Samenvatting
1 Hoe wetenschappelijk verklaren Mythologie=Goden en heldenwereld. Noodlot staat vast. Scheermes van Occam= werkelijk waargenomen feiten, niets verzinnen. Verband tussen die feiten ook controleren. Theorie=wetensch. verklaring die slaat op algemeen verschijnsel. Voorspellingen doen, toetsen theorie. Beter; falsifieerbaar; onjuist bewijzen. Formule met cijfers, ook controleren. Serendipiteit=toevallig ontdekken.
2 Wat doet wetenschap Ontwikkelingen, te snel. Nieuwe apparaten: steeds beter, hogere capaciteit, niet veel duurder, gebruiksvriendelijker, meer computerelektronica erin. Nadelen te snel; fut, gezelligheid weg.
3 Wie doet wetenschap In laboratoria (gemeentegeld) niet openbaar(nu alsnog): uitlekken->concurrentie, pottenkijkers, gevaarlijk. Nieuwsgierigheid->vraag->onderzoeken->eigen toenadering.
4 Waarom doet men aan wetenschap nieuwsgierigheid, eigenwijsheid, medelijden, Publish [prestige]or Perish [uit de gratie en ontslag], ambitie/eerzucht,het geld(prijsvraag), carrière/gewoon baan, Science parks=bedrijfjes die onderzoek willen omzetten in geld. Misbruik, wel of niet onderzoek?
5 Zekerheid bestaat niet GRAS=Generally [voorlopig] Regarded As Safe. Erkend slecht: roken1997, PVC/plastic leverkanker, weekmakers oplos en hard in maag, verwijft waterdier. MAC-waarde=moleculen p miljoen.
10 Modelgebruik om te simuleren, testen, 3d, voorstellingen. aspect werkelijkheid-beschrijven-verklaren, materiaal/geld/tijd te besparen. VB (op)schaal=opbouw, hoe in elkaar,structuur=niet schaal, plattegrond/schema hoe onderdelen systeem linken,ordening,plaats geven ,cybernetisch=organisatie en regulering van systeem duidelijk dmv stroomschema,gevolgen verandering onderzoeken,mathematisch=met cijfers verbanden weergeven in formules/exacte grafieken,toekomst berekenen(op pc). Homeostase=dynamisch evenwicht inwendige milieu,stoffen;adem/eten en energie met omgeving uitwisselen. fractals=figuren die ontstaan na invullen formules uit chaostheorie, vormen verklaren. Proefdieren als model voor simuleren.
11 Leven is (ontstaan): Grieken; wereld levend organisme,geen onderscheid tussen levende en dode stof,niks veranderd. 5d eeuw v.C.wel veranderingen-verklaren Empedocles door elementenleer: aarde,water,lucht,vuur. Hippocrates lichaam ontstond uit droog,nat,koud, warm en pneuma/levensadem, bestond bloed,slijm,gele-,zwarte gal, vertoring=ziekte. Sanctorius;stofwisseling. Dissimilatie=verbranding voor energie. Homeostase=evenwicht,verstoord binnen/buitenaf is ziekte. Aanpassen[erfelijk is evolutie]=overleven;zweten rennen geurstof afweersysteem. Groei=toename massa/volume (geen nieuwe kenmerken). Ontwikkeling:=ontstaan nieuwe kenmerken. Evolutie=veranderingsproces van soorten organismen waarbij nieuwe soorten kunnen voortkomen. Genen=30000bepalen erfelijke eigenschappen,regelgenen schakelen genen in-zones-organen, normale regeling verstoord is mutatie. Kenmerken levende wezens: stofwisseling, homeostase, bedreigd van binnen en buiten, reageren op prikkels uit omgeving, ontwikkelen/reproduceren zichzelf volgens ingebouwde blauwdruk in genen.
12 Op verkenning langs grenzen leven Generatio spontania=levende organismen uit levenloze materie ontwikkelen-onjuist-zwanenhals exp. Aliens? exobiologie,oersoep, protocellen, zwak poliovirus gekloond. Virussen=niet levend (geen zelfstandige stofwisseling), gastheercel binnen,kopiëren,barsten. Prionen=soort eiwitten, geen stofw/gen.info, gastheer,BSE en CJD. Abnormale prion-eiwitten veranderen normale tot afsterven is gaten. Stasis=levensprocessen staan stil,invriezing. Coma=door hersenbeschadiging bewusteloos,ontwikkeling gaat door. Hersendood=alle hersenactiviteit uitgevallen.
14 Ontdekkinsreis naar binnenste mens Kwantumtheorie/onzekerheidsrelatie (ook Griekse oudheid): waarnemen uiterlijke kenmerken patiënten,geen snijwerk;vies/ beinvloed omstandigheden. 1300 snijden lijk-levend Herophilus/Erisistratus.Galenus varkens/aap. Niet Paus Bonifatius-Sixtus. Vesalius snijpassie. Tekeningen, was/kunststofmodellen/conserveringsmiddel/plastinatie. Gunther von Hagen;Korperwelten,openbare ontleding,plakjes mens.
15 Medisch-diagnost. Methoden en technieken Hippocrates bestudeerde bij ziekte zweet, ademhaling,urine,ontlasting. Middeleeuwen=piskijkers welk orgaan ziek-kleur, geur, dichtheid sappen,plaats troebelheid en neerslag in urine. Bloed, slijm en urine analyseren-> biochemische stof aanwezig? Biosensoren=combinatie biologisch molecuul (enzym/antilichaam) en elektronische chip. Enzym bindt zich aan molecuul,geeft signaal aan chip, om in elektrisch signaal. Gemeten waarden afleesbaar. Bloeddrukmeting=toestand bloedvaten, spirometer=long volume/conditie, ECG: impulsgeleiding van hart zichtbaar. EEG geeft activiteit verschillende hersendelen in grafieken weer. Percussie: kloppen op borstkas,helderheid geluiden geeft info over slijm. Stethoscoop: versterkt geluiden ademhaling/hartslag. Doptone: geluidsgolven zenden/ ontvangen. Echoscoop: ook golven-zet om in beeld. Röntgen: botten of papjes voor zacht weefsel. C(A)T; tunnel,allemaal foto’s met röntgen. NMR/MRI; magnetisch veld, zeer gedetailleerd,voor weffsels/organen. PET-scan: stofwisselingsactiviteit organen,welke actief?, tumoren zoeken.
Kijkoperaties m.b.v. endoscoop: doel vaststelling ziekten, verwijderen,weefselmonster. 0Microscoop: bekijkt cellen/weefsels, gezwel, geschiktheid, zwangerschap.. Nadelen techniek: onnodige operaties na controle,zelftests bezorgdheid/verkeerde uitslag of diagnose , patiënt zelf geen aandacht meer.
16 Geneeswijzen Vroegere verklaringen oorzaken ziekten: betovering/straf van god/verstoring evenwicht sappen. Genezen=humorenleer/theorie van tegenovergestelden;H ippocrates.nu alles kan als gebaseerd op waarneming en bevestigd door proeven.
Placebo: nepmedicijn, door geloven in werking vooruitgang bereikt. Dubbelblind uitvoeren van placeboproef: verstrekkers+proefpersonen mogen niet weten of medicijn echt is. Reductionistische benadering=patiënt als weefsels/organen. Holistische benadering=patiënt als geheel mens, ook geestelijk,maatschappelijk. Homeopathie=kleine/verdunde hoeveelheden van geneesmiddelen,meer van hetzelfde, persoonlijke behandeling. Hoge potentie=grote verdunning, stimuleert eigen afweer lichaam. Vaccinatie: kleine hoeveelheid virus toegediend, lichaam vormt afweer. Registratieplicht=alle medicijnen veilig,werkend,kwaliteit. Kruidengeneeskunde
/fytotherapie: homeopathisch in winkels,plantenextracten behandelen tegenovergestelde klacht, gevaren: concentratie bestanddeel in planten verschilt. Yin en Yang: tegengestelde krachten in bepaalde meridianen/banen in lichaam lopen houden elkaar in evenwicht. Acupunctuur:prikken in juiste meridianen herstelt evenwicht/endorfine.
17 Preventie en behandeling van ziekten Preventie ziekten: gezonde leefwijze beweging, dieet, hygiëne, condoom, niet roken,sociale omstandigheden goed. Zwanger door geen voorlichting, doktervrees,anticonceptie duur-> campagnes,preventief vaccineren,heeft epidemieën uitgeroeid. Bepaling of inenting nodig is: 1. ernst ziekte, 2. mate bescherming vaccin, 3. kosten, 4. ziekte moet goed opspoorbaar zijn, 5. ziekte moet te genezen zijn, 6. zeldzaamheid ziekte. Bezwaren tegen vaccinatie: tegen wil God in, verzwakt lichaam, vaccinatie oorzaak allergieën. Screening/bevolkingsonderzoek: controle grote groep bevolking tegen ziekte. Behandeling ziekte: dieet, medicijnen, operaties (chirurgie), radiotherapie (bestraling), cytostatica (remmen celdeling: chemotherapie). Genetische modificatie: defect gen vervangen door normaal gen (verboden bij mensen). 1 bij bevruchte eicel heet kiembaangentherapie ;genen. Alle cellen nieuwe genen,doorgave aan nageslacht. Somatische gentherapie: cellen/weefsels, zieke cellen genezen, teruggezet, geen groots succes, gezond niet doorgegeven. Palliatieve zorg=liefdevolle zorg. Fijne lijn tussen pijnbestrijding en euthanasie.
19 Het vervangen van weefsels en organen Prothesen: kunststof vervangers van mechanische functies in lichaam been/gebit/hartklep etc. Kunstorgannen: nemen tijdelijk functie van orgaan over Transplantatie: organen/bloed /weefsel van donor wordt bij patiënt ingezet. Afstotingsgevaar: herkenning membraan cellen is vernietiging donor of ontvanger-cellen. Hersendood en donor is organen eruit, tijdelijk aan de beademing gehouden. Soms levende donor.
Xenotransplantatie: dieren zijn donor. navelstreng opgeslagen in weefselbank voor bij bloedziekte. mogelijk makkelijke organen te kweken, oren. Jehova's zijn tegen bloedtransfusie: ze vinden dat de ziel in het bloed zit.
Ethische kwesties ethiek,veiligheid,macht,afhankelijkheid, bijwerkingen,voordeligst, medemens,natuur
Homeopathie; meer tijd voor hele patiënt maakt het aantrekkelijk soort therapie, niet alleen diagnose+medicijn maar onderliggend probleem zoeken, niet erkend door overheid betekent iedereen kan zich homeopaat noemen, dat het niet wetenschappelijk aangetoond kan worden betekent niet dat het niet werkt wij weten ook niet alles van het lichaam, eigen afweer stimuleren is logisch zelfde als vaccineren maar minder agressief, persoonlijk bij een werkt wel,ander niet.
Wanneer ben je dood; hersenactiviteit weg->alleen besloten omdat er nieuwe apparaten uitgevonden werden, kwalitatief leven is voor mij zelf kunnen beslissen;lopen, praten etc. het is onomkeerbaar.
Proefdieren: alleen om mensen te redden niet voor cosmetica, eerst uitgebreid (computer simulatie)onderzoek dan pas testen, alternatieven gebruiken waar mogelijk ten koste van geld en tijd nu nog te weinig moeite gedaan; huid kweken uit cellen,robots,mensen. De regels/vergunning voor mogen testen zijn al optimaal streng. Dier is niet hetzelfde als mens.
Genetische modificatie; Wij als mensen zijn niet alwetend en kunnen niet voorspellen/wij zijn deel van natuur;kunnen niet voor Moeder Aarde gaan spelen. effecten onvoorspelbaar, daarom kunnen we nu niet beslissen zonder de gevolgen te weten, nog niet genoeg onderzocht. Trends zouden eenzijdig soort mens maken, mensen worden producten. Grote kloven komen tussen perfecte en niet mensen door geld, nog grotere kloof.
Klonen: nog niet genoeg info, overlevingskansen nog vrij klein, meer proeven op levende wezens, mismaakte mensen/dieren, allemaal zelfde mensen-één plaag allemaal dood, in rijke landen beste mensen gekloond maakt grote scheiding, als klonen normaal wordt kunnen slechte mensen express gekloond worden;legers
Euthanasie; bespaard geld, langdurig toestemmingsproces, zelfmoord erger, twijfel en pijn niet te verdrijven.
donor en identiteit; denken met je hersenen zet je ertoe beslissingen te maken. Wat je denkt en beslist heeft ook sterk te maken met je omgeving. In je geheugen(cellen) worden alle dingen die jij denkt en doet opgeslagen dus als delen van je hersenen; cellen, worden weggehaald wordt er een stukje van je id weggehaald. Teruggeplaatst in andermans hersenen krijgt die andere dus een stukje van de vorige id mee, je id verandert dus. Met bijv armcellen maakt dit natuurlijk niet uit.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Artikel 20
microscoop uitgevonden door van Leeuwenhoek cellen ontdekt.
