Hoofdstuk 1 t/m 3

Hst.1 ontwikkeling 1.1 Recherchewerk Hoe vind je de dader? 1. sporenonderzoek
2. getuigen
3. het bewijs ( b.v. bloed, haren, kleding enz.) Hoe betrouwbaar zijn vingerafdrukken? Vingerafdrukken als bewijs
kenmerken: 1. het lijnenpatroon van je vingerhuid blijft levenslang hetzelfde. 2. het aantal lijntekeningen dat kan voorkomen is zeer groot. 3. je kunt vingerafdrukken indelen in groepen. De dader in het archief
De vingerafdrukken die de politie binnenkrijgt worden verzameld en opgeslagen in de computer. Hoe maak je vingerafdrukken zichtbaar? – Blz. 18 onderaan. Perfecte identificatie met DNA? DNA-fingerprint

Het bijzondere stukje DNA dat Jeffreys isoleerde, tref je buiten de genen in de DNA-molecuul aan. Het resultaat van dit DNA-onderzoek kun je zichtbaar maken als een soort streepjescode: de DNA-fingerprint. Die bestaat uit een verzameling streepjes op fotografisch papier. Daar heeft de recherche veel belangstelling voor. 1.2 De pil Waarom is de pil ontwikkeld? De eerste voorbehoedsmiddelen - Condoom van blinde darmen van geiten en schapen. - Condoom van rubber. - Condoom van latex (nu) - Pessarium
Betrouwbaarheid
Alle middelen die beschikbaar waren, waren niet erg betrouwbaar, ook niet in combinatie van verschillende middelen. Dat leidde tot de ontwikkeling van de pil. Hoe is de pil ontwikkeld? Hormonen
In de pil zitten stoffen die op vrouwelijke hormonen lijken. Er waren veel dierproeven nodig. Proefpersonen
Vrouwenartsen schreven deze stoffen voor aan sommige patiënten. Er werd wat geëxperimenteerd en daar leerden ze van. Werking pil – Blz. 26
Wie hebben de pil ontwikkeld? Concurrentie
Sommige hormonen waren per gram vele malen groter dan goud. Toen was er een wetenschapper die verkocht de informatie om hormonen te kunnen produceren, aan meerderen tegelijk en de prijs daalde enorm, en dus laaide de concurrentie op. De eerste wetenschapper die de pil op de markt bracht, was Pincus in 1962. Lagere hormoondosis
Nieuwe geneesmiddelen – Blz. 27/28 1.3 Navigatie Wat is het belang van navigatie? Ontdekkingsreizen

Het kompas was heel belangrijk, maar niet goed genoeg, want je kunt wel ergens heen varen, maar je weet niet waar je bent. Plaatsbepaling
Eén systeem is de geografische lengte en breedte. Hoe bepaal je je plaats op aarde? - zon - maan - sterren
Er zijn in de loop van de tijd verschillende methoden bedacht om daarmee je positie te bepalen. De poolster
De zon
Zelf navigeren – Blz. 32
Kan navigeren eenvoudiger? Nieuwe ontwikkelingen - radiobaken
Satellietnavigatie
Er zijn 24 satellieten om de aarde en dan kun je met GPS je positie bepalen. 1.4 Ruimtevaart Aantekeningen: - Stuwkracht: beweging naar voren door gas naar achteren te persen. Dan wordt de lucht weggeduwd en gaat het voorwerp vooruit. - Satelliet raket Een vaste baan Een beweging van om de aarde de aarde af Om de aarde gebracht ondervind weinig/geen door een raket weerstand (zwaartekracht) ondervind weinig/geen weerstand
Geo-stationaire baan (satelliet) - over de evenaar - steeds dezelfde plek - 36000 KM hoog - Blz. 40 (fig. 1. 13) - in 24 uur aarde rond

Waarom de ruimte in? Het begin van de ruimtevaart
De Duitsers konden in WO2 al de V2 raket bouwen en dat was heel indrukwekkend. Zo zijn er ook veel van deze dingen naar Engeland vanuit Nederland gestuurd. Wapenwedloop
