9.2

Twee soorten prikkels:

• Inwendige prikkel (de motivatie)

  • Honger en dorst (voedingsdrang)
  • Hormonen (voortplantingsdrang)
• Uitwendige prikkel > waargenomen met je zintuigen

Inwendige prikkels + uitwendige prikkels --> gedrag

Sleutelprikkel = prikkel die doorslaggevende rol speelt bij het veroorzaken van een bepaald gedrag

Supranormale prikkel = prikkel die sterkere respons veroorzaakt dan de normale sleutelprikkel

Bestudeer ook afbeelding 14 en 15

Samenvatting Stofwisseling Vmbo 4a Biologie voor Jou

1.1

Stofwisseling = alle processen in een organisme waarbij stoffen worden omgezet in andere stoffen
Organische stoffen:

• Afkomstig (van producten) van organismen
• Bijv. eiwitten, vetten en koolhydraten
• Fossiele brandstoffen (aardolie)

Anorganische stoffen:

• Komen zowel in organismen als levenloze natuur voor
• Bijv. mineralen en water

Enzymen:

• = Eiwitten die reacties van de stofwisseling versnellen
• Werken heel specifiek (doen slechts 1 type reactie)
• Enzymen worden hergebruikt
• Er zijn knippende en “samenvoegende” enzymen

Enzymactiviteit = snelheid waarmee enzym een reactie versnelt. Hangt af van:

• Temperatuur
• Zuurgraad (pH)

In een optimumkromme van een enzym:

• Minimumtemperatuur (enzymen bewegen te langzaam)
• Optimumtemperatuur
• Maximumtemperatuur (Enzym veranderd definitief van vorm en is onwerkzaam geworden)

Zuurgraad (pH)

• Hoe lager de pH (lager dan 7), hoe zuurder de vloeistof
• Hoe hoger de pH (groter dan 7), hoe basischer de vloeistof

Bestudeer ook afbeelding 4 en 5

1.2

Fotosynthese:

Water + koolstofdioxide + (zon)licht    -----> zuurstof + glucose

Vindt plaats in cellen met bladgroenkorrels (zitten enzymen voor fotosynthese in)

• CO2 wordt opgenomen via de huidmondjes
• Water wordt opgenomen via de wortelharen

De opperhuid en nerven van een blad bevatten geen bladgroenkorrels

Bestudeer ook afbeelding 10 en 14

1.3

Bladgroenkorrels/planten zetten dus anorganische stoffen om in organische stoffen (glucose)

Plant kan glucose omzetten in:

• Suiker
• Zetmeel (kan plant opslaan in bladeren of ondergronds)
• Cellulose (zit in celwand van plant)
• Met glucose + nitraat (een zout) kan een plant eiwitten maken
  • Eiwitten zitten veel in het cytoplasma
• Vet (opslaan in zaden)

Assimilatie = het vormen van organische stoffen

Organische stoffen doen dienst als bouwstof of brandstof

Bestudeer ook afbeelding 16

1.4

Verbranding:

Brandstof (glucose) + zuurstof --> koolstofdioxide + water + energie

(oftewel uit een organische stof worden anorganische stoffen gemaakt)

Energie komt vrij als warmte of beweging

Energie geef je weer in kilocalorie (kcal) of in kilojoule (kJ)

Grondstofwisseling = de stofwisseling van het lichaam in rust.
Hangt af van:

• Leeftijd
• Geslacht
• Omgevingstemperatuur

1.5

Plant overdag:

• Fotosynthese
• Verbranding
• Uiteindelijk  geeft een plant meer zuurstof af dan dat hij verbruikt voor verbranding

Plant ’s nachts:

• Verbranding

Plant slaat overdag teveel aan glucose op als zetmeel. ’s Nachts wordt deze zetmeel weer gebruikt.

Bestudeer ook afbeelding 22

Samenvatting Planten VMBO 4a Biologie voor Jou

2.1

Ongeslachtelijke voortplanting               = voortplanting waarbij geen bevruchting plaats vindt; hierbij groeit een stukje van de volwassen plant uit tot een nieuwe plant.

• Door middel van gewone celdeling > mitose
• Nakomelingen hebben zelfde genotype als ouderplant (fenotype kan verschillen door milieufactoren)

Voorbeelden ongeslachtelijke voortplanting:

• Deling door eencellige wieren
• Stekken = stukje van plant afsnijden dat vervolgens wortels gaat maken (nieuwe plant)
• Knollen = verdikte stengels die uitlopers kan vormen uit de ‘knoppen’
• Bollen = verdikte bladeren (rokken) met veel reservevoedsel, met tussen de bolschijf  ‘knoppen’ . Uit de eindknop groeit een nieuwe plant.
• Uitloper = lange stengel (boven de grond) waaruit nieuwe plant groeit (bv. aardbei)
• Wortelstok = lange stengel die onder de grond groeit, waaruit nieuwe plant groeit

Geslachtelijke voortplanting =  als er bevruchting plaats vindt bij de voortplanting

• De kernen van de geslachtscellen moeten samensmelten
• Bij vorming van geslachtscellen vind reductiedeling (meiose) plaats
• Bij nakomelingen ontstaan dus telkens nieuwe genotypes

Bestudeer ook afbeelding 1, 5, 8 en 9

2.2

Bloem is een orgaan van een plant, functie = voortplanting

Onderdelen bloem:

Tweeslachtige plant:     heeft stamper + meeldraden
Eenslachtige plant:         heeft stamper (vrouwelijke bloem) of meeldraden (mannelijke bloem)

• Plant die tweeslachtig is, is een eenhuizige soort
• Plant die eenslachtig is, is een tweehuizige soort

Bestudeer ook afbeelding 11, 16, 18 en 19

2.3

Bestuiving          =  overbrengen van stuifmeel van de meeldraden naar de stempel van de stamper > Altijd naar plant van dezelfde soort