Stabiel intern milieu: lichaam zorgt ervoor dat omstandigheden goed blijven: temperatuur, zuurstofgehalte, glucosegehalte, zuurgraad bloed, osmotische waarde bloed (zoutgehalte). Het klimaat v/h lichaam instandhouden moeilijk omgeving steeds verandert. Alleen bacteriën, cellen v/d huid, longen en slijmvliezen van je maagdarmkanaal in contact met buitenwereld. Binnen afhankelijk van elkaar. cellen, weefsel, orgaan. bloedvaten, bloed vervoert voeding- afvalstoffen bijv in bloedcellen, transportvloeistof. bloed = vloeibaar weefsel,orgaan (grootste v/h lichaam). De kleinste bloedvaten zijn haarvaten. Rode bloedcellen;zuurstof, witte bloedcellen; vernietigen ziekteverwekkers. Anthonie van Leeuwenhoek zag met eigen lensjes terwijl Zacharias Jansen al samengestelde microscoop ontworpen eerst haarvaten en cellen, kleine diertgens,plantcel makkelijk kijken; dunne plakjes gesneden, cellen groter, een hele duidelijke celwand voor vorm. Robert Hooke eerste (plant)cellen, Marcello Malpighi eerst kikkers toen algemene plantencellen.
Artikel 21
huid beschermd. slijmvliezen mond en geslachtsorganen kwetsbaarder. Intern milieu ideaal voor infecties.-Je kunt geïnfecteerd worden door bacteriën, virussen, schimmels, eencellige diertjes en parasieten. De bekendste is de bacterie, die kan zich ook heel snel vermenigvuldigen. Meestal lichaam zelf herstellen, vormt afweer. Infectiezieken,meestal herstel op eigen kracht. virussen en bacteriën vermenigvuldigen=levend=besmettelijk. Virus nodig gastheercel. Giftige niet-levende stoffen, niet besmettelijk; asbest, teer en kwik. Pest overgebracht door vlooien van zwarte rat meegebracht uit midden-oosten met kruistochten heilige land. hygiëne slecht, zeer besmettelijk, straf van god. Contagium: vroegere benaming voor besmettelijke ziekteverwekkers. Het verschil tussen een levende en levensloze stof kenden ze nog niet. duurde tot 1864 Louis Pasteur verschil wist tot 65 accept. preventieve geneeskunde Joseph Lister; antisepsis: bacteriedodende fenol verstuiven in operatiekamer en handen wassen met fenoloplossing. Asepsis: alles dat in aanraking komt met wond is gesteriliseerd (nu nog gebruikt). Fracastoro in 1546 wist al van levende kiemen. Botulisme;gifstof in bacteriën in zomer uit kadavers van eenden.
Artikel 23
immuunsysteem beschermt tegen bacteriële infecties.
1.Witte bloedcellen=fagocyten=B-lymfocyten maken antilichamen/antigenen aan en die verslaan antigenen van virus.
2. Eén keer infectie is immuun want geheugencellen weten de anticellen.
3. Door tijdverstrijk kan bacterie al even toeslaan.
4. De bescherming die een voorgaande besmetting biedt, heeft geen effect bij andere infectieziektes. virussen zijn anders of veranderen van samenstelling van antigenen.Soms zo gelijke infectie als vorige dat immuunsysteem geen onderscheid maakt zoals bij pokken; Edward Jenner met dierenpokken. Zo ontstond vaccinatie met vaccin: minder erge variant zodart je later al immuun was- Vroeger als er geen minder erge=virulente was dan verzwakte of dode variant:onveilig/dodelijk. Nu wordt goede stukje antigenen gespoten; niet ziek, soms te zwak.Voor sommige ziektes nog steeds geen vaccin samenstelling steeds verandert,griep/AIDS. Actieve en passieve immunisatie; zelf antilichamen maken of krijgen. Ook dieren planten hebben immuunsysteem. Ook afweer tegen splinter en gif. T-lymfocyten maken antilichamen aan hun celmembraan vast. T-killercel laat foute cel uit elkaar vallen voor opeten door fagocyten. Systeem vernietigd vreemd, dus ook donor; 2 oplos. Gelijk mogelijk en onderdrukkende medicijnen.
Artikel 24
Begin 1900 werd sulfatabletten tegen longontsteking (pneumonie) door Gehard Domagk uitgevonden. Blij want 1op de 3 ging dood. verkoudheid, zware koorts,stekende pijn aan aangetaste long, blauwe huid, week tot 10dagen kwam crisis, maanden herstellen. Alexander Flemming al eerder beter werkend penicilline uitgevonden. Pas in de WO2 echt onderzocht en geproduceerd voor soldaten. Eerst uit schimmels maar in 1959 lukte het om werkzame stof zonder schimmels te maken; 1e synthetische antibioticum- tegen bacteriën niet tegen virussen. Ook dieren krijgen antibiotica tegen ziekten voor snelle groei. mutaties die resistentie veroorzaken zijn voordelig voor bacterie, steeds zwaarder antibiotica is nodig maar daar wordt zuinig mee gedaan, ook bij mensen zo, wedloop. Besmettingsgevaar in ziekenhuizen zeer groot. Bestrijdt met hygiëne-hele afdelingen ontsmet. Vroeger besmettelijke patiënten in infectiepaviljoen.
Artikel 26
o Jean-Baptiste Lamarck;woord biologie, eerste evolutietheorieën, onderscheid tussen gewervelde en ongewervelde dieren, oudste aardlagen alleen maar ongewervelde, gewervelde pas later, soorten niet constant, vele miljoenen jaren veranderingen, uit oude soorten ook nieuwe.
levend fossiel dier bekend dan fossiel, harde dingen zelfde gebleven. Andersom; levend dier ontdekt bij fossiel. Lamarck’s evolutietheorie in 1809, zwakke kanten: 1.Soorten sterven wel degelijk uit, alleen niet allemaal tegelijk.2. Soorten kunnen heel goed vrijwel onveranderlijk zijn, komt niet vaak voor,krokodil. 3. Hij kon niet uitleggen op welke wijze dieren en planten nu eigenlijk veranderen, giraffe. Evolutie; vele bijna onmerkbare veranderingen zorgen na een hele lange tijd voor een grote verandering, een gevaarlijk toevalsproces, maar hoe. Charles Darwin; rijk, geneeskunde, theologie, bioloog, op Beagle info verzamelen, paar bio boeken en On the origin of species. schitterend/belachelijk, beledigt, geschokt, niet begrepen. Populatie: Een groep organismen van dezelfde soort in een bepaald gebied. Vervolgens; 1. Organismen veranderen. deel veranderde eigenschappen erfelijk. daardoor variatie in erfelijke eigenschappen. 2. meer nakomelingen dan in leven kunnen blijven. 3. Sommige door hun erfelijke eigenschappen beter toegerust om te overleven (fitness)in omgeving die verandert/zich aanpassen. grotere kans leven en voort planten. omgeving selecteert the fittest en bepaalt samenstelling van volgende generatie. Kern: variatie en selectie. verklaart verandering. nieuwe soorten door isolatie, aanpassing en niet meer met vorige soort kunnen voortplanten. Hopeful monsters: organisme met willekeurige mutatie/afwijkende erfelijke eigenschap, evolutionair gezien ‘een gokje waagt’, kinderloos sterft. felle reacties=20 jr wachten. Fokken ook evolutie. mens uit het centrum schepping en als nieuwkomertje in evolutie, niet speciaal maar product van evolutie net als dieren. Net als Galilei aarde uit centrum heelal haalde. radicale verandering in hoe mens over zichzelf dacht. Kerk verzette tegen toeval, geen doordacht systeem (als vorige evotheos) was ook geen bedenker=God. Aanmerkingen op darwinisme: hoe erfelijke veranderingen veroorzaakt?, hoe overgeërfd? later aangevuld. hoe het leven ooit ontstaan uit niet-levende stoffen?. Nog steeds niet, mars?
Artikel 27
Met het “On the tendency of varietes to depart indefinitely from the original type” had Wallace hetzelfde uitgevonden als Darwin. 1halve eeuw aangevuld en bijgesteld Darwinisme = Neodarwinisme. Testen met modelsystemen. M.Eigen met computergestuurde instelling met virussen. Lipson en Pollack computer kozen zomaar bouwsteentjes, werd in elkaar gezet, selectie en variatie. S. van Dijk variatie/selectie 97% goede kaarten door pc. Lombrose; hoog en laag ontwikkelden, criminele schedels. Het recht van de sterkste. Erfelijkheid van verworven eigenschappen tijdens leven; Lysenko graan en opvoeding. Kammerer inkt in kikkers.
Artikel 29
Ecologisch evenwicht: levende/niet-levende bestanddelen gelijk in aantal en van gelijke soort. Platen, dieren, mensen met de omgeving vormen ecologisch evenwicht (dynamisch: verandert). Grote veranderingen: evenwicht verstoord. Bestanddelen bodem: zand, klei, water, lucht, plantaardig/dierlijk afvalmateriaal. Verschillende soorten grond: klei, zand (verschil: grootte korrels): Bevat humus: ontstaat door invloed van schimmels/bacteriën uit planten-/dierenresten. Vermenging met zand; meer samenhang, houdt water beter vast. Vermenging met klei: lossere grond: water afgevoerd, lucht binnenkomen. Door drogen/bakken vormt zich hard, vuurvast, waterdicht materiaal voor potten/boetseerkunst. Aardkorst: 100 m. koel 1000m warm. Bestaat uit vast gesteente, 70km dik, tot 12km gegraven. Daaronder: aardmantel met magma (hoge temperatuur, beweging, druk: vulkaanuitbarsting van lava). Aardmantel: van 70 tot 2900 km. Half gesmolten, zacht gesteente witheet (>1000°): Aardkern uit metaal. Verwarming met (elektrische) warmtepompen (max 80 m. diep): bodemwater/oppervlakte temp. 10°-12°, propaan samengeperst: warmte (naar radiotor). Daarna druk verlaagd (koud), terug naar aarde, warmt op, en weer samengeperst etc.
Artikel 31 Toekomstvisies.
Ignis (Didier de Choussy): energiebronnen aarde verbruikt. Gang naar vuurbol middelpunt aarde, eromheen overkoepelde stad met 25.000 inwoners.
gematigd optimistisch. Transhumanisten/ Sandberg/ cryonic suspension; invriezen, ontbinding voorkomen, reanimeren. Grenzen aan de groei (Club van Rome): aarde vervuild, grondstoffen uitgeput, broeikaseffect= Optimistische visie: wetenschap/techniek vinden oplossing (landbouw, recycling, kernfusie). Pessimistische visie: natuur zal terugslaan. James Lovelock onderzoekt Mars: veel CO2, heel ijle laag, koud, geen broeikaseffect. En Venus: veel CO2, heet, sterk broeikaseffect. Maar nu vooral stikstof en zuurstof? Gaia-hypothese; methaangas(CH4)+O2-zon-CO2+H2O of door het leven op aarde zelf geregeld want atmosfeer heel constant van en goede samenstelling ondanks zeer reactieve stoffen. Daisyworld: opwarmende/afkoelende aarden. Organismen veranderen temperatuur aarde. Anaërobe organismen: zonder zuurstof, leefde van vergisting organische stoffen: ontsond; cyanobacterie; zon als energiebron, door fotosynthese zuurstof. Alles dood, nieuwe cellen die zuurstof onschadelijk maakten. vanaf 2 mjg metaalertsen gevormd met zuurstof.
Artikel 32
Kringloop water door atmosfeer/planten/mensen/; waterdamp – condenseert: regendruppels/sneeuw –ijs?– regen – zee. Mensen; drinken – plassen – zweten. - Brahman: doorstroming watermoleculen door ieder, onsterfelijk, datgene waaruit alle wezens ontstaan, waardoor ze leven en waarheen ze weer terugkeren. Troposfeer: het onderste deel van de atmosfeer, tot 10 km hoog. Stabiel intern milieu: zorgvuldig constant gehouden omstandigheden in je lichaam. Desintegratie: het uit elkaar vallen van een verband (tussen de moleculen), atomen beschikbaar voor kringloop. Bijv. koolstofkringloop; co2+h2o-zon-c6h12o6+o2 dieren eten planten; zetmeel tot glucose verbrandt is h2o en co2 als plantenvoedsel. De verbranding van oa fossiele brandstoffen in de gesloten aarde-atmosfeer leidt tot een verhoogde co2 uitstoot, planten kunnen niet aan, versterkt broeikaseffect en klimaatveranderingen.