Als je wapens ver kon laten komen, was je machtig. Deze techniek was daar heel belangrijk voor en dus was de ruimtevaart ook een politiek belang. Satellieten: wat kon je ermee? satellietbanen - apparaten rond de aarde brengen - apparaten vallen niet door de grote snelheid waarmee ze rond de aarde ‘vallen’ verschillende satellieten - weersatellieten - communicatiesatellieten - Satellieten voor verschillende onderzoeken. Mensen in de ruimte, hoe gaat dat? Verblijf in de ruimte
Bepaalde eisen: - vloeistoffen mogen niet vrij rondzweven - fitness apparatuur mee met lange reizen - zeer goede oefening vooraf zodat ze bijna alles dromend kunnen doen Hst. 2 techniek 2.1 Cassettes en cd’s Waarom is het cassettebandje verdrongen? Enkele verschillen tussen cassette en cd - Cassettebandje kwetsbaarder. - Een magneet vernietigt opgeslagen informatie. - De geluidskwaliteit loopt sneller terug. - Kwaliteit neemt terug door kopiëren, ook door bewaren. - Cd slijt bijna niet. - Cd kan smelten als je hem in de zon laat liggen. - Apparatuur voor kopiëren cd’s is duur. Techniek van de cassettespeler – Blz. 51
Welke technieken maken de cd mogelijk? Een nieuw perspectief: digitalisering
Philips had grote kennis over het digitaal opslaan van gegevens. De gegevens moesten gelezen worden door laser. De apparaten waren erg duur begin jaren 70 (fl. 15.000, -). Er werd naar een partner gezocht om de ontwikkeling verder te kunnen laten gaan en dus er werd een nieuw apparaat ontwikkeld en op de markt gebracht: de huidige cd-speler. Nieuwe technieken onder de loep – Blz. 52
De weg naar de gebruiker

Ze overtuigden de consument met verschillende argumenten: - prachtige geluidsweergave - geringe kwetsbaarheid - het voordeel dat hun systeem van aflezen over de hele wereld gelijk is: de schijfjes zijn in alle cd-spelers te gebruiken - geen ruis - geen slijtage
Wat kun je allemaal met cd’s? Toepassingen - muziek - foto’s - tekeningen - tekst en films (op grote schaal met cd-rom) ROM = ‘Read Only Memory’ Problemen
Tot voor kort konden alleen experts cd’s maken, maar nu dat voor iedereen beschikbaar is lopen ze veel geld mis. De kosten voor de consument zijn drastisch omlaag gegaan. 2.2 Toilet en riolering Waarom gaan we naar het toilet? Bevolkingsstatistieken en volksgezondheid
Aan het begin van de vorige eeuw begonnen ze de bevolking te registreren en kwamen er achter dat in de steden meer ziekte heerste dan elders. ‘Hoe kwamen die verschillen in de wereld?’, vroeg men zich af. Begin 1850 ontstonden er arbeiderswijken en leefden mensen heel dicht op elkaar en het was een gewoonte om alles zo weg te gooien. Daar ontstonden ziekten door. Ze kwamen tot de conclusie dat een betere hygiëne de oplossing was. Hygiënische oplossingen
Toch werd er na die tijd niet veel aan hygiëne gedaan. En wat moesten ze er aan doen? Strontkarren waren de oplossing, voor een deel. Men deed hun behoefte in tonnen en die werden om de week geleegd en werden verkocht aan landbouwers. Later kwam de wc en het riool die we nu nog steeds gebruiken. Doorspoelen en dan…? Riolering
Je doet je behoefte, spoelt door en dan wordt het afgevoerd naar een plaats buiten de bebouwde kom waar het wordt gezuiverd en het weer in het milieu terechtkomt. Zuivering van afvalwater – Blz. 59
Nieuwe problemen