Twee soorten bestuiving:

• Kruisbestuiving = stuifmeel gaat van de ene bloem naar een andere bloem van dezelfde soort
• Zelfbestuiving =  stuifmeel komt op een bloem van dezelfde plant terecht

2.4

Bestuiving en bevruchting:

• Een bij zuigt nectar uit de bloem, waarbij stuifmeelkorrels aan de bij blijven plakken.
• De bij gaat naar een andere bloem en de stuifmeelkorrels blijven plakken aan de stempel
• Uit de stuifmeelkorrel vormt een stuifmeelbuis
• De stuifmeelbuis groeit naar beneden richting het zaadbeginsel
• De kern van de stuifmeelkorrel versmelt met de kern van de eicel
• Uit de bevruchte eicel ontstaat een kiem
• Uit het zaadbeginsel ontstaat een zaad
• Uiteindelijk verschrompelen de kroon en kelkbladeren en groeit het vruchtbeginsel sterk

Zaadverspreiding:

• M.b.v. dieren

  • vruchten eten vanwege sappig vruchtvlees en uitpoepen zaden
  • kleven aan vacht dier m.b.v. haakjes
  • wintervoorraden in  grond worden vergeten (eikels)
• M.b.v. wind, bijv. paardenbloem en esdoorn
• Door plant zelf, bijv. springzaad, brem, erwt

Bestudeer ook afbeelding 27 t/m 30

2.5

Bruine boon bestaat uit:

• Zaadhuid: voor bescherming
• Twee zaadlobben: bevatten reservevoedsel
• Kiem (tussen de zaadlobben): bestaat uit worteltje, stengeltje en 2 blaadjes

Ontkieming hangt af van:

• Temperatuur
• Water
• Zuurstof

Tijdens ontkieming groeit er m.b.v. het reservevoedsel in de zaadlob een kiemplantje. Reservevoedsel wordt omgezet in glucose voor verbranding.

Het worteltje vormt wortelharen voor opname water + mineralen

Als stengeltje en blaadjes boven grond komt gaat deze bladgroen vormen; hiermee kan het fotosynthese uitvoeren

Daarna vindt er groei plaats = groter en zwaarder worden van een organisme

• Door celdeling, plasmagroei en celstrekking

Levenscyclus (een individu sterft, maar de soort blijft bestaan) plant:

• Eenjarige planten

  • Alleen zaden overwinteren
• Tweejarige planten
  • Slaan meestal reservevoedsel op in wortel om eerste winter te overleven onder grond
  • In 2e jaar worden bloemen, vruchten en zaden gevormd
• Meerjarige planten (= overblijvende planten)
  • Zowel houtachtige en kruidachtige planten

Bestudeer ook afbeelding 35 t/m 38

2.6

Functies van de wortel:

• Plant vastzetten in de bodem
• Opnemen van water met mineralen
• Opslaan van reservevoedsel (o.a. om te overwinteren)

Twee functies van de stengel:

• Dragen van de bladeren en bloemen
• Transport van water met opgeloste voedingsstoffen door de plant > via de vaten. Deze vaten zijn als een groepje gebundeld als vaatbundels

Functie van bladeren = maken van glucose(voedsel) met behulp van fotosynthese
Door alle organen  van een plant lopen vaatbundels; groepjes van vaten. In bladeren noem je de vaten nerven.  Er zijn 2 soorten vaten:

• Houtvaten

  • Water met mineralen vervoeren
  • Van wortels richting bladeren = opwaartse sapstroom
  • Wand bevat cellulose en houtstof
• Bastvaten
  • Water met assimilatieproducten uit de bladeren (o.a. suikers)
  • Van blad naar beneden = dalende sapstroom
  • We noemen de dwarswanden met openingen zeefplaten
• Door verdamping van water vanuit de bladeren wordt het water in de houtvaten omhoog gezogen.
• Wortelharen vullen het water weer aan. Door worteldruk “persen” de wortels het water in de houtvaten omhoog

De stam van een boom heeft jaarringen:

• Oudste hout ligt in het midden van de stam, de laatste jaarring aan de buitenkant
• Brede jaarring = gunstige milieuomstandigheden in dat jaar
• Smalle jaarring = ongunstige milieuomstandigheden in dat jaar (o.a. bosbrand, een plaag, droogte)
• Jaarring bevat twee lagen: zomerhout (donkerder en smaller door droogte/warmte in zomer) en voorjaarshout (lichtere en bredere ring)

Bestudeer ook afbeelding 43 t/m 49 + 52

2.7

Stevigheid van een plant door:

• Houtvaten (met cellulose en houtstof) geven stevigheid aan wortels, stengels en bladeren
• Daarnaast krijgt een plant ook stevigheid door vocht in de vacuole van een cel:
  • Druk van de cel tegen de celwand = turgor
• Vezels: dikke celwanden met cellulose en houtstof

Bescherming plant door:

• Waslaagje: beschermt tegen verdamping vocht (vooral bij planten in droog milieu)
• Huidmondjes van plant kunnen gesloten worden (sluitcellen veranderen dan van vorm, doordat turgor van de sluitcellen afneemt)
  • Huidmondjes meestal aan onderzijde van blad
  • Huidmondjes ’s nachts meestal dicht

Samenvatting Biologie voor Jou VMBO 4a Ecologie

3.1

Ecologie               = studie over alle relaties tussen organismen en hun milieu

2 groepen invloeden uit milieu:

• Biotische factoren: afkomstig van organismen
• Abiotische factoren: invloeden uit de levenloze natuur

Niveaus van ecologie:

• Individu: 1 organisme
• Populatie: groep individuen van zelfde soort die zich onderling voortplanten
• Levensgemeenschap: populaties van verschillende soorten die in een bepaald gebied samenleven
• Ecosysteem: bepaald gebied waarin biotische en abiotische factoren een eenheid vormen