Artikel 34
Wit licht is een mengsel van de kleuren van de regenboog. -> regenboog; prismawerking van zonlicht door regendruppeltjes. Licht: een golfverschijning, geen medium nodig, kan zich voortplanten in het vacuüm. Elke kleur eigen golflengte. Van infrarood tot ultraviolet licht. Andere elektromagnetische stralingen; rontgen, gamma, radar, microwave, radio. Geschiedenis: Maxwell: wiskundige vergelijkingen voor het elektromagnetisme, ook licht. Fitzgerald: elektromagnetische golven opgewekt worden met snel wisselende elektrische stroom. Hertz: Produceert met twee spoelen vonken waarbij elektromagnetische golven worden opgewekt. Popoff: ontwerpt een ontvanger waarmee hij verwijderde onweersbuien kan registreren. Marconi: zond het eerste radiosignaal over. Trilling van .. Hertz is .. trillingen per seconde. Om een grote hoeveelheid informatie over te zenden wordt de informatie toegevoegd aan een draaggolf. Informatie meegeven aan draaggolf; amplitude of frequentie te variëren. -> amplitude-modulatie (AM) of frequentie-modulatie (FM) Metalen houden golven tegen; radar in oorlog. Voor elektromagnetische straling met een golflengte, kleiner dan die van het licht (UV, rontgen, gamma) staat vast dat deze schadelijk is.
Hoe kleiner de energie van de straling, hoe groter de afstand tot de radiobron. - Wat kun je met je ogen zien, maar niet met radar? Alle zaken die kleiner zijn dan de golflengte van radarstralen.
Artikel 35
Ozon = O3, lichtblauwe gas met een scherpe, knoflookachtige geur. Gevaarlijk: het reageert met allerlei stoffen, bij inademing giftig en irriterend, in de stratosfeer. (2% ozon, verder stikstof, O2, argon, CO2, H2O), beschermt ons tegen UV straling door het te absorberen. Zonder ozon, geen leven. Beeld maken door gereflecteerd licht op te vangen. Of met infrarood en uv. dikte van de ozonlaag gemeten met GOME.
afbraak van de ozonlaag, het gebruik van spuitbusjes met cfk-gas en vulkaanuitbarstingen. UV-straling? Schapen en ander vee huidkanker, plankton dood. De ogen/ immuunsysteem van mensen en dieren worden aangetast. Op de huid ontwikkelen zich melanomen. Atmosfeer van boven naar beneden; exo,thermo,meso,strato,tropo-sfeer. Kenmerken
Exosfeer 900 kilometer hoogte. Hieruit ontsnappen steeds gassen de ruimte in.
Thermosfeer 80-450 kilometer hoog, temp tot 2000 ˚C.
Mesosfeer 50-80 km hoog. Onderin niet erg koud, bovenin wel.
Stratosfeer 20-50 km. Koude laag, onderin kouder dan bovenin. ‘Ozonlaag’ op 30 km hoogte. Op 20 -> 30 km hoogt parelmoerwolken; ijsdeeltjes door extreme kou.
breken ozon af samen met stikstofoxiden en mathaan.
Troposfeer bij de evenaar tot 20 km hoogte, bij de polen tot 10km. Hierin speelt het weer zich af. Beetje ozon door fabrieken en verkeer(smog), juist slecht, werkt het als broeikasgas en maskeert gat.
Jim Lovelock: ontwikkelide een apparaat waarmee bestrijdingsmiddelen in de atmosfeer konden worden gemeten. Paul Crutzen: belangrijk onderzoek van de atmosfeer, vooral over de afbraak van de ozonlaag.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Artikel 47 Lichtvervuiling.
Sterrenbeelden= mythische figuren in groepen sterren, vaste plaats, astrologie, bijv. orion, herkomst; elke beschaving zijn dieren in sterren, eerst uit Mesopotamië; kleitablet , voor navigatie op zee, Grieken - ‘astronoom’ betekent ‘hij die de sterren benoemd’. Euxodus= eerste die ze beschrijft 400 vC. Hipparchus= eerste Griek die op systematische wijze sterren(>1000) catalogiseert en onderzoekt 250 vC, magnitudes groepen van 1 naar 2 naar helderheid, nog steeds maar dan 1 magn. meer is 2,516 keer grotere helderheid. 200 nC Ptolemeus neemt Hipparchus werk over en verbetert, lijst met 48 sterrenbeelden, geometrisch wereldbeeld=aarde in middelpunt. Astronomische kennis wordt enkele eeuwen bewaard en uitgebreid door Arabische astronomen; al-Battani, al-Sufi Het boek der vaste sterren waarin hij werk van Ptolemeus behandelt. Instrumenten; astrolabium=voor de hoek van sterren en Jacobsstaf=voor hoogte sterren. Europese astronomie leeft op 15e eeuw eerste sterrenatlassen. Nieuwe constellaties=? 1928 alle 88 officiële sterrenbeelden in kaart, elke ster hoort tot een sterrenbeeld. Lichtjaar= de afstand die het licht in een jaar aflegt; 9,46x10^12, 8 min van zon naar aarde.
Artikel 48
Hemelgewelf=geen diepte zien, alle sterren lichtpuntjes aan een grote hemelkoepel. Liggend op je rug: het punt recht boven je hoofd; de Zenit, oost en west zijn verwisseld, de Poolster 53° staat in het noorden/deel Kleine Beer, Melkweg als witte band over de hemel, de Ecliptica is de lijn waarlangs planeten, zon en maan om aarde bewegen. De hemelbol/globe = model voor de hemel; hemelkoepel weergeven, onderzoeken wanneer sterren opkomen/ondergaan. Culmineren=hoogste punt bereiken. 1.Positie van een ster bepalen: azimut en hoogte. Azimut is kompasrichting (N=0°, O=90°, Z=180°, W=270°). De hoogte (astrolabium) hoek tussen ster en horizon. 2. waar wonen wij: ergens in spiraalvorm van melkwegstelsel bestaande uit talloze sterrenstelsels, ons stelsel; zonnestelsel 100.000 lichtjaren breed=dichtstbijzijnde ster met 8 planeten. 3. hoe komt het dat de sterren in N-halfrond om de poolster draaien: In 24 uur draait de aarde 360°. Ligt de gehele cirkel van een ster boven de horizon= circumpolaire sterren, gedeelte onder de horizon= niet-circumpolair sterrenbeeld. De poolster staat in het verlengde van de aardas. Zijn positie verandert daarom niet.
Artikel 49
Megalieten: grote stenen in o.a Frankrijk en Engeland, geplaatst steentijd, wijzen naar NO, ZO, O=zonnewende, nut; als windroos met windrichtingen, voor het vaststellen seizoenen en zaaitijden, als reli centrum voor feesten, bindend element, neolithische kalender. Symmetrie-as Stonehenge legt zomerzonnewende vast, stenen geven plaatsen opkomst en ondergang zon aan. Dagcyclus=rondje aarde om eigen as. Maandcyclus= rondje maan om aarde, 29,5 dag. Jaarcyclus= rondje aarde om zon, 365 ¼ dag. Kalender= neerslag van de periodieke verschijnselen van de natuur;!3/Hoe bepaal je de tijd; door dagen/nachten tellen, door het waarnemen van het wisselen van seizoenen, door de verandering van de maan; elke volle maan een maand en dan manen tellen. Maankalenders; oudste kalenders, functioneren niet goed want afwisseling seizoenen loopt niet gelijk met omloop maan; nl. veroorzaakt door omloop aarde om zon, 13/14 volle manen. Herkomst onze kalender Nabije Oosten. In Egypte baseerden ze hun zonnekalender op de Nijlstand (overstroming=opkomst Sirius, tijd van opkomst gewas, tijd van oogst), gemeten door Nijlmeter. 12 mndn v 30 dgn, 5 dgn feest. Griekse: combi zon/maan, veel dagen correctie nodig-> namen Egyptische over. Romeinen; namen Egyptische over, aantal nu 31 dagen, Juliaanse kalender; schrikkeljaar. Gregoriaanse kalender; Seizoenen klopten niet: 10 dgn overgeslagen, schrikkeljaren weggelaten m.u.v. jaartallen die deelbaar waren door 400.
Artikel 50
Hoe verticaler de zonnestralen op een plek neerkomen, hoe geconcentreerder en hoe warmer. Rond evenaar/tropen erg verticaal; geen zware arbeid, meer ziekten. Bilharzia: een worpje die zich aan je huid hecht en dringen binnen als je gaat krabben, in je lichaam groeien ze uit tot worpjes die gaan paren. De vrouwtjes leggen 1000den eitjes richting de lever en ingewanden. Er ontstaan ingewandsbloedingen, de spijsvertering en ontlasting worden belemmerd. Je gaat er aan dood. Malaria: overgebracht door een mug, is eenvoudig te behandelen maar veel mensen gaan er aan dood. Trypanosomiasis/slaapziekte: wordt overgebracht door de tseetseevlieg. Meegedragen eencellig zweepdiertje, bevat de mogelijkheid om zijn antigenen te veranderen waardoor hij onvindbaar wordt in ons immuunsysteem.
Wij hebben die ziekten niet door de winter die voor ons alle insecten en parasieten doodt; een seizoen, hoe? De aardas staat schuin in een hoek van 23,5°. Door de draaiing vallen de stralen op verschillende tijden op verschillende plaatsen loodrecht op de aarde - de seizoenen. Eratosthenes van (bieb)Alexandrië= eerste die temperatuurverschillen op aarde in kaart heeft gebracht, omtrek aarde uitrekende, invalshoek zonnestralen uitrekende, poogde wereldlandkaarten te maken. Hij zette horizontale lijnen door de Middellandse Zee, en verticale lijnen waarbij hij begon in Alexandrië. Hipparchos stelde een verbetering; horizontale klimata-lijnen helemaal rond de aardbol te trekken op onderling gelijke afstanden. Ptolemaeus, moderne geografie, bepaalde ligging >8000 plaatsen. Daarna maakte hij de eerste landkaart met een bolvormige aarde.
Artikel 51
Bij gemeenschappen ontstaat een behoefte aan klokken voor het maken van afspraken, zaaitijd-Mursi touw elke dag knopen. Klok maken; periodiek verschijnsel(=dag/nacht, beweging aarde maan, slingerbeweging, trillingen) en tel/ registratiemechanisme. Gnomon=stok die schaduw werpt waaraan tijd wordt afgelezen.Gnomon, waterklok, zonnewijzer, zandloper, mechanische klok, slingerklok(Huygens), elektronische, atoom. Galilei; constante slingerperiode, ontwerp slingerklok. Klok; cultureel verschijnsel. Tijd;natuurverschijnsel. Kant=mensen weten a priori tijd is mathematische lijn waarop gebeurtenissen door ervaring worden gepositioneerd. Bioklok=bij regelmatig leven weet lichaam wanneer er bijv. opgestaan of gegeten moet worden, door orgaantje diep in brein. Bewegende deeltjes zijn een voorwaarde voor temperatuur, gebeurtenissen voor tijd. Gebeurtenis= samenhangende onomkeerbare verandering met een begin en eind.
Artikel 52
Wetenschappers gebruiken modellen om te verklaren en te voorspellen. Zenitlijn+ horizonlijn (raaklijn met de aarde)+3 gezichtslijnen=hoek met zenitlijn tekening. Galilei: oppervlak maan niet glad, bergen, kraters, zeeën-net als aarde=minder uniek. Riccioli: maankaart met namen. Geen zeeën; door Newtons zwaartekracht theorie ondersteund. Neil Armstrong, juli 1969. De maan, uiteindelijk verloren door uitputting, zorgt voor eb en vloed op aarde met zijn zwaartekrachtveld.
Artikel 53
Gegist bestek=schatting positie op zee. Positie op aarde -> coördinaten. Coördinatennet=breedteparallellen en meridianen (lengtegraden). Poolster in verlengde van de aardas=noord, hoogte poolster is breedtegraad. Bijv. de kwadrant (hoogtemeter) moeilijk door schommelingen, astrobolium= vielen de twee vinnen samen, dan wees de wijzer (alidade) de zonshoogte aan.,jacobsstaf werd gebruikt om hoeken te meten. Nadelen; recht in de zon kijken en geen twee dingen tegelijk scherpstellen. Davis-kwadrant=schaduwvizier en kim samenvallen in kimvizier is zonhoogte, octant en sextant.
Artikel 54
De lengtegraad is moeilijk te bepalen omdat de breedteparallel vastligt in de ruimte, terwijl de meridiaan beweegt. Lengtegradenprijs. Hoe vaststellen; met tijd. Op thuishaven wordt tijd gemeten, elk uur later 15° verandering, bom afschieten, het mededogenpoeder en gewonde dier aan boord. Hemelklok; verduisteringen, de manen rond Jupiter Galilei, te moeilijk waarneembaar, beweging maan;afstand van maan en de zon door Maskelyne; te moeilijk. Nauwkeurig horloge nodig->John Harrisson ontwikkelde 1736 de H-1 van hout dat zichzelf smeerde, H-2 en H-3 beter. H-4 won de prijs.(5 sec afwijking op 81 dagen). kreeg de prijs niet vanwege status. Maskelyne’s maanafstandmethode werd niet gebruikt maar door zijn greenwich loopt de nulmeridiaan.