Er komt ook regenwater in het riool en dat moet ook afgevoerd worden en daarom is het vaak ook heel breed om bij zware regenval alles te kunnen afvoeren. Een nadeel is dat regenwater niet de grond in gaat als grondwater. Gescheiden afvoer bestaat bij ons (nog) niet. In Zwitserland doen ze dat al wel en dat is natuurlijk ook milieu vriendelijker, omdat het dan niet ‘één pot nat’ is. Hoe werkt het toilet? Zie figuur 2.10 op Blz. 61 2.3 Techniek op menselijke maat Wat is gebruiksvriendelijkheid? Verschillen tussen mensen

Niet iedereen is even groot, maar alledaagse dingen moeten wel door iedereen gebruikt kunnen worden. Daar moet een ontwerper rekening mee houden. Als het even kan moet de doelgroep zo groot mogelijk zijn om meer producten te kunnen verkopen. Gebruik
Waar moet het voor gebruikt worden? Hoe moet het gebruikt worden? En uit wat voor materialen moet het bestaan? Dat zijn allemaal vragen die een ontwerper aan zichzelf moet stellen, dus is het ook handig te weten wat voor materialen er zijn. Het moet ook makkelijk te begrijpen zijn. Uiteindelijk moet er een zo goed mogelijk product uitkomen. Gebruiksvriendelijke computers – Blz. 65
Welke rol spelen menselijke maten? Dik en dun, lang en kort
Er moet altijd rekening gehouden worden met de lengte van mensen en daarnaast ook de dikte van mensen. Daar zijn tabellen voor (zie blz. 66/67). P5 en P95
P = percentiel
Als er wordt gezegd 1.90m is p95 dan betekend dat, dat 95% kleiner is dan 1.90m. Zo werkt het ook met andere P-waarden. Het belang van p-waarden voor ontwerpers
Als ontwerpers werken met P5 en P95 waarden dan betekent dat, dat 5% te klein is en 5% groot is voor het product. Ook worden er wel andere maten gebruikt, maar het belangrijkste is dat je iets maakt wat voor de meeste mensen bruikbaar is. Deuren worden tegenwoordig gemaakt met P99 en dat omdat de bevolking groter in lengte wordt en dat betekent dat ze in de toekomst ook nog wat aan die dingen hebben. Ontwerpstrategieën - laag percentiel-strategie - hoog percentiel-strategie - gemiddelde als maatstaf - verstelbaarheid-strategie - varianten-strategie
Hoe ergonomisch kan een ontwerp zijn? Niet voor iedereen
Niet iedereen kan bijvoorbeeld bij het gaspedaal en zo zijn er nog veel meer dingen. LANG IS LEKKER – Blz. 69
Economisch belang
Er zijn veel actiegroepen die proberen de fabrikanten zover te krijgen ook met hun rekening te houden. Dit is vaak niet haalbaar en dus vallen zulke mensen vaak buiten de boot. 2.4 Ontwerpen Wat is ontwerpen? Nieuwe kennis, nieuwe producten
Vaak worden er nieuwe ontdekkingen gedaan en wordt er veel ontworpen en uitgevonden. Zo zijn er veel ontdekkingen gedaan. Chips

Ze worden overal in gebruikt en is ook bijna de grootste uitvinding aller tijden op elektriciteit na. Doordat deze uitvinding was gedaan volgden er honderden (stofzuigers, computers, radio, televisie enz.) Waar moet een ontwerper rekening mee houden? Soorten eisen - Functionele eisen: welke taken moet het apparaat uitvoeren - Ergonomische en milieueisen: hoe gebruiksvriendelijk moet het ontwerp zijn en met welke verschillen tussen toekomstige gebruikers moet het rekening houden. - Vormgevingeisen (design): welke vorm en kleur moet het ontwerp hebben? - Financiële eisen: hoeveel mag het ontwerp kosten? Een mengeling van eisen