Biotoop                               = gezamenlijke abiotische factoren van een ecosysteem

Bestudeer ook afbeelding 2 en 3

3.2

Voedselketen:

• Is een reeks soorten, waarbij elke soort de voedselbron is voor de volgende soort
• Eerste schakel is altijd een plant
• In natuur lopen voedselketens door elkaar heen = voedselnet / voedselweb

Autotroof           = organisme heeft geen andere organismen als voedsel nodig > maakt zelf organische stoffen uit anorganische stoffen door fotosynthese in bladgroenkorrels

Fotosynthese: water + koolstofdioxide + licht --> glucose + zuurstof

Heterotroof       = organismen die zich voeden met andere organismen. Kunnen dus geen energierijke stoffen maken uit alleen anorganische stoffen.

In een voedselkringloop tref je aan:

• Planten zijn producenten

  • Altijd 1e schakel voedselketen
  • ‘produceert’ glucose en andere voedingsstoffen
• Dieren zijn consumenten (van 1e orde, 2e orde etc.)
• Afvaleters zijn dieren die dode resten van planten en dieren eten
• Bacteriën en schimmels zijn reducenten
  • Breken organisch afval af tot voedingszouten (mineralen), die weer opgenomen kunnen worden door producenten

Bestudeer ook afbeelding 4, 6, 7 en 10

3.3

Kringloop van koolstof: bestudeer ook afbeelding 11

• In lucht zit koolstof in koolstofdioxide
• Planten leggen koolstofdioxide met fotosynthese vast in glucose. Met glucose kunnen ook andere plantaardige energierijke stoffen gemaakt worden
• Bij verbranding glucose komt weer koolstofdioxide vrijdag
• Plantaardige energierijke stoffen kunnen ook opgenomen worden door dieren, die dit vervolgens verbranden en er koolstofdioxide vrijkomt, of die het opslaan als dierlijke energierijke stoffen
• Dood organisch materiaal wordt weer afgebroken door reducenten, waarbij koolstofdioxide vrijkomt bij de verbranding

Stikstofkringloop: bestudeer ook afbeelding 13

• 79% van lucht is stikstofgas
• Stikstof is bestandsdeel van eiwitten
• Stikstof zit in de bodem als nitraat (= voedingszout)
• M.b.v. nitraat kan plant plantaardige eiwitten maken
• Dier kan plantaardige eiwitten eten en omzetten in dierlijke eiwitten
• Rotting bacteriën kunnen dode organismen (eiwitten) afbreken waarbij ammoniak vrij komt
• Ammoniak kan in bodem weer oplossen als ammonium
• Bacteriën in bodem kunnen ammonium weer omzetten in nitraat
• Stikstofbindende bacteriën (o.a. in wortelknolletjes) kunnen stikstofgas uit lucht omzetten in nitraat

Groenbemesting             = op grond die nitraatarm is worden planten geplant met wortelknolletjes, zodat de grond weer stikstofrijk wordt

3.4

Piramide van aantallen:

• Geeft aan hoeveel individuen elke schakel van een voedselketen heeft
• In een voedselketen wordt het aantal individuen in elke schakel meestal kleiner (behalve als voedselketen met een boom begint)

Piramide van biomassa:

• Biomassa = totale gewicht van alle energierijke stoffen in een organisme
• Energierijke stoffen zijn: eiwitten, vetten en koolhydraten
• In een voedselketen/voedselpiramide van biomassa wordt de biomassa in elke schakel kleiner

In elke schakel van een voedselketen verdwijnt dus energie door:

• Uitwerpselen
• Organisme verbrandt energierijke stoffen
• Afgestorven weefsels

Uiteindelijk komt dus maar klein gedeelte energierijke stoffen ter beschikking als bouwstof voor het organisme in de volgende schakel

Bestudeer ook afbeelding 16 t/m 19

3.5

Optimale omstandigheden voor populatie is wanneer de biotische en abiotische factoren de meest gunstige waarden hebben

Biologische evenwicht = populatiegrootte schommelt om een bepaalde evenwichtswaarde
Populatiegrootte hangt af van:

• Biotische factoren

  • Hoeveelheid voedsel
  • Aantal natuurlijke vijanden
  • Ziekteverwekkers
• Abiotische factoren
  • Klimaat (temperatuur, licht, lucht en water)

Successie            =opeenvolging van planten en dierensoorten in een gebied, van een pionieersecosysteem naar een climaxecosysteem

Pioniersecosysteem

• Beginstadium successie
• Weinig verschillende soorten planten en dieren / aanwezige soorten wel in grote aantallen
• Eenvoudig voedselweb
• Sterk schommelende abiotische factoren

Climaxecosysteem

• Eindstadium successie
• Erg soortenrijk
• Ingewikkeld voedselweb

Humus        = laagje in bodem  met mengsel van voedingsstoffen die uit resten van organismen vrijkomen, samen met de reducenten

Bestudeer ook afbeelding 20, 22 (optimumkromme) en 25

3.6

Aanpassing vis aan waterleven:

• Kieuwen voor zuurstof
• Staartvin om op een neer te bewegen
• Slijm op schubben, zodat er minder weerstand is in het water
• Gestroomlijnde vorm

Poten van landzoogdieren:

• Topgangers > loopt op toppen van tenen à hebben hoef om elke teen = hoefganger
• Teengangers > alleen teenkootjes op de grond
• Zoolgangers > hele voet op grond (stevig, maar minder snelheid)

Poten van vogels:

• Zangvogels: 3 tenen naar voren, 1 naar achteren
• Roofvogels/uilen: tenen met scherpe klauwen
• Loopvogels: hebben 3 tenen die naar voren staan
• Watervogels: zwemvliezen tussen tenen
• Steltlopers: lange poten en lange tenen tegen wegzakken in modder