Artikel 55
Astrologie=grote lijnen in iemands leven bepaald worden door de toestand van de kosmos bij diens geboorte, wetenschap en godsdienst->scheiden is astronomie. Ontstaan in Mesopotamie door spijkerschrift en elite. 5de eeuw; de zodiak= dierenriem, hemelbaan met bewegende planeten, zon en maan, opgedeeld in 12 sterrenbeelden=waar staat de zon in. Ecliptica= baan zon langs de hemel. Later maakten de astrologen beweging van hemellichaam voorspelbaar -> einde mythologie. Copernicus bewees met aarde als deel zonnestelsel dat astrologie gemakkelijk te verklaren was. Astrologie klopt nu niet meer: aardas vertoont een tolbeweging=verschuiving seizoenen-> sterrenbeelden verkeerd aangewezen in het stelsel van Copernicus. Wetenschappelijk gezien is de astrologie dood: planeten/sterren hebben geen invloed op je leven, staan te ver weg.
Artikel
56 Goden op bergen/hoge plaatsen. Ziggurat=hoog gebouw. Milete 600 vC; alles is water met aarde als platte schijf in midden->van goden naar wetenschap. Anaxagoras (500 – 428vC ook platte aarde, zon meteoriet, maan licht van zon, zonsverduistering->maan voor zon schuift, verbannen. Pythagoras+volgelingen; bolvormige=volmaakt Aristoteles eerste 2 argumenten voor de bolvorm; schepen verdwijnen onder de horizon, bij een lange zeereis verandert de sterrenhemel. Bovendien wisten de Grieken dat een maanverduistering veroorzaakt werd door de ronde en niet ovale schaduw van de aarde. Zij veronderstelden het bestaan van de hemelse sferen=mystieke orde(veroorzaakt hemelse harmonie vanaf geboorte. Daarin bewogen de aarde, maan, zon, 5 bekende planeten, sterren +tegenaarde (beweegt gelijkmatig tegenover aarde achter vuur) is 10. Plato en Aristoteles 4e vC. Plato met boek Timaios=dialoog voer ontstaan wereld. Nadenken om het idee te leren kennen, zintuigen laten enkel afschuwingen zien(grot). Aristoteles met Ethika, tot waarheid komen door zintuiglijke waarneming natuur, de kosmos gekenmerkt door een tweedeling->ondermaanse=vergankelijk, de 4 elemanten, aarde water naar midden kosmos/vuur en licht naar boven, hierboven bovenmaanse= eeuwig, met hemellichamen, uit 5de vorm materie; kwintessens=ether, cirkelbeweging. tot einde van de 15e eeuw dit geocentrische=wereld in midden mensbeeld (oudheid) en de heliocentrische=zon in midden mensbeeld(wereldbeeld van de renaissance).
Artikel 57
Sluimertijd door Romeinen en Kerk. Arabieren hebben werken gered. 13e eeuw Moerbeke vertaald Aristoteles, tegen wil kerk. 14e/15e eeuw Aristoteles model->de aarde staat stil en de hemelsferen bewegen eromheen, de hemel is onvergankelijk, onveranderlijk en ontoegankelijk voor aardse wezens of voorwerpen, de enige mogelijke beweging aan de hemel is de eenparige cirkelbeweging, geen voorspelingen mogelijk,
het model van Ptolemaeus=een zogenaamde wiskundige beschrijving van Aristoteles kosmos, kon zonsverduisteringen, sterbedekkingen enz. voorspellen. Wetenschappelijke revolutie als bovenstaanden bezwijken. Copernicus,pools, schreef de omwentelingen van de hemellichamen in Latijn, zon in midden-> heliocentrisch wereldbeeld. Hij probeerde vorige kosmos met de cirkels in ere te herstellen d.m.v 48 hulpcirkels.
Artikel 58
eind 16de eeuw bracht Galileo met zijn telescoop het Aristotelisch wereldbeeld ten val. Zijn ontdekkingen; hemelen niet volmaakt, zon in 30 dgn om as, Jupiter 4 manen, schijngestalten van Venus door zijn kortere jaar=van sikkel naar voller en kleiner ipv alleen sikkel. Brahe en Riccioli accepteerden geen bewegende aarde. Riccioli(Heraclitus)=aarde stil, zon eromheen, planeten+mars om zon. Traagheidsbeginsel Galilei=voorwerp dat een bepaalde snelheid heeft, zal deze snelheid behouden. De Dialoog tussen Galilei, een leek en de ortho. kerk.
Artikel 60
Newton heft de tweedeling van de kosmos van Aristotelis op. Newton’s ontdekkingen: De methode der fluxies, De leer van de samenstelling van licht en de algemene gravitatiewet. De maan en de aarde, zon en de planeten en de manen van Jupiter trekken elkaar onderling aan=Gravitatiewet: twee massa’s trekken elkaar altijd aan. Met grote snelheid kan een kogel een cirkel om de aarde=aarde kromt net zo snel weg als kogel ernaartoe valt, daarna ellipsbaan, dan parabool(aarde 11km/s) Gravitatiekracht: één kracht die tegelijkertijd werkt op zowel het ene als het andere lichaam. De krachten zijn even groot want elke kilogram van het ene lichaam trekt aan elke kilogram van het andere lichaam en omgekeerd. gravitatiekracht begrijpen->5 stappen: 1.wat is en doet een kracht? Defenitie geven en Hooks kracht die leidt tot vervorming. 2.voor beweging geen kracht nodig(voorwerp beweegt gewoon voort), maar voor bewegingsverandering wel! 3.voor een cirkelbeweging is wel kracht nodig(blokje)! 4.voor ondermaanse gelden zelfde wetten als voor bovenmaans(zon trekt aan planeten)! 5.hoe hangt de kracht waarmee de zon aan een planeet trekt af van de afstand tussen de zon en de planeet?Hooke, Halley(met Newton) en Wren->de kracht vier keer zo klein werd als de afstand twee keer zo groot werd. Descartes opponent Aristoteles, cartesiaanse kosmos=mechanisme met wervels, beweging als het gevolg van contactkrachten. ging ervan uit dat de ruimte tussen de zon en de planeten gevuld was met wervels. Newtons ik verzin gaan hypothesen=grootste bijdrage aan natuurwetenschap.
Artikel 61 l
angdurig verblijf in ruimte mogelijk maken; 1.ontsnapping aan de zwaartekracht gravitatieveld= krachtveld rond de aarde waarin elk voorwerp een kracht ondervindt, neemt af met het kwadraat van de afstand; afstand twee keer zo groot, kracht vier keer zo klein. Zwaartekracht gesimuleerd door verandering van beweging. 2. energie(kernenergie) nodig om de snelheid van het schip te veranderen,het ecosysteem in stand te houden,om tech. geavanceerde gemeenschap te ondersteunen. Bij een raket wordt de bewegingsenergie opgebouwd, zodat de mensen niet worden verpletterd. Op aarde is er een versnelling van 1g, bij een versnelling van 8g raak je bewusteloos en kom je te overlijden. Het langzaam versnellen richting een planeet kost decennia. 3. voorzien in levensbehoeften als zuurstof, water,voedsel dmv gesloten,groot,gevarieerd ecosysteem: er is een symbiose samenleving. Bases in ruimte nodig. Rond ieder hemellichaam is een gravitatieveld. De sterkte hangt af van de massa van het hemellichaam en van de afstand tot het middelpunt van de massa.
Artikel 62
broer en zus Herschel probeerden afstand van sterren bepalen; jaarlijkse parallax. Sterren verplaatsen zich ten opzichte van elkaar, er zijn er weinig in heelal, verschillen in lichtsterkte, grootte, helderheid. verschillen in kleur en dus temperatuur=straling; Canon deelt sterren op op basis van hun spectrum=oppervlaktetemp.; astrofysica. Ster=Bolvormig hemellichaam dat uit gasvormige materie betaat, waarbij de druk en temp. zo hoog zijn de kernfusie kan ontstaan=vromen van elemten waar wij ook uit bestaan. Bessel slaagt erin door parallaxmetingen de afstand tot ster te bepalen. Meer kennis in 19de eeuw door verbeterde telescopen door industriële ontwikkeling, samenwerking, fotografie. 360 graden, 1 graad=60 boogminuten,1boogminuut=60boogseconden. Hertzsprung-Russell-diagram=hoeveel lichtuitzending ten opzichte zon, absolute helderheid uitgezet tegen oppervlaktetemperatuur. Sterren niet zomaar verspreid. Dubbelster= 2 sterren draaien om elkaar heen in elkaars gravitatieveld. Nevel-protester-Superreus-rode reus-zon-witte dwerg-zwarte dwerg-neutronenster-zwart gat. Witte dwerg=meer massa in minder ruimte door atomen bezwijking en elektronen tegendruk. Energie sterren? Fossiele niet, ineenstorten (Kelvin, Helmholtz), nucleosythese=de fusie van lichte atoomkernen als waterstof->helium/straling. Na verbranding alle energie/geen evenwicht tussen naar buiten en binnen gerichte druk blaast een ster op, buitenste lagen rode dwerg, kern witte dwerg. Hoe meer massa, hoe grotere instorting; tot neutronenster of zwart gat=enorme aantrekkingskracht, vrijgekomen energie=supernova. De limiet van Chrandrasekhar= bij een massa van 1.4 keer de zon zijn de elektronen niet opgewassen tegen de gravitatiekracht.
Artikel 63
Oerknal=ontstaan waterstof. Waterstofatomen knallen op elkaar waardoor er steeds zwaardere atomen ontstaan. Andere stoffen waar de aarde uit bestaat zijn ontstaan uit nog hetere sterren- miljoenen graden, uit fusie van helium->koolstof->ijzer. Verder fusie levert geen energie maar kostenergie. Onze planeet 4,5 miljard jaar geleden ontstaan. 1 zwaartekracht trekt materie naar elkaar toe->hoge temperatuur->hoge druk-> materie weggeknalt. Dichtbij planeten van ijzer e.d. verder gasplaneten. 2 meer massa-> materie krijgt hogere snelheid 3. hogere snelheid->platte schijf (pizza effect, schijfvormig zonnestelsel) Ontstaan leven uit niet-levende stof, Urey-Miller proef. Uit chemische stof->aminozuren(ook in meteorieten gevonden)->bouwstenen van eiwitten;dat ben jij.
Artikel 42
Radioactiviteit=ontdekt door Becquerel onderzoeker van uraankristallen, uraan straalde op papier. Ook radium ontdekt door Curie sraalt. Er zijn drie soorten radioactiviteit (alfa, bèta en gammastralen). Alfastralen waren positief geladen heliumdeeltjes, bètastralen negatief geladen elektronen en gammastralen een zeer doordringend soort röntgenstraling. De ideeën over inwendige structuur van de materie; Thales en Milete; alles uit water ontstaan, Anaximenes;lucht basis alle materie, Heraclitus; vuur begin en einde alles, Empedocles; water, vuur, lucht, aarde basis heelal, Aristoteles; ook droog, vochtig warm koud, Demokritus/Epicurus; als eerste praten over ondeelbare deeltjes, Dalton; wetenschappelijke inhoud, vaste verhoudingen, aan atoomtheorie van Demo, Thomson; ontdekt negateif geladen deeltjes, door Stoney elektronen genoemd, Rutherford;eerste atoommodel->een positieve kern uit protonen waaromheen elektronen draaien, Bohr;elektronen bewegen in vaste schillen, Chadwick; ontdekking neutronen=ongeladen kerndeeltjes, Meitner/Hahn; kernsplijting=atoombommen,Gell-Mann; neutronen en protonen bestaan uit quarks, 6 soorten, bij elkaar gehouden door De Sterke Wisselwerking, Veltman; Zwakke Wisselwerking verantwoordelijk voor radioactiviteit, Schoonschip, Higgs-mechanisme.
Artikel 38
Giftige stoffen moeten in ons lichaam een aantal hindernissen overwinnen voor ze giftig kunnen gaan zijn; wetenschap die zich hiermee bezighoudt=toxicologie. Paracelsus (Bombastus van Hohenheim); geneeskunst berustend op 4 pijlers; chemie, filosofie, astronomie, deugdzaamheid, grondlegger moderne chemotherapie=gebruik chemische stoffen tegen pijn en ziekten van lichaam en geest, alles en niets is giftig, de dosis maakt het tot gif. Tegengif; opium, vet, ijzer, terra sigillata, bolus alba.
Artikel 43
Magnetisme heeft te maken met stofeigenschappen van delfstoffen(ijzer,ijzerertsen): die bestaan uit kleine deeltjes,gebieden, die zich als magneten gedragen, slordig of netjes gerangschikt. De aarde lijkt op een grote staafmagneet door de magnetische Noordpool(Noorden Canada) en Zuidpool(rand Antarctica). Ontstaan; aardmagnetisch veld, samengesteld uit meerdere magnetische velden boven op elkaar, beïnvloeden elkaar. Die velden zij afkomstig uit verschillende geomagnetische bronnen namelijk:
• de vloeibare buitenkant van de kern van de aarde (90% van het aardmagnetisch veld).
