Hoofdstuk 10: Eten

§10.1 Eten
Planteneters (Herbivoren): Koeien en andere dieren die alleen plantaardig voedsel eten.

Vleeseters (Carnivoren): Honden en andere dieren die alleen maar dierlijk voedsel eten.

Alleseters (Omnivoren): Mensen en varkens en andere dieren die zowel plantaardig als dierlijk voedsel eten.

Plantaardig voedsel is door de celwanden die om de plantencellen heen zitten moeilijk fijn te krijgen en te verteren. Planteneters malen die met plooikiezen. 1

Vleeseters hebben grote scherpe hoektanden en knipkiezen. Met de hoektanden doden en verscheuren ze hun prooi. Met de knipkiezen knippen ze het vlees van de prooi los. 2

Alleseters hebben snijtanden en knobbelkiezen. Met de knobbelkiezen kunnen ze een beetje knippen en een beetje malen. Het ‘losknippen’ van voedsel gebeurt vooral met de snij- en hoektanden.

De tanden en kiezen van zoogdieren zitten met de wortel in de kaak vast. Praktisch alle zoogdieren hebben eerst een melkgebit. Daarna krijg je een blijvend gebit. Het deel van de kies dat boven de kaak uitsteekt heet de kroon. De kroon wordt beschermd door het keiharde glazuur. Binnenin het tandbeen zit een holte die gevuld is met bloedvaten en zenuwen.

Bij planteneters slijten de tanden en kiezen en hun tanden en/of kiezen groeien hun hele leven door. De glazuurlaag aan de bovenkant verdwijnt ook. De plooikiezen hebben plooien, waardoor er ook binnenin hard glazuur zit.

Plantaardig voedsel is moeilijk te verteren en moet langer in het verteringsstelsel zitten. Veel planteneters hebben meerdere magen:

1. Pens
2. Vanuit pens naar de netmaag
3. Netmaag maakt kleine balletjes en dat komt terug naar de bek
4. Herkauwen
5. Mengen met de aanwezige voedselbrij in de pens
6. Dit proces van herkauwen herhaalt zich een paar keer
7. Genoeg fijngemalen – boekmaag: stoffen opnemen in het bloed + helft van water
8. Naar de lebmaag: vertering met maagsap en maagzuur
9. De vertering wordt afgemaakt in de rest van het darmkanaal.

Vleeseters hebben een kort verteringsstelsel en Alleseters hebben een verteringsstelsel dat er tussenin zit.

Dieren hebben energie uit voedsel (E)

nodig om te bewegen (B),

op temperatuur te blijven (T)

en nieuwe cellen te maken (P).

Een deel van de energie wordt als afvalstoffen (U) uitgescheiden.

In een energiebalans zie je hoeveel energie een dier binnenkrijgt en hoeveel het dier gebruikt:

E= U+B+T+P

– Met de wortels zuigen ze water en mineralen op. Met de bladeren halen ze koolstofdioxide uit de lucht.
– Bij de fotosynthese maakt de plant glucose: koolstofdioxide + water + zonlicht = glucose + zuurstof
– Uit glucose (en mineralen) maken planten zetmeel, vetten, eiwitten en vitamines.
 

– Zetmeel: reservevoedsel opgeslagen wortels, ondergrondse stengel delen en zaden

– Vetten: reservevoedsel opgeslagen in zaden
– Eiwitten: bouwstoffen, nodig voor de groei. Nodig om te maken: glucose + mineralen (meststoffen).
– Vitamines: beschermende stoffen


§10.2  Ademhalen

Als je het achterlijf van een wesp op en neer ziet bewegen ademt het.

In het achterlijf zitten vertakte buizen: tracheeën. Aan de zijkant van het achterlijf zitten kleine gaatjes: de stigmata. Hierdoor komt er lucht in de tracheeën. Andersom gaat koolstofdioxide naar buiten.
Door het achterlijf langer en korter maken, pompt een insect verse lucht met zuurstof door de tracheeën.

1. Spieren trekken samen ~ achterlijf korter ~ tracheeën nauwer ~ uitademen

2. Spieren ontspannen ~ achterlijf langer ~ tracheeën wijder ~ inademen
Vissen halen zuurstof uit het water met kieuwen. Elke kieuw bestaat uit een kieuwboog met daaraan kieuwplaatjes, hierin zitten bloedvaatjes.

1. Vis opent bek ~ bodem mondholte omlaag ~ hap water ~ kieuwdeksels zijn dicht.

2. Vis sluit bek ~ bodem mondholte omhoog ~ kieuwdeksels gaan open ~ water langs kieuwplaatjes geperst ~ lamellen op kieuwplaatjes heel dun ~ gaswisseling

Door diffusie gaat in de kieuwplaatjes zuurstof naar het bloed en koolstofdioxide naar het water. Diffusie gaat van hoge naar lage concentratie van een stof.
Bloed en water stromen in de lamellen in tegenovergestelde richting: het tegenstroomprincipe.
De aarde is 4.5 miljard jaar oud. De atmosfeer bestond eerst uit de oergassen stikstof, koolstofdioxide en zwavelwaterstof.
Sinds 3.5 miljard jaar geleden zuurstofproducerende cyanobacteriën ontstonden, is er zuurstof in de atmosfeer gekomen.
Ozon houdt UV-straling tegen


§10.3 Vervoer

Bij insecten worden zuurstof door de tracheeën en voedingsstoffen door het bloed vervoerd.

Een insect heeft een open bloedsomloop. Het bloed stroomt vrij door het lichaam.

Bij vissen worden zuurstof en voedingsstoffen door het bloed naar alle cellen vervoerd. De bloedsomloop bij vissen is gesloten en enkelvoudig.

Stoffen worden bij planten vervoerd in vaten. Vaten liggen bij elkaar in vaatbundels. Water en mineralen gaan vanuit de wortels door houtvaten omhoog, richting bladeren en bloemen. Glucose en andere voedingsstoffen gaan door de bastvaten vanuit de bladeren naar de andere delen van een plant.


§10.4  Kou en hitte

Dieren zijn beschermd tegen kou door veranderingen van hun lichaam:

dikkere vacht

verenkleed,

dikkere vetlaag,

opzetten van vacht

verenkleed.

Isoleren: Stilstaande lucht houdt de lichaamswarmte goed vast.
Sommige diersoorten passen hun gedrag aan door in winterslaap of winterrust te gaan.
Dieren zijn beschermd tegen hitte door veranderingen van hun lichaam:

dunnere vacht

verenkleed.

Dieren kunnen ook een eigen luchtstroom maken.
Dieren kunnen hun gedrag aanpassen door hijgen, minder actief zijn, afkoelingsplekken zoeken of ’s nachts actief zijn.Een klein dier heeft in verhouding tot zijn volume een groot oppervlak en koelt sneller af.
Een groot dier heet in verhouding tot zijn volume een klein oppervlak en koelt minder snel af.

Planten voorkomen waterverlies bij hitte door

een vetlaagje,

kleine blaadjes 

geen blaadjes,

haren

uitsteeksels.

A= bastvaten, die liggen aan de buitenkant. Ze vervoeren glucose en andere voedingsstoffen van de bladeren naar de wortels.

B= houtvaten, die liggen aan de binnenkant. Ze vervoeren water en mineralen van de wortels naar de bladeren.

Bastvaten en houtvaten samen noem je een vaatbundel.