Een ontwerper moet een echte duizendpoot zijn. Voor elk product zijn er weer andere eisen die overheersen. Neem bijvoorbeeld een kruiwagen: Die moet vooral functioneel en ergonomisch zijn. De ontwerper – Blz. 75
Hoe verantwoordelijk is een ontwerper? Ontwerp en ethiek
Een ontwerper moet ook altijd in zijn achterhoofd houden wat voor een effect het op de maatschappij heeft en op de natuur, of wat technisch mogelijk is ook ethisch verantwoord en maatschappelijk wenselijk. Hst. 3 Gezondheid en ziekte 3.1 Ziek en gezond Wat is ziek? Wat is gezond? De vage grens
Heel vaak heb je gewoon iets waarvan je zegt: "ja, die is echt ziek". Maar soms heb je ook van die gevallen die zeuren altijd en hebben niks. Er zijn ook mensen die hebben echt wat, maar zeuren nooit. Dan is het moeilijk grenzen trekken. Het raadsel van moeheid
Bij hardlopen raakt de brandstof op en word je moe, dat is een goede vorm van moeheid. Het kan ook door een ziekte komen. ME is nog steeds een raadsel, maar dokters suggereren dat het niks is doordat ze niks kunnen vinden. Anderen zeggen dat komt doordat men de sieren niet genoeg gebruiken en gewoon lui zijn en als ze zich dan inspannen dan krijgen ze die moeheid. Hoe kijken mensen tegen ziekte aan? Anders kijken, anders denken
Elke cultuur is anders. Doordat er veel culturen in Nederland bestaan, zijn er ook weer nieuwe ideeën over ziekte. Gezondheid als evenwicht

Yang de mannelijke energie, actief en creatief en Yin de vrouwelijke energie, passief en ontvangend. Als die in evenwicht zijn is alles goed, volgens oosterse denkwijzen. Winti
Een wintigenezer kan uitkomst bieden. Hij zal de ziekte met rituelen, zoals een ‘wassi’ (wassen), proberen te bevrijden van kwade invloeden. Je bent nooit in je eentje ziek – Blz. 86
Hoe ziet de natuurwetenschap gezondheid? Meten is weten
Alles is in de loop van de tijd gebaseerd op cijfers, op meetbare dingen. Zijn de cijfers goed dan ben je niet ziek. Het hart als pomp
Voor de moderne wetenschap is het hart niet meer dan een bloedmotor, kleppen en ontsteking. En zonodig wordt de ontsteking bijgesteld, de motor opgevoerd of van een nieuwe klep voorzien. De snelheid van het bloed kan soms wel tot 7 m/sec stijgen bij emotie of inspanning. Wijkt het hart wat af van de norm dan is het ‘ziek’. In wezen is een hart een hart voor dokters en daarom willen ze ook xenontransplantaties* gaan uitvoeren. * = het transplanteren van varkensorganen en juist die omdat die erg veel op die van de mens lijken. Een kwestie van tellen
De dokters die ons behandelen genezen geen mensen op de eigen kennis, omdat ze daar te weinig mensen voor zien, maar laten zich in feite lijden door cijfers verkregen door onderzoekers: epidemiologen^. ^ = mensen die onderzoek doen naar epidemieën. Alles heeft een prijs
Door je alleen met cijfers bezig te houden is er het gevaar dat de patiënt als nummer wordt behandeld en niet de persoon wordt behandeld, maar alleen het orgaan belangrijk is. Daardoor heeft de alternatieve geneeskunde terrein gewonnen, omdat die de persoon behandelen. 3.2 Ziekte als raadsel Wat onderzocht Semmelweis? Kraamvrouwenkoorts
Het is verledentijd, maar als je het had (vrouwen die net bevallen waren), betekende dat ook je doodvonnis. Eerst kreeg je koorts, daarna dorst, een hele zwakke snelle pols, paarsblauwe vlekken en ontstekingen met haarden van pus en ging je dood. Het kon ook bij mannen. Er was gewoon één voorwaarde om het te kunnen krijgen: De huid moest onderbroken zijn waar de ziekte binnen kon dringen. De feiten op een rijtje