• magnetisch gesteente in de aardkorst.
• velden buiten de aarde (die weer ontstaan doordat magneetvelden veranderen).
• de effecten van de oceaanstromingen
Effect magnetische aardkern: aardkern draait sneller dan de aardkorst en zodoende wandelen de magnetische polen langzaam over het aardoppervlak=elliptische baan in noordelijke richting 40 m per dag.
Het aardmagnetisch veld houd niet op bij de noordpool, ver in de ruimte ->een laag= magnetosfeer, bevinden zich de twee Van Allen gordels, beschermen als een reusachtige magnetische koepel tegen zonnewind= geladen deeltjes die met hoge snelheid van de zon af komen.
Artikel 36
De wet van behoud van massa=bij verbranding gaat geen massa verloren. Laurant de Lavoisier; diamant+zuurstof=co2. Flogiston=vuurstof ipv CO2. Tijs van Descartes/newton; onderscheid tussen materie en geestelijke zaken. Descartes; res extensa=een natuurkundige wereld van bewegende materie naast res cogitans=de onzichtbare wereld van gedachten, gevoelens, herinneringen. Hoe beinvloedt geestelijke materiele? Berkeley; ontken materie, materie enkel waarnemen maar het is er niet. Rutherford en Bohr; materie=kleine kern met daaromheen na een hoop niets op onvoorstelbaar grote afstand de rondcirkelende elektronen. Materie; als massa heeft en als je dat kunt aantonen en meten. Einstein; materie kan volledig veranderen in energie.
1 Hoe wetenschappelijk verklaren Mythologie=Goden en heldenwereld. Noodlot staat vast. Scheermes van Occam= werkelijk waargenomen feiten, niets verzinnen. Verband tussen die feiten ook controleren. Theorie=wetensch. verklaring die slaat op algemeen verschijnsel. Voorspellingen doen, toetsen theorie. Beter; falsifieerbaar; onjuist bewijzen. Formule met cijfers, ook controleren. Serendipiteit=toevallig ontdekken.
2 Wat doet wetenschap Ontwikkelingen, te snel. Nieuwe apparaten: steeds beter, hogere capaciteit, niet veel duurder, gebruiksvriendelijker, meer computerelektronica erin. Nadelen te snel; fut, gezelligheid weg.
4 Waarom doet men aan wetenschap nieuwsgierigheid, eigenwijsheid, medelijden, Publish [prestige]or Perish [uit de gratie en ontslag], ambitie/eerzucht,het geld(prijsvraag), carrière/gewoon baan, Science parks=bedrijfjes die onderzoek willen omzetten in geld. Misbruik, wel of niet onderzoek?
5 Zekerheid bestaat niet GRAS=Generally [voorlopig] Regarded As Safe. Erkend slecht: roken1997, PVC/plastic leverkanker, weekmakers oplos en hard in maag, verwijft waterdier. MAC-waarde=moleculen p miljoen.
10 Modelgebruik om te simuleren, testen, 3d, voorstellingen. aspect werkelijkheid-beschrijven-verklaren, materiaal/geld/tijd te besparen. VB (op)schaal=opbouw, hoe in elkaar,structuur=niet schaal, plattegrond/schema hoe onderdelen systeem linken,ordening,plaats geven ,cybernetisch=organisatie en regulering van systeem duidelijk dmv stroomschema,gevolgen verandering onderzoeken,mathematisch=met cijfers verbanden weergeven in formules/exacte grafieken,toekomst berekenen(op pc). Homeostase=dynamisch evenwicht inwendige milieu,stoffen;adem/eten en energie met omgeving uitwisselen. fractals=figuren die ontstaan na invullen formules uit chaostheorie, vormen verklaren. Proefdieren als model voor simuleren.
11 Leven is (ontstaan): Grieken; wereld levend organisme,geen onderscheid tussen levende en dode stof,niks veranderd. 5d eeuw v.C.wel veranderingen-verklaren Empedocles door elementenleer: aarde,water,lucht,vuur. Hippocrates lichaam ontstond uit droog,nat,koud, warm en pneuma/levensadem, bestond bloed,slijm,gele-,zwarte gal, vertoring=ziekte. Sanctorius;stofwisseling. Dissimilatie=verbranding voor energie. Homeostase=evenwicht,verstoord binnen/buitenaf is ziekte. Aanpassen[erfelijk is evolutie]=overleven;zweten rennen geurstof afweersysteem. Groei=toename massa/volume (geen nieuwe kenmerken). Ontwikkeling:=ontstaan nieuwe kenmerken. Evolutie=veranderingsproces van soorten organismen waarbij nieuwe soorten kunnen voortkomen. Genen=30000bepalen erfelijke eigenschappen,regelgenen schakelen genen in-zones-organen, normale regeling verstoord is mutatie. Kenmerken levende wezens: stofwisseling, homeostase, bedreigd van binnen en buiten, reageren op prikkels uit omgeving, ontwikkelen/reproduceren zichzelf volgens ingebouwde blauwdruk in genen.
12 Op verkenning langs grenzen leven Generatio spontania=levende organismen uit levenloze materie ontwikkelen-onjuist-zwanenhals exp. Aliens? exobiologie,oersoep, protocellen, zwak poliovirus gekloond. Virussen=niet levend (geen zelfstandige stofwisseling), gastheercel binnen,kopiëren,barsten. Prionen=soort eiwitten, geen stofw/gen.info, gastheer,BSE en CJD. Abnormale prion-eiwitten veranderen normale tot afsterven is gaten. Stasis=levensprocessen staan stil,invriezing. Coma=door hersenbeschadiging bewusteloos,ontwikkeling gaat door. Hersendood=alle hersenactiviteit uitgevallen.
14 Ontdekkinsreis naar binnenste mens Kwantumtheorie/onzekerheidsrelatie (ook Griekse oudheid): waarnemen uiterlijke kenmerken patiënten,geen snijwerk;vies/ beinvloed omstandigheden. 1300 snijden lijk-levend Herophilus/Erisistratus.Galenus varkens/aap. Niet Paus Bonifatius-Sixtus. Vesalius snijpassie. Tekeningen, was/kunststofmodellen/conserveringsmiddel/plastinatie. Gunther von Hagen;Korperwelten,openbare ontleding,plakjes mens.
15 Medisch-diagnost. Methoden en technieken Hippocrates bestudeerde bij ziekte zweet, ademhaling,urine,ontlasting. Middeleeuwen=piskijkers welk orgaan ziek-kleur, geur, dichtheid sappen,plaats troebelheid en neerslag in urine. Bloed, slijm en urine analyseren-> biochemische stof aanwezig? Biosensoren=combinatie biologisch molecuul (enzym/antilichaam) en elektronische chip. Enzym bindt zich aan molecuul,geeft signaal aan chip, om in elektrisch signaal. Gemeten waarden afleesbaar. Bloeddrukmeting=toestand bloedvaten, spirometer=long volume/conditie, ECG: impulsgeleiding van hart zichtbaar. EEG geeft activiteit verschillende hersendelen in grafieken weer. Percussie: kloppen op borstkas,helderheid geluiden geeft info over slijm. Stethoscoop: versterkt geluiden ademhaling/hartslag. Doptone: geluidsgolven zenden/ ontvangen. Echoscoop: ook golven-zet om in beeld. Röntgen: botten of papjes voor zacht weefsel. C(A)T; tunnel,allemaal foto’s met röntgen. NMR/MRI; magnetisch veld, zeer gedetailleerd,voor weffsels/organen. PET-scan: stofwisselingsactiviteit organen,welke actief?, tumoren zoeken.
Kijkoperaties m.b.v. endoscoop: doel vaststelling ziekten, verwijderen,weefselmonster. 0Microscoop: bekijkt cellen/weefsels, gezwel, geschiktheid, zwangerschap.. Nadelen techniek: onnodige operaties na controle,zelftests bezorgdheid/verkeerde uitslag of diagnose , patiënt zelf geen aandacht meer.
Placebo: nepmedicijn, door geloven in werking vooruitgang bereikt. Dubbelblind uitvoeren van placeboproef: verstrekkers+proefpersonen mogen niet weten of medicijn echt is. Reductionistische benadering=patiënt als weefsels/organen. Holistische benadering=patiënt als geheel mens, ook geestelijk,maatschappelijk. Homeopathie=kleine/verdunde hoeveelheden van geneesmiddelen,meer van hetzelfde, persoonlijke behandeling. Hoge potentie=grote verdunning, stimuleert eigen afweer lichaam. Vaccinatie: kleine hoeveelheid virus toegediend, lichaam vormt afweer. Registratieplicht=alle medicijnen veilig,werkend,kwaliteit. Kruidengeneeskunde
/fytotherapie: homeopathisch in winkels,plantenextracten behandelen tegenovergestelde klacht, gevaren: concentratie bestanddeel in planten verschilt. Yin en Yang: tegengestelde krachten in bepaalde meridianen/banen in lichaam lopen houden elkaar in evenwicht. Acupunctuur:prikken in juiste meridianen herstelt evenwicht/endorfine.
17 Preventie en behandeling van ziekten Preventie ziekten: gezonde leefwijze beweging, dieet, hygiëne, condoom, niet roken,sociale omstandigheden goed. Zwanger door geen voorlichting, doktervrees,anticonceptie duur-> campagnes,preventief vaccineren,heeft epidemieën uitgeroeid. Bepaling of inenting nodig is: 1. ernst ziekte, 2. mate bescherming vaccin, 3. kosten, 4. ziekte moet goed opspoorbaar zijn, 5. ziekte moet te genezen zijn, 6. zeldzaamheid ziekte. Bezwaren tegen vaccinatie: tegen wil God in, verzwakt lichaam, vaccinatie oorzaak allergieën. Screening/bevolkingsonderzoek: controle grote groep bevolking tegen ziekte. Behandeling ziekte: dieet, medicijnen, operaties (chirurgie), radiotherapie (bestraling), cytostatica (remmen celdeling: chemotherapie). Genetische modificatie: defect gen vervangen door normaal gen (verboden bij mensen). 1 bij bevruchte eicel heet kiembaangentherapie ;genen. Alle cellen nieuwe genen,doorgave aan nageslacht. Somatische gentherapie: cellen/weefsels, zieke cellen genezen, teruggezet, geen groots succes, gezond niet doorgegeven. Palliatieve zorg=liefdevolle zorg. Fijne lijn tussen pijnbestrijding en euthanasie.
19 Het vervangen van weefsels en organen Prothesen: kunststof vervangers van mechanische functies in lichaam been/gebit/hartklep etc. Kunstorgannen: nemen tijdelijk functie van orgaan over Transplantatie: organen/bloed /weefsel van donor wordt bij patiënt ingezet. Afstotingsgevaar: herkenning membraan cellen is vernietiging donor of ontvanger-cellen. Hersendood en donor is organen eruit, tijdelijk aan de beademing gehouden. Soms levende donor.
Xenotransplantatie: dieren zijn donor. navelstreng opgeslagen in weefselbank voor bij bloedziekte. mogelijk makkelijke organen te kweken, oren. Jehova's zijn tegen bloedtransfusie: ze vinden dat de ziel in het bloed zit.
Ethische kwesties ethiek,veiligheid,macht,afhankelijkheid, bijwerkingen,voordeligst, medemens,natuur
Homeopathie; meer tijd voor hele patiënt maakt het aantrekkelijk soort therapie, niet alleen diagnose+medicijn maar onderliggend probleem zoeken, niet erkend door overheid betekent iedereen kan zich homeopaat noemen, dat het niet wetenschappelijk aangetoond kan worden betekent niet dat het niet werkt wij weten ook niet alles van het lichaam, eigen afweer stimuleren is logisch zelfde als vaccineren maar minder agressief, persoonlijk bij een werkt wel,ander niet.
Wanneer ben je dood; hersenactiviteit weg->alleen besloten omdat er nieuwe apparaten uitgevonden werden, kwalitatief leven is voor mij zelf kunnen beslissen;lopen, praten etc. het is onomkeerbaar.
Genetische modificatie; Wij als mensen zijn niet alwetend en kunnen niet voorspellen/wij zijn deel van natuur;kunnen niet voor Moeder Aarde gaan spelen. effecten onvoorspelbaar, daarom kunnen we nu niet beslissen zonder de gevolgen te weten, nog niet genoeg onderzocht. Trends zouden eenzijdig soort mens maken, mensen worden producten. Grote kloven komen tussen perfecte en niet mensen door geld, nog grotere kloof.