Snavels van vogels:

• Kegelsnavel

  • Zangvogels die zaden moeten kraken
• Pincetsnavel
  • Puntige snavel om insecten te vangen
• Haaksnavel
  • Roofvogels die prooi moeten verscheuren
• Priemsnavel
  • Lange snavel om die in natte bodem diertjes te zoeken
• Zeefsnavel
  • Bij watervogels die water afslobberen voor kleine diertjes en plantjes

Bestudeer ook afbeelding 27 t/m31

3.8

Aanpassing plant in winter:

• Bovengronds deel sterft af, reservevoedsel in wortel
• Sommige planten blijft alleen wortelrozet leven boven grond (= rozetvormende planten)

Zonplanten

• Groeien beste bij veel licht

Schaduwplanten

• Groeien beste bij weinig licht (o.a. op bodem bos)
• Vaak grote dunne donkergroene bladeren
• Bloeien vaak vroeg in voorjaar (= voorjaarsbloeiers)

Waterlelie: zit met wortels in bodem, bladeren drijven op water. Stengel bevat luchtkanalen zodat zuurstof bij wortels kan komen

Bestudeer ook afbeelding 33 t/m 37

Samenvatting Mens & Milieu Biologie voor Jou VMBO 4a

4.1

Mensen zijn van het milieu afhankelijk voor:

• Voedsel (via fotosynthese)
• Zuurstof (via fotosynthese)
• Water
• Energie
• Grondstoffen
• Recreatie

Milieuproblemen:

• Vervuiling (= stoffen toevoegen aan milieu)
• Uitputting (= teveel stoffen onttrekken aan milieu)
• Vervuiling + uitputting leiden tot aantasting van milieu

Bevolkingstoename en manier van leven zijn grootste oorzaken milieuproblemen

Biodiversiteit = variatie aan soorten in de natuur

4.2

3 soorten landbouw:

• Akkerbouw , veeteelt en landbouw

Opbrengt voedingsgewassen verhoog je door:

• Bemesting

  • = Mineralen (voedingszouten) toevoegen aan bodem
  • Met stalmest (in vaste of vloeibare vorm (= drijfmest, via mestinjectie in grond)
    • Reducenten in bodem breken mest af in bodem tot mineralen
  • Of kunstmest (bevat nitraat en fosfaat)
• Bodembewerking
  • Bijv. meer lucht/zuurstof in bodem door ploegen en eggen
• Beschermen tegen ziektes en plagen
  • Chemische bestrijdingsmiddelen = biociden = pesticiden
    • Voordeel:
      • effectief
    • Nadeel:
      • meestal niet-selectief
      • soorten kunnen resistent (= ongevoelig) worden voor  middel
      • middelen worden slecht biologisch afgebroken
        • Komen terecht in vetweefsel van dieren, waar de gifstof kan ophopen = accumulatie
  • Biologische bestrijding. 2 methodes:
    • plaag bestrijden m.b.v. natuurlijke vijand
    • Lokken van soorten met geuren en geluiden

Andere technieken in landbouw:

• In veeteelt gebruikt men krachtvoer: bevat veel energierijke stoffen en mineralen
• Ook opbrengst van gewassen/dieren vergroten door kunstmatige selectie: uit nakomelingen gebruikt boer voor verdere kruisingen alleen individuen met meest gunstige eigenschappen = veredeling
• Ook kan je erfelijke eigenschappen veranderen = genetische modificatie = maken van een transgeen organisme
• Kunstmatige inseminatie (= KI): sperma van dier met gunstige eigenschappen wordt in baarmoeder ingebracht
• In vitro fertilisatie = IVF: eicellen worden buiten het lichaam bevrucht door spermacellen

Bestudeer ook afbeelding 13 t/m 15 + 18

4.3

Akkerbouwbedrijven:

• Vaak monoculturen = op een grote akker wordt slechts 1 soort gewas verbouwd

  • Voordeel: makkelijk machines gebruiken voor grote opbrengst, dus snel en makkelijk
  • Nadeel:
    • meer kans op plagen, dus meer chemische bestrijdingsmiddelen nodig
    • uitputting van bodem, dus meer bemesten

Veeteeltbedrijven:

• Bio-industrie = intensieve veehouderij

  • Voordelen: effectief gebruik van ruimte dus veel dieren houden mogelijk
  • Nadelen: dierenwelzijn, mestoverschot, uitstoot broeikasgassen

Tuinbouw:

• Op open grond (= buiten)
• In kassen = glastuinbouw
  • Nadelen:
    • verbruik van veel energie (voor warmte en extra licht)
    • Veel bestrijdingsmiddelen

Biologische landbouw:

• = landbouw waarbij rekening gehouden wordt met het milieu en welzijn van de dieren
• Monoculturen worden vermeden, maar boer doet aan vruchtwisseling
  • Minder kans op plagen door jaarlijkse wisseling gewassen
  • Hierdoor geen gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen >  onbespoten
• Bij biologische veeteelt > dieren mogen scharrelen

4.4

Fossiele brandstoffen

• brandstoffen ontstaan uit resten van dode planten en dieren
• bijv. aardolie, steenkool en aardgas
• energie komt oorspronkelijk uit de zon (via de fotosynthese)
• Nadelen:
  • CO2 die bij verbranding vrijkomt veroorzaakt opwarming aarde
  • Luchtverontreiniging door afvalstoffen bij verbranding (o.a. smog)
    • Smog = soort mist die sterk vervuild is door rook en uitlaatgassen
    • Verzuring: bepaalde gassen verzuren het milieu > komen terecht in bodem en oppervlaktewater > zieke planten
  • Uitputting van fossiele brandstoffen