Tabel 1 op Blz. 92

Hoe ontdekte Semmelweis de oorzaak? Mogelijke oorzaken
De mannelijke studenten kwamen alleen op de eerste afdeling om te helpen bij de bevallingen en om het te leren. Zij zouden de oorzaak kunnen zijn. Misschien waren ze te ruw, maar dat kon ook niet, want ook bij makkelijke bevallingen kwam het voor. Semmelweis gaat zelf op onderzoek uit
Hij bedacht veel hypothesen berustend op feiten (zie ook tabel 1) en onderzocht ze. Allen waren fout. Het enige verschil was dat de studenten op de eerste afdeling werkten. Het kwartje valt
Toen zijn goede vriend overleed onderzochten ze deze en kwamen er achter dat hij kraamvrouwenkoorts had. Een student had hem de vorige dag per ongeluk geprikt met een mes, waar de bacterie aanzat. Ineens had hij het door. Door sectie te verrichten op vrouwen die de ziekte hadden kregen ze het aan hun handen. Daarna hielpen ze de vrouwen met bevallen en gaven de ziekte door. Hij ontdekte dat ziektes besmettelijk zijn en begreep dat goede hygiënische omstandigheden essentieel waren om de ziekte te voorkomen. De natuurwetenschappelijke methode – Blz. 94
Wat gebeurde na de ontdekking van Semmelweis? De eerste conclusies
Voortaan moesten de studenten hun handen met zeep en chloor wassen tot de lijkengeur weg was. Het dodental liep terug van 18 op de 100 naar 1 op de 100. Een tegenvaller op een dag wees uit, dat etterende verwondingen ook de ziekte veroorzaakten. Nu moesten ze hun handen na elke keer wassen. Een tragisch eind
Niemand gaf hem gelijk, omdat hij te emotioneel was, te rechtlijnig en te weinig diplomatiek. Hij kon daar niet tegen en pleegde zelfmoord. Zijn werk was niet voor niets geweest. Het vervolg
Later kreeg hij de erkenning dat goede hygiëne belangrijk was. In par. 3.3 kun je lezen hoe anderen voortborduurden op deze ontdekking. 3.3 Ziektekiemen Wat ontdekten Pasteur en Koch? Blz. 98 Medische Onderzoekers - Semmelweis: ontdekte dat ziektes besmettelijk zijn - Pasteur: heeft ontdekt dat er micro-organismen zijn - Koch: heeft de bacterie van Miltvuur, Tuberculose en Cholera ontdekt. - Jenner: Heeft door toeval ontdekt hoe je pokken kunt bestrijden, heeft het systeem van vaccineren ontdekt en toegepast met gevaar voor mensenlevens. - (-Pasteur) – Ontdekker van vaccin tegen Cholera en Hondsdolheid. * Generatio Spontanea: Alle ziektes en micro-organismen ontstaan vanzelf, tenminste dat dacht men. Ze beweerden dat als je een doek in een hoek zou gooien, dat er spontaan leven uit kwam. Pasteur bewees het tegendeel (pasteuriseren). Wat waren de gevolgen voor de maatschappij? Schoon opereren
De engelse chirurg Lister begon met schoon opereren na het lezen van Pasteur zijn boek. Hij kwam tot de conclusie dat de operatiekamer barstensvol moest zitten met bacteriën. Er kwamen verschillende oplossingen om alles zo schoon mogelijk te houden. Dat heeft ertoe geleidt dat chirurgen en assistenten nu met schone instrumenten werken en een mondmasker voor, gummihandschoenen en een compleet schone operatiekamer. Schoon voedsel

Voedsel kon schoon gehouden worden door: suiker, zout, verhitten, drogen en koelen zijn middelen die helpen. Schoon water, schone huizen en riolering