Klonen: nog niet genoeg info, overlevingskansen nog vrij klein, meer proeven op levende wezens, mismaakte mensen/dieren, allemaal zelfde mensen-één plaag allemaal dood, in rijke landen beste mensen gekloond maakt grote scheiding, als klonen normaal wordt kunnen slechte mensen express gekloond worden;legers
Euthanasie; bespaard geld, langdurig toestemmingsproces, zelfmoord erger, twijfel en pijn niet te verdrijven.
donor en identiteit; denken met je hersenen zet je ertoe beslissingen te maken. Wat je denkt en beslist heeft ook sterk te maken met je omgeving. In je geheugen(cellen) worden alle dingen die jij denkt en doet opgeslagen dus als delen van je hersenen; cellen, worden weggehaald wordt er een stukje van je id weggehaald. Teruggeplaatst in andermans hersenen krijgt die andere dus een stukje van de vorige id mee, je id verandert dus. Met bijv armcellen maakt dit natuurlijk niet uit.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Artikel 20
microscoop uitgevonden door van Leeuwenhoek cellen ontdekt.
Stabiel intern milieu: lichaam zorgt ervoor dat omstandigheden goed blijven: temperatuur, zuurstofgehalte, glucosegehalte, zuurgraad bloed, osmotische waarde bloed (zoutgehalte). Het klimaat v/h lichaam instandhouden moeilijk omgeving steeds verandert. Alleen bacteriën, cellen v/d huid, longen en slijmvliezen van je maagdarmkanaal in contact met buitenwereld. Binnen afhankelijk van elkaar. cellen, weefsel, orgaan. bloedvaten, bloed vervoert voeding- afvalstoffen bijv in bloedcellen, transportvloeistof. bloed = vloeibaar weefsel,orgaan (grootste v/h lichaam). De kleinste bloedvaten zijn haarvaten. Rode bloedcellen;zuurstof, witte bloedcellen; vernietigen ziekteverwekkers. Anthonie van Leeuwenhoek zag met eigen lensjes terwijl Zacharias Jansen al samengestelde microscoop ontworpen eerst haarvaten en cellen, kleine diertgens,plantcel makkelijk kijken; dunne plakjes gesneden, cellen groter, een hele duidelijke celwand voor vorm. Robert Hooke eerste (plant)cellen, Marcello Malpighi eerst kikkers toen algemene plantencellen.
Artikel 21
huid beschermd. slijmvliezen mond en geslachtsorganen kwetsbaarder. Intern milieu ideaal voor infecties.-Je kunt geïnfecteerd worden door bacteriën, virussen, schimmels, eencellige diertjes en parasieten. De bekendste is de bacterie, die kan zich ook heel snel vermenigvuldigen. Meestal lichaam zelf herstellen, vormt afweer. Infectiezieken,meestal herstel op eigen kracht. virussen en bacteriën vermenigvuldigen=levend=besmettelijk. Virus nodig gastheercel. Giftige niet-levende stoffen, niet besmettelijk; asbest, teer en kwik. Pest overgebracht door vlooien van zwarte rat meegebracht uit midden-oosten met kruistochten heilige land. hygiëne slecht, zeer besmettelijk, straf van god. Contagium: vroegere benaming voor besmettelijke ziekteverwekkers. Het verschil tussen een levende en levensloze stof kenden ze nog niet. duurde tot 1864 Louis Pasteur verschil wist tot 65 accept. preventieve geneeskunde Joseph Lister; antisepsis: bacteriedodende fenol verstuiven in operatiekamer en handen wassen met fenoloplossing. Asepsis: alles dat in aanraking komt met wond is gesteriliseerd (nu nog gebruikt). Fracastoro in 1546 wist al van levende kiemen. Botulisme;gifstof in bacteriën in zomer uit kadavers van eenden.
immuunsysteem beschermt tegen bacteriële infecties.
1.Witte bloedcellen=fagocyten=B-lymfocyten maken antilichamen/antigenen aan en die verslaan antigenen van virus.
2. Eén keer infectie is immuun want geheugencellen weten de anticellen.
3. Door tijdverstrijk kan bacterie al even toeslaan.
4. De bescherming die een voorgaande besmetting biedt, heeft geen effect bij andere infectieziektes. virussen zijn anders of veranderen van samenstelling van antigenen.Soms zo gelijke infectie als vorige dat immuunsysteem geen onderscheid maakt zoals bij pokken; Edward Jenner met dierenpokken. Zo ontstond vaccinatie met vaccin: minder erge variant zodart je later al immuun was- Vroeger als er geen minder erge=virulente was dan verzwakte of dode variant:onveilig/dodelijk. Nu wordt goede stukje antigenen gespoten; niet ziek, soms te zwak.Voor sommige ziektes nog steeds geen vaccin samenstelling steeds verandert,griep/AIDS. Actieve en passieve immunisatie; zelf antilichamen maken of krijgen. Ook dieren planten hebben immuunsysteem. Ook afweer tegen splinter en gif. T-lymfocyten maken antilichamen aan hun celmembraan vast. T-killercel laat foute cel uit elkaar vallen voor opeten door fagocyten. Systeem vernietigd vreemd, dus ook donor; 2 oplos. Gelijk mogelijk en onderdrukkende medicijnen.
Artikel 24
Begin 1900 werd sulfatabletten tegen longontsteking (pneumonie) door Gehard Domagk uitgevonden. Blij want 1op de 3 ging dood. verkoudheid, zware koorts,stekende pijn aan aangetaste long, blauwe huid, week tot 10dagen kwam crisis, maanden herstellen. Alexander Flemming al eerder beter werkend penicilline uitgevonden. Pas in de WO2 echt onderzocht en geproduceerd voor soldaten. Eerst uit schimmels maar in 1959 lukte het om werkzame stof zonder schimmels te maken; 1e synthetische antibioticum- tegen bacteriën niet tegen virussen. Ook dieren krijgen antibiotica tegen ziekten voor snelle groei. mutaties die resistentie veroorzaken zijn voordelig voor bacterie, steeds zwaarder antibiotica is nodig maar daar wordt zuinig mee gedaan, ook bij mensen zo, wedloop. Besmettingsgevaar in ziekenhuizen zeer groot. Bestrijdt met hygiëne-hele afdelingen ontsmet. Vroeger besmettelijke patiënten in infectiepaviljoen.
Artikel 26
o Jean-Baptiste Lamarck;woord biologie, eerste evolutietheorieën, onderscheid tussen gewervelde en ongewervelde dieren, oudste aardlagen alleen maar ongewervelde, gewervelde pas later, soorten niet constant, vele miljoenen jaren veranderingen, uit oude soorten ook nieuwe.
Artikel 27
Met het “On the tendency of varietes to depart indefinitely from the original type” had Wallace hetzelfde uitgevonden als Darwin. 1halve eeuw aangevuld en bijgesteld Darwinisme = Neodarwinisme. Testen met modelsystemen. M.Eigen met computergestuurde instelling met virussen. Lipson en Pollack computer kozen zomaar bouwsteentjes, werd in elkaar gezet, selectie en variatie. S. van Dijk variatie/selectie 97% goede kaarten door pc. Lombrose; hoog en laag ontwikkelden, criminele schedels. Het recht van de sterkste. Erfelijkheid van verworven eigenschappen tijdens leven; Lysenko graan en opvoeding. Kammerer inkt in kikkers.
Artikel 29
Ecologisch evenwicht: levende/niet-levende bestanddelen gelijk in aantal en van gelijke soort. Platen, dieren, mensen met de omgeving vormen ecologisch evenwicht (dynamisch: verandert). Grote veranderingen: evenwicht verstoord. Bestanddelen bodem: zand, klei, water, lucht, plantaardig/dierlijk afvalmateriaal. Verschillende soorten grond: klei, zand (verschil: grootte korrels): Bevat humus: ontstaat door invloed van schimmels/bacteriën uit planten-/dierenresten. Vermenging met zand; meer samenhang, houdt water beter vast. Vermenging met klei: lossere grond: water afgevoerd, lucht binnenkomen. Door drogen/bakken vormt zich hard, vuurvast, waterdicht materiaal voor potten/boetseerkunst. Aardkorst: 100 m. koel 1000m warm. Bestaat uit vast gesteente, 70km dik, tot 12km gegraven. Daaronder: aardmantel met magma (hoge temperatuur, beweging, druk: vulkaanuitbarsting van lava). Aardmantel: van 70 tot 2900 km. Half gesmolten, zacht gesteente witheet (>1000°): Aardkern uit metaal. Verwarming met (elektrische) warmtepompen (max 80 m. diep): bodemwater/oppervlakte temp. 10°-12°, propaan samengeperst: warmte (naar radiotor). Daarna druk verlaagd (koud), terug naar aarde, warmt op, en weer samengeperst etc.
Artikel 31 Toekomstvisies.
Ignis (Didier de Choussy): energiebronnen aarde verbruikt. Gang naar vuurbol middelpunt aarde, eromheen overkoepelde stad met 25.000 inwoners.
gematigd optimistisch. Transhumanisten/ Sandberg/ cryonic suspension; invriezen, ontbinding voorkomen, reanimeren. Grenzen aan de groei (Club van Rome): aarde vervuild, grondstoffen uitgeput, broeikaseffect= Optimistische visie: wetenschap/techniek vinden oplossing (landbouw, recycling, kernfusie). Pessimistische visie: natuur zal terugslaan. James Lovelock onderzoekt Mars: veel CO2, heel ijle laag, koud, geen broeikaseffect. En Venus: veel CO2, heet, sterk broeikaseffect. Maar nu vooral stikstof en zuurstof? Gaia-hypothese; methaangas(CH4)+O2-zon-CO2+H2O of door het leven op aarde zelf geregeld want atmosfeer heel constant van en goede samenstelling ondanks zeer reactieve stoffen. Daisyworld: opwarmende/afkoelende aarden. Organismen veranderen temperatuur aarde. Anaërobe organismen: zonder zuurstof, leefde van vergisting organische stoffen: ontsond; cyanobacterie; zon als energiebron, door fotosynthese zuurstof. Alles dood, nieuwe cellen die zuurstof onschadelijk maakten. vanaf 2 mjg metaalertsen gevormd met zuurstof.
Artikel 32
Kringloop water door atmosfeer/planten/mensen/; waterdamp – condenseert: regendruppels/sneeuw –ijs?– regen – zee. Mensen; drinken – plassen – zweten. - Brahman: doorstroming watermoleculen door ieder, onsterfelijk, datgene waaruit alle wezens ontstaan, waardoor ze leven en waarheen ze weer terugkeren. Troposfeer: het onderste deel van de atmosfeer, tot 10 km hoog. Stabiel intern milieu: zorgvuldig constant gehouden omstandigheden in je lichaam. Desintegratie: het uit elkaar vallen van een verband (tussen de moleculen), atomen beschikbaar voor kringloop. Bijv. koolstofkringloop; co2+h2o-zon-c6h12o6+o2 dieren eten planten; zetmeel tot glucose verbrandt is h2o en co2 als plantenvoedsel. De verbranding van oa fossiele brandstoffen in de gesloten aarde-atmosfeer leidt tot een verhoogde co2 uitstoot, planten kunnen niet aan, versterkt broeikaseffect en klimaatveranderingen.
Wit licht is een mengsel van de kleuren van de regenboog. -> regenboog; prismawerking van zonlicht door regendruppeltjes. Licht: een golfverschijning, geen medium nodig, kan zich voortplanten in het vacuüm. Elke kleur eigen golflengte. Van infrarood tot ultraviolet licht. Andere elektromagnetische stralingen; rontgen, gamma, radar, microwave, radio. Geschiedenis: Maxwell: wiskundige vergelijkingen voor het elektromagnetisme, ook licht. Fitzgerald: elektromagnetische golven opgewekt worden met snel wisselende elektrische stroom. Hertz: Produceert met twee spoelen vonken waarbij elektromagnetische golven worden opgewekt. Popoff: ontwerpt een ontvanger waarmee hij verwijderde onweersbuien kan registreren. Marconi: zond het eerste radiosignaal over. Trilling van .. Hertz is .. trillingen per seconde. Om een grote hoeveelheid informatie over te zenden wordt de informatie toegevoegd aan een draaggolf. Informatie meegeven aan draaggolf; amplitude of frequentie te variëren. -> amplitude-modulatie (AM) of frequentie-modulatie (FM) Metalen houden golven tegen; radar in oorlog. Voor elektromagnetische straling met een golflengte, kleiner dan die van het licht (UV, rontgen, gamma) staat vast dat deze schadelijk is.
Hoe kleiner de energie van de straling, hoe groter de afstand tot de radiobron. - Wat kun je met je ogen zien, maar niet met radar? Alle zaken die kleiner zijn dan de golflengte van radarstralen.