Kernenergie

• Splitsen van atoomkernen (uranium) > levert energie in vorm van warmte
• Voordeel:
  • Geen luchtverontreiniging en geen CO2 uitstoot
• Nadeel:
  • Radioactief afval (en  vrijkomende straling bij ongeluk)

Duurzame energie

• Zijn energiebronnen die niet opraken en geen milieuvervuiling veroorzaken (en dus geen CO2-uitstoot)

  • Zonne-energie
  • Wind-energie (nadeel: horizonvervuiling)
  • Waterkracht (o.a. stuwdammen en getijdenenergie)
  • Biomassa
    • Energierijke stoffen uit organisch afvalmateriaal
    • Komt wel CO2 vrij, maar is door planten tijdens hun groei al opgenomen uit de lucht (dus “CO2-neutraal”)
    • Biobrandstoffen = men kweekt speciaal planten om brandstof mee te maken
      • Nadeel: minder landbouwgrond over voor voedsel

4.5

Dampkring = atmosfeer = luchtlaag rondom de aarde

• Gassen in dampkring laten deel zonnestraling door naar aarde, rest wordt weerkaatst
• Op aarde deel zonnestraling omgezet in warmte. Aarde straalt deze ook weer uit. Dampkring houdt deel van deze warmte uitstraling  weer tegen = broeikaseffect
• Broeikaseffect zorgt voor leefbare temperatuur op aarde!

Broeikasgassen: waterdamp, koolstofdioxide en methaan (aardgas)
Door menselijk handelen nemen bepaalde broeikasgassen sterkt toe in de atmosfeer, hierdoor ontstaat eenversterkt broeikaseffect. Dit kan leiden tot

• Klimaatverandering
• Stijging zeespiegel
  • Warmer water zet uit
  • Smelten polen en gletsjers
• Meer droogte (grotere woestijnen)
  • Minder landbouwgronden blijven mogelijk over
• Soorten verplaatsen of verdwijnen > voedselketens worden verstoord
• Door hitte meer sterfgevallen, of komen bepaalde ziektes vaker voor (ziekte van Lyme via teek)

Luchtvervuiling ook door fijnstof = onzichtbaar kleine stofdeeltjes

Verzuring bodem en lucht door:

• Stikstofoxiden (vooral door verkeersuitstoot)
• Zwaveldioxide (vooral door industrie)
• Ammoniak (uit mest)

Gevolgen verzuring:

• Wortelharen planten beschadigen: mindere opname water en voedingsstoffen > minder fotosynthese en vatbaarder voor ziekteverwekkers.

  • O.a. naaldbomen verliezen naalden

Bestudeer ook afbeelding 56 en 58

4.6

Oppervlaktewater = water in rivieren, kanalen, zee en meren

Organisch afval in water wordt afgebroken door reducenten, waarbij o.a. CO2 en mineralen vrijkomen, die planten weer gebruiken voor de groei                 = zelfreinigend vermogen van water

Gevolg overbemesting:

• Mineralen in oppervlaktewater = vermesting > ontstaat voedselrijk water
• Sterke algengroei > roofvissen zien prooi niet > o.a. brasem neemt sterk toe in aantal > aantal watervlooien nemen sterk af > nog meer algengroei > massale algensterfte > meer reducenten > zuurstofgehalte daalt > veel waterdieren sterven > nog meer reducenten > uiteindelijk levenloos water

Stappen in rioolwaterzuivering:

• Rooster: filtert grof afval in rioolwater
• Voorbezinktank: afval zakt naar bodem
• Beluchtingstank: bevat reducenten die organisch afval afbreken = biologische zuivering
• Nabezinktank: laatste afval deeltjes bezinken langzaam (= rioolslib)

Bestudeer ook afbeelding 79

4.7

Bodemsanering = het schoonmaken van vervuilde grond

Ontbossing leidt vaak tot erosie > bovenste vruchtbare humuslaag spoelt weg van bodem

Door daling van grondwaterstand > verdroging

Huishoudelijk afval:

• Huisvuil

  • O.a. Gft-afval (groente fruit en tuinafval)
• Grofvuil

Afvalverwerking:

• Recycling = afvalproducten worden als grondstoffen voor nieuw product gebruikt
• Composteren = gft-afval wordt afgebroken door reducenten > ontstaat soort mest met veel voedingsstoffen bij (= compost)
• Verbranden > levert warmte op voor opwekking elektriciteit
• Storten
• Speciale behandeling van kca = klein chemisch afval

4.8 maatregelen voor milieu bescherming

• Duurzame ontwikkeling = rekening mee houden dat mensen in de toekomst ook in hun behoeften kunnen voorzien
• Landbouwbeleid
  • Mineralenboekhouding
• Milieubeheer

Samenvatting Voeding en Vertering Biologie voor Jou VMBO 4

5.1

Voedselproductie m.b.v. bacterie:

• M.b.v. melkzuurbacteriën kun je melk omzetten in yoghurt
• Kaas en zuurkool

Voedselproductie m.b.v. schimmel:

• Schimmelkaas
• Gisten (eencellige schimmel): brood, bier en wijn. Door gisting ontstaat o.a. alcohol en CO2 uit suikers

Voedsel langer houdbaar maken = conserveren

• Lage temperatuur (invriezen): enzymen werken niet
• Pasteuriseren: korte tijd product verhitten waardoor deel micro-organismen dood gaan
• Steriliseren: sterke verhitting waardoor alle micro-organismen doodgaan (en smaak licht verandert)
• Drogen, zodat micro-organisme geen water heeft
• Conserveermiddelen toevoegen: zuur, veel suikers of zouten

Additieven = toegevoegde kleur, smaak of geurstoffen

5.2

Voedingsmiddelen = alles wat je eet of drinkt
Voedingsstoffen = bruikbare bestandsdelen van voedingsmiddelen
Voedingsvezels = alle onverteerbare stoffen in plantaardig voedsel