Vroeger was alles nog heel vies en daarom stierven mensen nog heel veel aan Cholera. Cholera leefde in de darmen van mensen en als de uitwerpselen dan op straat kwamen was er weer gelegenheid om uit te breiden. De overheid zorgde voor een zeer grote schoonmaak in de sloppenwijken en voor een gesloten riolering en voor wettelijke regels die voorzagen in ruimere behuizing en zonlicht. Dat hielp goed en de Cholera verdween uit de westerse wereld. Weer zorgde een betere hygiëne voor een hogere levensverwachting. 3.4 Vaccineren Hoe kan een ziektekiem tegen ziekte beschermen? Het afweersysteem (zorgt voor immuniteit) * Witte bloedcellen
1e – macrofagen – het vernietigen van bacteriën en geïnfecteerde lichaamscellen (deze witte bloedcellen zijn gewone huis - tuin - en keukencellen) 2e – T-cellen – 1: ook dezelfde taak als macrofagen. 2: het activeren van de B-cellen. 3e – B-cellen – het maken van antistoffen tegen ziektekiemen/ziekteverwekkers en sommige van die B-cellen blijven bestaan en onthouden de ziekte, de zogenaamde ‘geheugencellen’. Als dezelfde ziekte een tweede keer het lichaam binnendringt, kunnen ze direct de juiste antistoffen maken en laten maken door andere B-cellen. De geheugencellen zitten geconcentreerd in de lymfeklieren (onder je kaak en in je nek, ook op andere plaatsen, maar die zijn minder groot). · Antistoffen – hechten zich aan de ziekteverwekkers en maken het lam, zodat de witte bloedcellen ze kunnen uitschakelen of opeten/verteren. · Ziekteverwekkers: - bacterie - virus - schimmels · Geïnfecteerde lichaamscellen – lichaamscellen ziek gemaakt of in beslag genomen door ziekteverwekkers. Pokken tegen pokken
Jenner was een student van het platteland en ontdekte bij toeval dat mensen die de koepokken hebben gehad geen pokken meer konden krijgen: ze waren immuun. De koepok was een zwakke bacterie en niet gevaarlijk voor de mens. Jenner besloot dit te testen. Hij entte in 1796 de twaalfjarige James Phipps met koepokstof in. 6 weken later besmette hij opzettelijk de jongen met pokken, en wat bleek, hij was immuun geworden. Doordat hij het heeft durven wagen de jongen als ‘proefkonijn’ te gebruiken met de kans dat hij stierf, durfde hij pas twee jaar later het onderzoek te presenteren. Een geluk bij ongeluk
Pasteur heeft ongeluk omgezet in geluk. Doordat hij ziektes op kweek had in huis, zoals Cholera, die zwak waren en bij toeval dieren infecteerden. De dieren werden immuun en werden niet meer ziek door die bacterie. Het geniale van Pasteur was dat hij door toevallige gebeurtenissen de juiste conclusies trok. Nu hij wist hoe je vaccins maakte, maakte hij de een na de andere. Is vaccinatie altijd zinvol? Kinderziekten
Nederlandse kinderen zijn door de Dktp-prik beschermd tegen difterie, kinkhoest, tetanus en polio. De Bmr-prik beschermt hen tegen bof, mazelen en rode hond. En sinds 1992 krijgen ze ook nog een prik die ze beschermd tegen een bacterie die nekkramp veroorzaakt. We zijn ze bijna vergeten. Op eentje na. Nog steeds duikt er polio ofwel kinderverlamming om de zoveel in kleine epidemieën op. Polio kan dodelijk zijn omdat het de spieren van de longen verlamt. Het gevolg van niet inenten
Je kunt de ziekte een kans geven te verspreiden met als gevolg mogelijk veel slachtoffers.