Artikel 35
Ozon = O3, lichtblauwe gas met een scherpe, knoflookachtige geur. Gevaarlijk: het reageert met allerlei stoffen, bij inademing giftig en irriterend, in de stratosfeer. (2% ozon, verder stikstof, O2, argon, CO2, H2O), beschermt ons tegen UV straling door het te absorberen. Zonder ozon, geen leven. Beeld maken door gereflecteerd licht op te vangen. Of met infrarood en uv. dikte van de ozonlaag gemeten met GOME.
afbraak van de ozonlaag, het gebruik van spuitbusjes met cfk-gas en vulkaanuitbarstingen. UV-straling? Schapen en ander vee huidkanker, plankton dood. De ogen/ immuunsysteem van mensen en dieren worden aangetast. Op de huid ontwikkelen zich melanomen. Atmosfeer van boven naar beneden; exo,thermo,meso,strato,tropo-sfeer. Kenmerken
Exosfeer 900 kilometer hoogte. Hieruit ontsnappen steeds gassen de ruimte in.
Thermosfeer 80-450 kilometer hoog, temp tot 2000 ˚C.
Mesosfeer 50-80 km hoog. Onderin niet erg koud, bovenin wel.
Stratosfeer 20-50 km. Koude laag, onderin kouder dan bovenin. ‘Ozonlaag’ op 30 km hoogte. Op 20 -> 30 km hoogt parelmoerwolken; ijsdeeltjes door extreme kou.
breken ozon af samen met stikstofoxiden en mathaan.
Troposfeer bij de evenaar tot 20 km hoogte, bij de polen tot 10km. Hierin speelt het weer zich af. Beetje ozon door fabrieken en verkeer(smog), juist slecht, werkt het als broeikasgas en maskeert gat.
Jim Lovelock: ontwikkelide een apparaat waarmee bestrijdingsmiddelen in de atmosfeer konden worden gemeten. Paul Crutzen: belangrijk onderzoek van de atmosfeer, vooral over de afbraak van de ozonlaag.
Artikel 47 Lichtvervuiling.
Sterrenbeelden= mythische figuren in groepen sterren, vaste plaats, astrologie, bijv. orion, herkomst; elke beschaving zijn dieren in sterren, eerst uit Mesopotamië; kleitablet , voor navigatie op zee, Grieken - ‘astronoom’ betekent ‘hij die de sterren benoemd’. Euxodus= eerste die ze beschrijft 400 vC. Hipparchus= eerste Griek die op systematische wijze sterren(>1000) catalogiseert en onderzoekt 250 vC, magnitudes groepen van 1 naar 2 naar helderheid, nog steeds maar dan 1 magn. meer is 2,516 keer grotere helderheid. 200 nC Ptolemeus neemt Hipparchus werk over en verbetert, lijst met 48 sterrenbeelden, geometrisch wereldbeeld=aarde in middelpunt. Astronomische kennis wordt enkele eeuwen bewaard en uitgebreid door Arabische astronomen; al-Battani, al-Sufi Het boek der vaste sterren waarin hij werk van Ptolemeus behandelt. Instrumenten; astrolabium=voor de hoek van sterren en Jacobsstaf=voor hoogte sterren. Europese astronomie leeft op 15e eeuw eerste sterrenatlassen. Nieuwe constellaties=? 1928 alle 88 officiële sterrenbeelden in kaart, elke ster hoort tot een sterrenbeeld. Lichtjaar= de afstand die het licht in een jaar aflegt; 9,46x10^12, 8 min van zon naar aarde.
Artikel 48
Hemelgewelf=geen diepte zien, alle sterren lichtpuntjes aan een grote hemelkoepel. Liggend op je rug: het punt recht boven je hoofd; de Zenit, oost en west zijn verwisseld, de Poolster 53° staat in het noorden/deel Kleine Beer, Melkweg als witte band over de hemel, de Ecliptica is de lijn waarlangs planeten, zon en maan om aarde bewegen. De hemelbol/globe = model voor de hemel; hemelkoepel weergeven, onderzoeken wanneer sterren opkomen/ondergaan. Culmineren=hoogste punt bereiken. 1.Positie van een ster bepalen: azimut en hoogte. Azimut is kompasrichting (N=0°, O=90°, Z=180°, W=270°). De hoogte (astrolabium) hoek tussen ster en horizon. 2. waar wonen wij: ergens in spiraalvorm van melkwegstelsel bestaande uit talloze sterrenstelsels, ons stelsel; zonnestelsel 100.000 lichtjaren breed=dichtstbijzijnde ster met 8 planeten. 3. hoe komt het dat de sterren in N-halfrond om de poolster draaien: In 24 uur draait de aarde 360°. Ligt de gehele cirkel van een ster boven de horizon= circumpolaire sterren, gedeelte onder de horizon= niet-circumpolair sterrenbeeld. De poolster staat in het verlengde van de aardas. Zijn positie verandert daarom niet.
Artikel 49
Megalieten: grote stenen in o.a Frankrijk en Engeland, geplaatst steentijd, wijzen naar NO, ZO, O=zonnewende, nut; als windroos met windrichtingen, voor het vaststellen seizoenen en zaaitijden, als reli centrum voor feesten, bindend element, neolithische kalender. Symmetrie-as Stonehenge legt zomerzonnewende vast, stenen geven plaatsen opkomst en ondergang zon aan. Dagcyclus=rondje aarde om eigen as. Maandcyclus= rondje maan om aarde, 29,5 dag. Jaarcyclus= rondje aarde om zon, 365 ¼ dag. Kalender= neerslag van de periodieke verschijnselen van de natuur;!3/Hoe bepaal je de tijd; door dagen/nachten tellen, door het waarnemen van het wisselen van seizoenen, door de verandering van de maan; elke volle maan een maand en dan manen tellen. Maankalenders; oudste kalenders, functioneren niet goed want afwisseling seizoenen loopt niet gelijk met omloop maan; nl. veroorzaakt door omloop aarde om zon, 13/14 volle manen. Herkomst onze kalender Nabije Oosten. In Egypte baseerden ze hun zonnekalender op de Nijlstand (overstroming=opkomst Sirius, tijd van opkomst gewas, tijd van oogst), gemeten door Nijlmeter. 12 mndn v 30 dgn, 5 dgn feest. Griekse: combi zon/maan, veel dagen correctie nodig-> namen Egyptische over. Romeinen; namen Egyptische over, aantal nu 31 dagen, Juliaanse kalender; schrikkeljaar. Gregoriaanse kalender; Seizoenen klopten niet: 10 dgn overgeslagen, schrikkeljaren weggelaten m.u.v. jaartallen die deelbaar waren door 400.
Artikel 50
Hoe verticaler de zonnestralen op een plek neerkomen, hoe geconcentreerder en hoe warmer. Rond evenaar/tropen erg verticaal; geen zware arbeid, meer ziekten. Bilharzia: een worpje die zich aan je huid hecht en dringen binnen als je gaat krabben, in je lichaam groeien ze uit tot worpjes die gaan paren. De vrouwtjes leggen 1000den eitjes richting de lever en ingewanden. Er ontstaan ingewandsbloedingen, de spijsvertering en ontlasting worden belemmerd. Je gaat er aan dood. Malaria: overgebracht door een mug, is eenvoudig te behandelen maar veel mensen gaan er aan dood. Trypanosomiasis/slaapziekte: wordt overgebracht door de tseetseevlieg. Meegedragen eencellig zweepdiertje, bevat de mogelijkheid om zijn antigenen te veranderen waardoor hij onvindbaar wordt in ons immuunsysteem.
Wij hebben die ziekten niet door de winter die voor ons alle insecten en parasieten doodt; een seizoen, hoe? De aardas staat schuin in een hoek van 23,5°. Door de draaiing vallen de stralen op verschillende tijden op verschillende plaatsen loodrecht op de aarde - de seizoenen. Eratosthenes van (bieb)Alexandrië= eerste die temperatuurverschillen op aarde in kaart heeft gebracht, omtrek aarde uitrekende, invalshoek zonnestralen uitrekende, poogde wereldlandkaarten te maken. Hij zette horizontale lijnen door de Middellandse Zee, en verticale lijnen waarbij hij begon in Alexandrië. Hipparchos stelde een verbetering; horizontale klimata-lijnen helemaal rond de aardbol te trekken op onderling gelijke afstanden. Ptolemaeus, moderne geografie, bepaalde ligging >8000 plaatsen. Daarna maakte hij de eerste landkaart met een bolvormige aarde.
Bij gemeenschappen ontstaat een behoefte aan klokken voor het maken van afspraken, zaaitijd-Mursi touw elke dag knopen. Klok maken; periodiek verschijnsel(=dag/nacht, beweging aarde maan, slingerbeweging, trillingen) en tel/ registratiemechanisme. Gnomon=stok die schaduw werpt waaraan tijd wordt afgelezen.Gnomon, waterklok, zonnewijzer, zandloper, mechanische klok, slingerklok(Huygens), elektronische, atoom. Galilei; constante slingerperiode, ontwerp slingerklok. Klok; cultureel verschijnsel. Tijd;natuurverschijnsel. Kant=mensen weten a priori tijd is mathematische lijn waarop gebeurtenissen door ervaring worden gepositioneerd. Bioklok=bij regelmatig leven weet lichaam wanneer er bijv. opgestaan of gegeten moet worden, door orgaantje diep in brein. Bewegende deeltjes zijn een voorwaarde voor temperatuur, gebeurtenissen voor tijd. Gebeurtenis= samenhangende onomkeerbare verandering met een begin en eind.
Artikel 52
Wetenschappers gebruiken modellen om te verklaren en te voorspellen. Zenitlijn+ horizonlijn (raaklijn met de aarde)+3 gezichtslijnen=hoek met zenitlijn tekening. Galilei: oppervlak maan niet glad, bergen, kraters, zeeën-net als aarde=minder uniek. Riccioli: maankaart met namen. Geen zeeën; door Newtons zwaartekracht theorie ondersteund. Neil Armstrong, juli 1969. De maan, uiteindelijk verloren door uitputting, zorgt voor eb en vloed op aarde met zijn zwaartekrachtveld.
Artikel 53
Gegist bestek=schatting positie op zee. Positie op aarde -> coördinaten. Coördinatennet=breedteparallellen en meridianen (lengtegraden). Poolster in verlengde van de aardas=noord, hoogte poolster is breedtegraad. Bijv. de kwadrant (hoogtemeter) moeilijk door schommelingen, astrobolium= vielen de twee vinnen samen, dan wees de wijzer (alidade) de zonshoogte aan.,jacobsstaf werd gebruikt om hoeken te meten. Nadelen; recht in de zon kijken en geen twee dingen tegelijk scherpstellen. Davis-kwadrant=schaduwvizier en kim samenvallen in kimvizier is zonhoogte, octant en sextant.
Artikel 54
De lengtegraad is moeilijk te bepalen omdat de breedteparallel vastligt in de ruimte, terwijl de meridiaan beweegt. Lengtegradenprijs. Hoe vaststellen; met tijd. Op thuishaven wordt tijd gemeten, elk uur later 15° verandering, bom afschieten, het mededogenpoeder en gewonde dier aan boord. Hemelklok; verduisteringen, de manen rond Jupiter Galilei, te moeilijk waarneembaar, beweging maan;afstand van maan en de zon door Maskelyne; te moeilijk. Nauwkeurig horloge nodig->John Harrisson ontwikkelde 1736 de H-1 van hout dat zichzelf smeerde, H-2 en H-3 beter. H-4 won de prijs.(5 sec afwijking op 81 dagen). kreeg de prijs niet vanwege status. Maskelyne’s maanafstandmethode werd niet gebruikt maar door zijn greenwich loopt de nulmeridiaan.
Artikel 55
Astrologie=grote lijnen in iemands leven bepaald worden door de toestand van de kosmos bij diens geboorte, wetenschap en godsdienst->scheiden is astronomie. Ontstaan in Mesopotamie door spijkerschrift en elite. 5de eeuw; de zodiak= dierenriem, hemelbaan met bewegende planeten, zon en maan, opgedeeld in 12 sterrenbeelden=waar staat de zon in. Ecliptica= baan zon langs de hemel. Later maakten de astrologen beweging van hemellichaam voorspelbaar -> einde mythologie. Copernicus bewees met aarde als deel zonnestelsel dat astrologie gemakkelijk te verklaren was. Astrologie klopt nu niet meer: aardas vertoont een tolbeweging=verschuiving seizoenen-> sterrenbeelden verkeerd aangewezen in het stelsel van Copernicus. Wetenschappelijk gezien is de astrologie dood: planeten/sterren hebben geen invloed op je leven, staan te ver weg.