4 functies voedingsstoffen:

• Bouwstoffen: voor groei, ontwikkeling en herstel van cellen
• Brandstoffen: energie leveren
• Reservestoffen: opslag
• Beschermende stoffen: tegen ziektes

Indicator = stof om andere stof mee aan te tonen
Indicator voor zetmeel = jodium

5.3

Basis gezonde voeding is variatie

Voedselvergiftiging = infectie die optreedt door het eten van voedsel dat is besmet met chemische stoffen of ziekteverwekkende bacteriën

Schijf van 5:

Eenheid energie is de calorie (cal) ; 1 kcal = 1000 calorieën
Energiebehoefte per dag hangt af van:

• Geslacht (jongens hebben meer nodig)
• Leeftijd
• Lichaamsgrootte
• Lichamelijke inspanning

Teveel energie inname > opslag als reservestoffen (vet)
BMI = Body Mass Index = Quetelet-index

5.4

Alle organen die samenwerken voor de vertering = verteringsstelsel

Doel vertering = voedingsstoffen afbreken tot verteringsproducten die wel door de darmwand opgenomen kunnen worden in het bloed

Stoffen die wel door darmwand opgenomen worden (en niet verteerd hoeven te worden): water, glucose, mineralen en vitamines

Stoffen die wel verteerd moeten worden: eiwitten, vetten en meeste koolhydraten

Verteringsklieren maken verteringssappen; deze bevatten enzymen

Enzymen = stoffen die scheikundige reacties versnellen. Ze worden gebruikt en niet verbruikt! Een enzym kan maar 1 soort reactie uitvoeren.

Darmperistaltiek = beweging die darmen maken om voedsel voort te stuwen = peristaltische bewegingen > door samenwerking van kringspieren en lengtespieren

• Ook tot doel om voedselbrij te kneden en te mengen met de sappen

Voedingsvezels prikkelen de spieren in de (dikke) darmwand, waardoor darmperistaltiek gestimuleerd wordt

Leer ook afbeelding 30 en 32 uit je boek

5.5

Functie gebit = oppervlakte voedsel vergroten, zodat enzymen beter kunnen inwerken

Tanden en kiezen = gebitselementen

Onderdelen tand:

Tanden: snijtanden en hoektanden (grijpen prooi bij roofdier)

Kiezen: knobbelige bovenkant om voedsel te vermalen

Op latere leeftijd krijg je 4 extra kiezen, de verstandskiezen

Tussen 1 ½ / 2  en 6 jaar > melkgebit > 2 i.p.v. 4 kiezen per kaakhelft

Tandplak = laagje aanslag op tanden met bacteriën, etensresten en speeksel
Tandplak tast glazuur aan, doordat bacteriën suikers omzetten in zuur > te grote aantasting glazuur  > ook tandbeen aangetast = gaatje

Tandvleesontsteking > rood en bloederig tandvlees, tandvlees trekt zich terug > hierdoor kan wortelvlies en cement ontsteken > tand gaat los zitten of valt er uit

Tandsteen = tandplak dat verkalkt

Leer ook afbeelding 36, 43 uit je boek

5.6

Mondholte en keelholte:
Speeksel = water, slijm (betere glijbaarheid) en enzym (om zetmeel te verteren)
Slikreflex:

• Huig sluit neusholte af tijdens het slikken
• Strotklepje sluit luchtpijp af tijdens slikken

Slokdarm maakt peristaltische bewegingen om voedsel voort te bewegen

Maag:

• bevat kring,- en lengtespieren
• functie: opslag voedsel + afgeven/maken maagsap

Maagsap bevat water, zoutzuur (bacteriën in voedsel doden) en enzym (voor afbraak eiwitten)

Kringspier op einde van de maag = maagportier > laat voedsel door naar 12-vingerige darm

In 12-vingerige darm monden uit:

• Afvoerbuis van de lever (maakt gal) en galblaas (opslagplaats gal). Gal emulgeert vetten = maakt van grote vetdruppels kleinere vetdruppels (let op: niet verteren dus)
• Afvoerbuis van de alvleesklier: maakt alvleessap (bevat enzymen voor vertering eiwitten, koolhydraten en vetten)

Dunne darm:

• Heeft darmsapklieren > enzymen voor vertering eiwitten en koolhydraten
• Opnamen van voedingsstoffen/verteringsproducten in het bloed
• Wand is opgebouwd uit darmplooien, die weer darmvlokken (uitstulpingen) bevatten. Darmvlok heeft bloedvaten, waardoor voedingsstoffen opgenomen worden uit de voedselbrij in het bloed
• Door vlokken/plooien > oppervlaktevergroting

Blinde darm > ligt vlak onder plek waar dunne darm over gaat in dikke darm > uitstulping aan de onderkant = wormvormig aanhangsel = appendix (bij blindedarmontsteking is dit gedeelte ontstoken)

Dikke darm:

• Water opnemen uit voedsel (bij diarree ontregelt)
• Bevat bacteriën > deze hebben enzym cellulase om celwanden af te breken van plantaardige resten

Endeldarm:

• Opslagplaats van onverteerde voedselresten
• Via de anus (een kringspier) verlaten resten (= ontlasting) het lichaam

Leer ook afbeelding 44 t/m 51 uit je boek

5.7

Plantaardig voedsel moeilijk verteerbaar door celwanden die bestaan uit o.a. cellulose

Planteneter = herbivoor

• Lang darmkanaal
• Plooikiezen, zodat je goed kunt malen
• Vaak geen hoektanden

Vleeseter = carnivoor

• Relatief kort darmkanaal
• Hebben knipkiezen
• Bovenkaak is breder dan onderkaak
• Grote scherpe hoektanden vaak

