Examenbundel Primitivisme - specifieke teksten

Inleiding

Primitivisme heeft kunst late 19e eeuw/20e eeuw beïnvloed.

Primitivisten vinden kunsten, culturen en mentaliteiten van de ander beter dan hun eigen beschaving. Omdat zij hun: oorspronkelijke, natuurlijke, eenvoudige en spontane kwaliteiten waarderen.

Primitivisme is:

-invloed van niet-westerse culturen op de moderne kunst
- kunst van kinderen en geesteszieken (autochtone primitieven)

Neo-expressionisten grijpen terug op vroege expressionisten -> kregen de naam: ‘Neue Wilden’

Primitieve kunst in etnografische musea

De heterogene verzamelingen houtsnijwerk, schilderingen en andere exotica:

wijken af van westerse kunstvormen en – tradities, met name naturalisme

zijn ontstaan in nauwe samenhang met religie en magie.

heel zelden als decoratie bedoeld. Het gaat vaak om voortbrengselen van verschillende sociale groepen. 

Anders dan westerse kunst neigt primitieve kunst naar het mysterieuze en esoterische. De exacte betekenis van een voorwerp bleef vaak geheim binnen een gemeenschap en was moeilijk te achterhalen.

Etnografische (=volkenkundig) musea: de meeste voorwerpen waren wapens en andere gebruiksvoorwerpen, die door ontdekkingsreizigers, handelaren en missionarissen uit Afrika, Amerika en eilanden in de Stille Zuidzee werden meegenomen. Koloniale machten bouwden meer gespecialiseerde collecties. Ook werden er koloniale tentoonstellingen georganiseerd.

De verzamelingen houtsnijwerk, schilderingen en andere exotica hebben gemeen dat ze allemaal afwijken van westerse kunstvormen en -tradities en dat zij in samenhang met religie en magie zijn ontstaan. Het zijn uitingen van het streven van de mens om in harmonie te leven met natuurlijke en/of bovennatuurlijke machten of het zijn pogingen deze via de magie te beheersen. Heel soms zijn de werken uitsluitend bedoeld als decoratie. Het gaat ook om werken van verschillende sociale groepen. Hun kunst is geïntegreerd in stelsels en wetten, gewoonten, zede, kennis en religieuze opvattingen. Primitieve kunst neigt naar het mysterieuze en esoterische (=houdt zich bezig met het wezen van de mens, is alleen voor ingewijden, is occult). Alleen de ingewijden binnen een gemeenschap wisten de betekenis van een magisch voorwerp, een ritueel masker, houtsnijwerk of een schildering op een schild. Deze betekenissen waren nauwelijks meer te achterhalen toen het contact met het Westen de structuur van de gemeenschappen veranderde of ontwrichten. 

Die Brücke

Bij Die Brücke(1905-1913) ging het vooral om de uitdrukking van het gevoel. Hierbij waren de onderwerpen vrij klassiek. De heropening van het volksmuseum in Dresden en de Franse Fauvisten speelde een belangrijke rol. Ze verwonderde zich over de absolute primitiviteit van de beelden en de directe expressie.

De Die Brücke kunstenaars voelde zich aangetrokken tot primitieve volken vanwege hun eenvoudige levenswijze. In het bestaan van deze mensen vormden kunst en leven nog een eenheid dachten de kunstenaars. Dit was iets waar de kunstenaars in hun eigen leven ook naar streefde. Voor deze kunstenaars was erotiek en sensualiteit vanzelfsprekend en natuurlijk. De vele naakte mannen en vrouwen op  hun tekeningen en schilderijen zijn dan ook vaak de kunstenaars zelf.

Max Pechstein

Emil Nolde

Het exotisme is zichtbaar in de onderwerpen die de Die Brücke kunstenaars kozen. Dat was vooral duidelijk te zien op de werken van Emil Nolde. Hij tekende bijvoorbeeld objecten uit Afrika, Azië, en Zuid-Amerika na. Deze schetsen gebruikte hij als inspiratiebron voor zijn werken. De schilders wilden graag de mystieke kracht in beelden weergeven en zien.

Emil Noldes schilderijen zijn geen etnologische documenten, en ook geen geïdealiseerd beeld van een soort paradijs. Het primitieve beeld zich uit in de uitdrukking van zijn eigen emoties in zijn werken. De onderwerpen zijn uit hun context gelicht en door de beleving van de kunstenaar gekleurd, en daardoor niet langer plaatsgebonden en direct.

Houtsnede had ook een belangrijke functie in die tijd. Prophet uit 1912 werd het icoon van de expressionistische houtsnede. Hij haalde met grove messneden hout uit het materiaal waardoor er een bijna levende voorstelling uit het materiaal naar voren komt.

Der Blaue Reiter

Wassily Kandinsky

Neo-expressionisme

Vanaf de jaren zestig was er sprake van een ‘reactionaire ontwikkeling’: een terugkeer naar de traditie uit onvrede over de status van de moderne kunst.

De schilders die zich tegen deze moderne kunst verzetten werden neo-expressionisten genoemd.

Dit omdat zij op veel gebieden overeenkomsten tonen met het expressionisme, een stroming aan het begin van de 20e eeuw. Overeenkomsten waren bijvoorbeeld: pasteus verfgebruik, uitbundige, bewogen penseelstreken en verhevigde kleurcontrasten.

Bekende neo-expressionistische schilders zijn: Georg Baselitz, A.R. Penk, Jörg Immendorf, Anselm Kiefer en Markus Lüpertz. Zij kwamen in een tijd dat de moderne kunst zich ontwikkelde, in opstand en grepen terug naar verworpen kunstvormen.

Veel critici vonden dit belachelijk en hun benaming: ‘neo-expressionisten’ was dus zeker niet bedoeld als een compliment. Toonaangevende critici als Hal Foster en Benjamin Buchloh waren van mening dat de werkwijze van de neo-expressionisten té veel leek op die van de expressionisten.

Daarbij werd er veel kritiek geleverd op kunstenaars als Kiefer, Baselitz en Lüpertz. Zij verwerkten nationaal socialistische emblemen, of andere symbolen die deden denken aan het Groot-Duiste verleden, in hun landschappen en stilleven. Maar wonderlijk genoeg was de kunst erg geliefd en heel verkoopbaar bij de bevolking. Dit maakte de kritiek grotendeels onschadelijk.

Neo-expressionisten lieten de figuratie weer naar voren komen. Toch was dit niet het belangrijkste. Het ging erom dat de verf zo aangebracht werd dat de beschouwer niet zou letten op wát er afgebeeld staat maar hóe het is afgebeeld. Hij moet zich bewust blijven van het maak- en handwerk.

Georg Baselitz
De houding van Georg Baselitz (1938) ten opzichte van expressie, expressionisme eb primitivisme is vrij gecompliceerd en dubbelzinnig, en kan daarmee als voorbeeld dienen voor de problematiek binnen het neo-expressionisme. Baselitz reageerde nogal afstandelijk op de vraag waarom het hoofd van Munch opduikt in zijn ‘Brückechor’.  Hij zegt dat de geest van Munch er rondwaard.  Hij had het weergegeven en  als citaat gebruikt, hoewel hij in eerste plaats op zoek was naar beeldmotieven. De schilderijen van Munch hebben een zekere nervositeit, agressiviteit en een spanning die je ook bij geesteszieken vindt.