56 Goden op bergen/hoge plaatsen. Ziggurat=hoog gebouw. Milete 600 vC; alles is water met aarde als platte schijf in midden->van goden naar wetenschap. Anaxagoras (500 – 428vC ook platte aarde, zon meteoriet, maan licht van zon, zonsverduistering->maan voor zon schuift, verbannen. Pythagoras+volgelingen; bolvormige=volmaakt Aristoteles eerste 2 argumenten voor de bolvorm; schepen verdwijnen onder de horizon, bij een lange zeereis verandert de sterrenhemel. Bovendien wisten de Grieken dat een maanverduistering veroorzaakt werd door de ronde en niet ovale schaduw van de aarde. Zij veronderstelden het bestaan van de hemelse sferen=mystieke orde(veroorzaakt hemelse harmonie vanaf geboorte. Daarin bewogen de aarde, maan, zon, 5 bekende planeten, sterren +tegenaarde (beweegt gelijkmatig tegenover aarde achter vuur) is 10. Plato en Aristoteles 4e vC. Plato met boek Timaios=dialoog voer ontstaan wereld. Nadenken om het idee te leren kennen, zintuigen laten enkel afschuwingen zien(grot). Aristoteles met Ethika, tot waarheid komen door zintuiglijke waarneming natuur, de kosmos gekenmerkt door een tweedeling->ondermaanse=vergankelijk, de 4 elemanten, aarde water naar midden kosmos/vuur en licht naar boven, hierboven bovenmaanse= eeuwig, met hemellichamen, uit 5de vorm materie; kwintessens=ether, cirkelbeweging. tot einde van de 15e eeuw dit geocentrische=wereld in midden mensbeeld (oudheid) en de heliocentrische=zon in midden mensbeeld(wereldbeeld van de renaissance).
Artikel 57
Sluimertijd door Romeinen en Kerk. Arabieren hebben werken gered. 13e eeuw Moerbeke vertaald Aristoteles, tegen wil kerk. 14e/15e eeuw Aristoteles model->de aarde staat stil en de hemelsferen bewegen eromheen, de hemel is onvergankelijk, onveranderlijk en ontoegankelijk voor aardse wezens of voorwerpen, de enige mogelijke beweging aan de hemel is de eenparige cirkelbeweging, geen voorspelingen mogelijk,
het model van Ptolemaeus=een zogenaamde wiskundige beschrijving van Aristoteles kosmos, kon zonsverduisteringen, sterbedekkingen enz. voorspellen. Wetenschappelijke revolutie als bovenstaanden bezwijken. Copernicus,pools, schreef de omwentelingen van de hemellichamen in Latijn, zon in midden-> heliocentrisch wereldbeeld. Hij probeerde vorige kosmos met de cirkels in ere te herstellen d.m.v 48 hulpcirkels.
Artikel 58
eind 16de eeuw bracht Galileo met zijn telescoop het Aristotelisch wereldbeeld ten val. Zijn ontdekkingen; hemelen niet volmaakt, zon in 30 dgn om as, Jupiter 4 manen, schijngestalten van Venus door zijn kortere jaar=van sikkel naar voller en kleiner ipv alleen sikkel. Brahe en Riccioli accepteerden geen bewegende aarde. Riccioli(Heraclitus)=aarde stil, zon eromheen, planeten+mars om zon. Traagheidsbeginsel Galilei=voorwerp dat een bepaalde snelheid heeft, zal deze snelheid behouden. De Dialoog tussen Galilei, een leek en de ortho. kerk.
Artikel 60
Newton heft de tweedeling van de kosmos van Aristotelis op. Newton’s ontdekkingen: De methode der fluxies, De leer van de samenstelling van licht en de algemene gravitatiewet. De maan en de aarde, zon en de planeten en de manen van Jupiter trekken elkaar onderling aan=Gravitatiewet: twee massa’s trekken elkaar altijd aan. Met grote snelheid kan een kogel een cirkel om de aarde=aarde kromt net zo snel weg als kogel ernaartoe valt, daarna ellipsbaan, dan parabool(aarde 11km/s) Gravitatiekracht: één kracht die tegelijkertijd werkt op zowel het ene als het andere lichaam. De krachten zijn even groot want elke kilogram van het ene lichaam trekt aan elke kilogram van het andere lichaam en omgekeerd. gravitatiekracht begrijpen->5 stappen: 1.wat is en doet een kracht? Defenitie geven en Hooks kracht die leidt tot vervorming. 2.voor beweging geen kracht nodig(voorwerp beweegt gewoon voort), maar voor bewegingsverandering wel! 3.voor een cirkelbeweging is wel kracht nodig(blokje)! 4.voor ondermaanse gelden zelfde wetten als voor bovenmaans(zon trekt aan planeten)! 5.hoe hangt de kracht waarmee de zon aan een planeet trekt af van de afstand tussen de zon en de planeet?Hooke, Halley(met Newton) en Wren->de kracht vier keer zo klein werd als de afstand twee keer zo groot werd. Descartes opponent Aristoteles, cartesiaanse kosmos=mechanisme met wervels, beweging als het gevolg van contactkrachten. ging ervan uit dat de ruimte tussen de zon en de planeten gevuld was met wervels. Newtons ik verzin gaan hypothesen=grootste bijdrage aan natuurwetenschap.
Artikel 61 l
angdurig verblijf in ruimte mogelijk maken; 1.ontsnapping aan de zwaartekracht gravitatieveld= krachtveld rond de aarde waarin elk voorwerp een kracht ondervindt, neemt af met het kwadraat van de afstand; afstand twee keer zo groot, kracht vier keer zo klein. Zwaartekracht gesimuleerd door verandering van beweging. 2. energie(kernenergie) nodig om de snelheid van het schip te veranderen,het ecosysteem in stand te houden,om tech. geavanceerde gemeenschap te ondersteunen. Bij een raket wordt de bewegingsenergie opgebouwd, zodat de mensen niet worden verpletterd. Op aarde is er een versnelling van 1g, bij een versnelling van 8g raak je bewusteloos en kom je te overlijden. Het langzaam versnellen richting een planeet kost decennia. 3. voorzien in levensbehoeften als zuurstof, water,voedsel dmv gesloten,groot,gevarieerd ecosysteem: er is een symbiose samenleving. Bases in ruimte nodig. Rond ieder hemellichaam is een gravitatieveld. De sterkte hangt af van de massa van het hemellichaam en van de afstand tot het middelpunt van de massa.
broer en zus Herschel probeerden afstand van sterren bepalen; jaarlijkse parallax. Sterren verplaatsen zich ten opzichte van elkaar, er zijn er weinig in heelal, verschillen in lichtsterkte, grootte, helderheid. verschillen in kleur en dus temperatuur=straling; Canon deelt sterren op op basis van hun spectrum=oppervlaktetemp.; astrofysica. Ster=Bolvormig hemellichaam dat uit gasvormige materie betaat, waarbij de druk en temp. zo hoog zijn de kernfusie kan ontstaan=vromen van elemten waar wij ook uit bestaan. Bessel slaagt erin door parallaxmetingen de afstand tot ster te bepalen. Meer kennis in 19de eeuw door verbeterde telescopen door industriële ontwikkeling, samenwerking, fotografie. 360 graden, 1 graad=60 boogminuten,1boogminuut=60boogseconden. Hertzsprung-Russell-diagram=hoeveel lichtuitzending ten opzichte zon, absolute helderheid uitgezet tegen oppervlaktetemperatuur. Sterren niet zomaar verspreid. Dubbelster= 2 sterren draaien om elkaar heen in elkaars gravitatieveld. Nevel-protester-Superreus-rode reus-zon-witte dwerg-zwarte dwerg-neutronenster-zwart gat. Witte dwerg=meer massa in minder ruimte door atomen bezwijking en elektronen tegendruk. Energie sterren? Fossiele niet, ineenstorten (Kelvin, Helmholtz), nucleosythese=de fusie van lichte atoomkernen als waterstof->helium/straling. Na verbranding alle energie/geen evenwicht tussen naar buiten en binnen gerichte druk blaast een ster op, buitenste lagen rode dwerg, kern witte dwerg. Hoe meer massa, hoe grotere instorting; tot neutronenster of zwart gat=enorme aantrekkingskracht, vrijgekomen energie=supernova. De limiet van Chrandrasekhar= bij een massa van 1.4 keer de zon zijn de elektronen niet opgewassen tegen de gravitatiekracht.
Artikel 63
Oerknal=ontstaan waterstof. Waterstofatomen knallen op elkaar waardoor er steeds zwaardere atomen ontstaan. Andere stoffen waar de aarde uit bestaat zijn ontstaan uit nog hetere sterren- miljoenen graden, uit fusie van helium->koolstof->ijzer. Verder fusie levert geen energie maar kostenergie. Onze planeet 4,5 miljard jaar geleden ontstaan. 1 zwaartekracht trekt materie naar elkaar toe->hoge temperatuur->hoge druk-> materie weggeknalt. Dichtbij planeten van ijzer e.d. verder gasplaneten. 2 meer massa-> materie krijgt hogere snelheid 3. hogere snelheid->platte schijf (pizza effect, schijfvormig zonnestelsel) Ontstaan leven uit niet-levende stof, Urey-Miller proef. Uit chemische stof->aminozuren(ook in meteorieten gevonden)->bouwstenen van eiwitten;dat ben jij.
Artikel 42
Radioactiviteit=ontdekt door Becquerel onderzoeker van uraankristallen, uraan straalde op papier. Ook radium ontdekt door Curie sraalt. Er zijn drie soorten radioactiviteit (alfa, bèta en gammastralen). Alfastralen waren positief geladen heliumdeeltjes, bètastralen negatief geladen elektronen en gammastralen een zeer doordringend soort röntgenstraling. De ideeën over inwendige structuur van de materie; Thales en Milete; alles uit water ontstaan, Anaximenes;lucht basis alle materie, Heraclitus; vuur begin en einde alles, Empedocles; water, vuur, lucht, aarde basis heelal, Aristoteles; ook droog, vochtig warm koud, Demokritus/Epicurus; als eerste praten over ondeelbare deeltjes, Dalton; wetenschappelijke inhoud, vaste verhoudingen, aan atoomtheorie van Demo, Thomson; ontdekt negateif geladen deeltjes, door Stoney elektronen genoemd, Rutherford;eerste atoommodel->een positieve kern uit protonen waaromheen elektronen draaien, Bohr;elektronen bewegen in vaste schillen, Chadwick; ontdekking neutronen=ongeladen kerndeeltjes, Meitner/Hahn; kernsplijting=atoombommen,Gell-Mann; neutronen en protonen bestaan uit quarks, 6 soorten, bij elkaar gehouden door De Sterke Wisselwerking, Veltman; Zwakke Wisselwerking verantwoordelijk voor radioactiviteit, Schoonschip, Higgs-mechanisme.
Artikel 38
Giftige stoffen moeten in ons lichaam een aantal hindernissen overwinnen voor ze giftig kunnen gaan zijn; wetenschap die zich hiermee bezighoudt=toxicologie. Paracelsus (Bombastus van Hohenheim); geneeskunst berustend op 4 pijlers; chemie, filosofie, astronomie, deugdzaamheid, grondlegger moderne chemotherapie=gebruik chemische stoffen tegen pijn en ziekten van lichaam en geest, alles en niets is giftig, de dosis maakt het tot gif. Tegengif; opium, vet, ijzer, terra sigillata, bolus alba.
Artikel 43
Magnetisme heeft te maken met stofeigenschappen van delfstoffen(ijzer,ijzerertsen): die bestaan uit kleine deeltjes,gebieden, die zich als magneten gedragen, slordig of netjes gerangschikt. De aarde lijkt op een grote staafmagneet door de magnetische Noordpool(Noorden Canada) en Zuidpool(rand Antarctica). Ontstaan; aardmagnetisch veld, samengesteld uit meerdere magnetische velden boven op elkaar, beïnvloeden elkaar. Die velden zij afkomstig uit verschillende geomagnetische bronnen namelijk:
• magnetisch gesteente in de aardkorst.
• velden buiten de aarde (die weer ontstaan doordat magneetvelden veranderen).
• de effecten van de oceaanstromingen
Effect magnetische aardkern: aardkern draait sneller dan de aardkorst en zodoende wandelen de magnetische polen langzaam over het aardoppervlak=elliptische baan in noordelijke richting 40 m per dag.
Het aardmagnetisch veld houd niet op bij de noordpool, ver in de ruimte ->een laag= magnetosfeer, bevinden zich de twee Van Allen gordels, beschermen als een reusachtige magnetische koepel tegen zonnewind= geladen deeltjes die met hoge snelheid van de zon af komen.
Artikel 36
De wet van behoud van massa=bij verbranding gaat geen massa verloren. Laurant de Lavoisier; diamant+zuurstof=co2. Flogiston=vuurstof ipv CO2. Tijs van Descartes/newton; onderscheid tussen materie en geestelijke zaken. Descartes; res extensa=een natuurkundige wereld van bewegende materie naast res cogitans=de onzichtbare wereld van gedachten, gevoelens, herinneringen. Hoe beinvloedt geestelijke materiele? Berkeley; ontken materie, materie enkel waarnemen maar het is er niet. Rutherford en Bohr; materie=kleine kern met daaromheen na een hoop niets op onvoorstelbaar grote afstand de rondcirkelende elektronen. Materie; als massa heeft en als je dat kunt aantonen en meten. Einstein; materie kan volledig veranderen in energie.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden
F.
F.
mooi verslag hoor :p
11 jaar geleden
Antwoorden