Alleseter = omnivoor

• Middellang darmkanaal
• Knobbelkiezen
• Meestal hoektanden

Leer ook afbeelding 52  uit je boek

Samenvatting Gaswisseling VMBO 4 Biologie voor Jou

6.1

Gaswisseling     = het opnemen van zuurstof en het afgeven van koolstofdioxide aan de omgeving

Eencellige dieren doen gaswisseling via celmembraan

Meercellige dieren hebben speciale organen:

• Tracheeën

  • Sterk vertakte luchtbuizen in het lichaam van een insect. Via openingen (stigma’s) komt lucht in dit tracheeënstelsel
• Kieuwen
  • Bij vissen en jonge amfibieën
  • Kieuw bestaat uit een kieuwboog met daarop kieuwplaatjes. In deze plaatjes liggen de bloedvaatjes
• Longen
  • Reptielen, vogels en zoogdieren (en volwassen amfibieën)

Leer ook afbeelding 2 en 5

6.2 en 6.3

Ademhalingsstelsel:

• Neusholte

  • Bekleed met neusslijmvlies (met slijm producerende cellen) --> maakt ingeademde lucht vochtig en warmer
  • Bevat neusharen --> grote stofdeeltjes tegen houden
  • Bevat trilhaarcellen --> slijm (met stofdeeltjes en ziekteverwekkers) naar keelholte vervoeren
  • Bevat reukzintuig --> waarschuwingsorgaan
• Mondholte
• Keelholte
  • Huig --> sluit neusholte af bij slikken
• Strottenhoofd
  • Bevat stembanden
  • Strotklepje --> sluit luchtpijp af bij voedsel slikken
• Luchtpijp
  • Wand bevat kraakbeenringen
• Bronchiën (2 x)
  • Wand bevat kraakbeenringen
• Luchtpijptakjes
  • Wand bevat nu spiertjes
• Longblaasjes
  • Zitten op einde van luchtpijptakjes
  • Heel groot oppervlakte
  • Hele dunne wand (1 laag cellen) en omgeven door netwerk van haarvaatjes --> gaswisseling tussen longblaasjes en longhaarvaten (zuurstof gaat het bloed in en koolstofdioxide wordt afgegeven)

Luchtpijp, bronchiën en luchtpijptakjes zijn bekleed met slijm producerende cellen en trilhaarcellen, die stof en ziekteverwekkers afvoeren naar de keelholte
Lucht bevat:

• Stikstof 78%
• Zuurstof 21%
• Koolstofdioxide 0,04%
• Edelgassen 1%

Leer ook afbeelding 10 t/m 14 en bestudeer tabel 1

6.4

Ventilatie            = het verversen van lucht in de longen

Twee manieren van ademhaling:

• Ribademhaling (=borstademhaling)

Inademen          --> ribben en borstbeen bewegen omhoog door tussenribspieren --> borstholte groter --> lucht naar binnen gezogen

Uitademen        --> ribben en borstbeen bewegen omlaag door zwaartekracht --> borstholte kleiner --> lucht naar buiten geperst

• Middenrifademhaling (=buikademhaling)

Middenrif = stevig gespierd vlies tussen buik,- en borstholte

Inademen          --> middenrif beweegt omlaag (trekt samen) --> borstholte groter --> longen worden groter --> lucht stroomt naar binnen

Uitademen        --> middenrif gaat omhoog, doordat buikspieren samen trekken --> borstholte kleiner --> longen kleiner --> lucht stroomt naar buiten

Leer ook afbeelding 16 t/m 21

6.5

Astma

• Spiertjes in de luchtpijptakjes trekken zich samen
• Luchtwegen vernauwen, ademhalen gaat moeilijker
• Vaak ook slijmvlies aan binnenkant luchtwegen verdikt

COPD

• Chronische ontsteking van de luchtwegen (vaak door roken)
• Hierdoor gezwollen slijmvlies in de luchtwegen

Bij astma en COPD ben je gevoelig voor stofdeeltjes

Allergie:

• Overgevoeligheid voor een bepaalde stof --> allergische reactie
• Hooikoorts = slijmvlies van je luchtwegen is allergisch voor pollen / stuifmeelkorrels
• Huisstofallergie = allergie voor uitwerpselen van huisstofmijt

Samenvatting Biologie voor Jou VMBO 4 Transport

7.1

Bloed = bloedplasma met bloedcellen en bloedplaatjes

Bloedplasma

• 7% plasma-eiwitten en 91% water, rest opgeloste stoffen
• O.a. plasma-eiwit fibrinogeen > rol bij de bloedstolling
• Vervoer van stoffen als: O2, CO2, hormonen, antistoffen, afvalstoffen (CO2) en voedingsstoffen
• Verspreiden warmte door lichaam

Rode bloedcellen

• Hebben geen celkern
• Vervoeren zuurstof m.b.v. eiwit hemoglobine (en hemoglobine bevat weer ijzer)
• Gemaakt in stamcellen in rode beenmerg
• Dode rode bloedcellen worden afgebroken door milt,  lever en het rode beenmerg

Witte bloedcellen

• Wel een celkern
• Kunnen van vorm veranderen > wand van bloedvaten verlaten naar weefsels
• Maken ziekteverwekkers onschadelijk (soms m.b.v. antistoffen)
• Gemaakt in stamcellen in rode beenmerg, ontwikkel zich verder in o.a. lymfeknopen

Bloedplaatjes

• Zijn geen cellen, maar delen van uiteengevallen cellen (dus geen celkern)
• Rol bij bloedstolling (samen met plasma-eiwitten)

Bloedstolling:

• Bloedplaatjes kleven aan beschadigde wand bloedvat en geven stoffen af
• Onder invloed van deze stoffen wordt fibrinogeen omgezet in fibrine
• Fibrine vormt een netwerk van draden, waartussen bloedcellen gaan zitten > bloedstolsel

Etter/pus = witte bloedcellen + gedode bacteriën

Trombose = stolling in een bloedvat waardoor een bloedprop ontstaat en vat wordt afgesloten

Leer ook afbeelding 1, 3, 6, 9 en 13

7.2

Bloedvatenstelsel = hart + bloedvaten
Bloedsomloop = weg die bloed door het lichaam aflegt

Kleine bloedsomloop

• rechterharthelft – longen – linkerharthelft
• Doel: Zuurstof opnemen en CO2 afgeven

Grote bloedsomloop

• linkerharthelft – organen in hele lichaam – rechterharthelft
• Doel: Zuurstof en voedingsstoffen afgeven aan cellen en CO2 en afvalstoffenafvoeren van de cellen

Mens dus dubbele bloedsomloop > bloed stroomt 2x door het hart

Leer ook afbeelding 16

7.3

Hart is een spier die zuurstof en voedingsstoffen verbruikt

Over het hart lopen bloedvaten:

• Kransslagaders: rijk aan zuurstof en voedingsstoffen / vertakking van de aorta
• Kransaders: afvoeren van CO2 en afvalstoffen van hartspier / monden uit in rechterboezem

Hart bestaat uit boezems en kamers
Linker en rechterhelft gescheiden door de harttussenwand

Route van het bloed:

• Bovenste holle ader of onderste holle ader
• Rechterboezem
• Rechterkamer
• Longslagader (2x)
• Longaders
• Linkerboezem
• Linkerkamer
• Aorta

Tussen boezem en kamer > hartkleppen (verhinderen terugstromen bloed naar boezems)
Tussen longslagader/rechterkamer en aorta/linkerkamer bevinden zich halvemaanvormige kleppen > verhinderen terugstromen bloed in de kamers

3 fasen in werking hart:

• Samentrekken van de boezems
• Samentrekken van de kamers
• Hartpauze

2 harttonen: 1e is dichtslaan van de hartkleppen, 2e is het dichtslaan van de halvemaanvormige kleppen
Hartruis = kleppen in het hart sluiten niet goed

Leer ook afbeelding 17 t/m 23

7.4

3 soorten bloedvaten:

Slagaders

• Bloed stroomt van hart af
• Hoge bloeddruk
• Dikke, stevige en elastische wanden
• Kunt er hartslag voelen
• Meestal diep in lichaam

Haarvaten

• Dunne wand, slecht 1 cellaag
• Vormen in een orgaan een haarvatennetwerk
• Bloeddruk is sterk afgenomen
• Vocht met zuurstof en voedingsstoffen kan door de wand om zo cellen te bereiken. C)2 en afvalstoffen worden met dit vocht weer terug in het bloed opgenomen

Aders

• Van organen naar het hart toe
• Lage bloeddruk
• Wanden dunner en minder elastisch dan slagader
• Hartslag niet voelbaar
• Liggen minder diep in lichaam
• Veel aders bevatten kleppen (tegen terugstroom bloed)

Lever heeft drie bloedvaten:

• Leverslagader (van aorta naar lever)
• Leverader (van lever naar holle ader)
• Poortader (van dunne darm naar lever) > opgenomen voedingsstoffen in de darm zoals glucose doorgeven naar de lever > in lever soms tijdelijk opslaan

Lever kan teveel glucose uit poortader opslaan als glycogeen

Leer ook afbeelding 25, 30 t/m 32

7.5

Te lage bloeddruk: duizeligheid, hoofdpijn
Te hoge bloeddruk: verhoogde kans op hart en vaatziekten

Slagaderverkalking = atherosclerose = kalkafzetting in een bloedvat door vet (cholesterol) dat blijft kleven in kleine beschadigingen van de wand van een bloedvat

• Bloedvaten stijver en minder elastisch /bloedvaten vernauwen> bloeddruk stijgt en hart kan overbelast raken > kan leiden tot hartinfarct

Hartinfarct = hartaanval = deel hartspier krijgt geen zuurstof en voedingsstoffen meer

Bij vernauwde kransslagaders > bypassoperatie = m.b.v. bloedvat (meestal uit been) wordt als het ware een omweg aangelegd om het vernauwde deel van de kransslagader

Dotteren = vernauwing in kransslagader wordt opgerekt met een soort ballonnetje

Beroerte = deel hersenen geen zuurstof en voedingsstoffen meer door herseninfarct (verstopt bloedvat)  of hersenbloeding

Hartritme

• snelheid waarmee hart samentrekt
• adrenaline beïnvloed hartslag
• bij hartritmestoornis is hartritme langdurig verstoord > soms opgelost met pacemaker (= apparaatje dat elektrische prikkels afgeeft, waardoor hart weer normaal gaat kloppen). Oorzaak kan stress zijn

Topsporters hebben een sporthart = vergroot hart(spier) > per hartslag meer bloed wegpompen

7.6

Witte bloedcellen en vocht kunnen door wand van haarvat

Vocht met zuurstof en voedingsstoffen verlaat haarvat o.i.v. de bloeddruk > zo ontstaat weefselvocht buiten de haarvaten / tussen de cellen

Weefselvocht wordt via 2 routes afgevoerd:

• Terug in de haarvaten
• Via de lymfevaten (vloeistof = lymfe = water met opgeloste stoffen en witte bloedcellen)

Lymfevaten bevatten kleppen en voeren lymfe van organen af naar twee grote lymfevaten: rechterlymfestam en borstbuis. > deze 2 monden beide uit in de aders onder het sleutelbeen

Het lymfestelsel bevat ook lymfeknopen (lymfeklieren) > zuiveren de lymfe van ziekteverwekkers

Leer ook afbeelding 49 t/m 52

Bloedgroep

Bloedfactoren op cel

Antistoffen in plasma

A

A

B

B

B

A

AB

A en B

Geen

O

geen

A en B