ANW

2. gezondheid

2.1: Wat is de mens?
Voordat de cellen werden ontdekt
Aristoteles
• bestudeerde dieren
o kennis mensenlijk lichaam
o orde + doelgerichtheid dieren: geen toeval
• zielen
o vegetatieve: eten, groeien en voortplanten
o animale: gevoel + beweging
o rationele: verstand

De microscoop
Antonie van Leeuwenhoek [1632-1723]
• eenlenzige ~
• geen spontane generatie
1830: celdeling waarnemen
1930: elektronenmicroscoop -> membraanstructuren

• nadeel: alleen dunne, dode plakjes materiaal bekijken
lichtmicroscoop
• beweging in ceel, maar wat?

De biochemie
leven verklaren: moleculen, eiwitten en DNA
1941: DNA drager erfelijke eigenschappen
1953: wenteltrap-structuur DNA
1958: dogma DNA: DNA -> RNA -> eiwit
• spontaan ontstaan leven -> evolutie

Orde en zelforganisatie
Claude Bernard [1813-1878]
• zelforganisatie = kenmerklevende organismen
• orde = voorwaarde leven
o informatiesysteem [DNA] {zenuwstelsel}
o uitvoerend apparaat [speciale structuren] {spieren, etc.}
o bescherming kwetsbare binnenkant [celmembraan] {o.a. huid}

De orde van de levende stad
het leven is gegeven en werkt als een levende, ingewikkelde stad.

Het bijzondere van de mens

mens = stoffelijk en geestelijk
leven is niet alleen materie
indeling: planten, lagere dieren, zoogdieren, mensen

Onderzoeksgegevens
De wil van de mens zit niet in zijn hersenen [hersenen = uitvoerend apparaat]

De waarde van het menselijk leven
oorlogen, slavernij <-> begrafenis, abortus <-> adoptie

2.2 Enkele pioniers
nieuwe ideeën = oude ideeën loslaten

probleem ziekenhuis West-Europa
• wondinfecties na operaties
• kraamklinieken met kraamvrouwenkoorts

Het dagboek van Semmelweis
Ignaz Semmelweis [1818-1865] uit Hongarije
twee afdelingen, 1. vroedvrouwen en 2. medisch studenten [lijken + infecties]
in zijn dagboek staan verschillende hypothesen wat het verschil in sterfte tussen de afdelingen mogelijk kon verklaren
testen hypothese = als-danconstructie


weerstanden
door hygiënische maatregelen daalden de sterftegevallen met 90%
hij was tactisch niet sterk [hij noemde verschillende mensen 'moordenaars']: hij werd niet met lof onderscheiden
1861: 'Oorzaken, aard en profylaxis van de kraamvrouwenkoorts'
hij stierf aan bloedvergiftiging door wond
kraamvrouwenkoorts is tegenwoordig spreptococ [hoge koorts, o.a.] verholpen met antibiotica

Joseph Lister [1827-1912]
hij wist van microben door Louis pasteur [S. niet]
door verdoving langere operaties mogelijk
rotting wonden voorkomen = microben niet bij de wond
• artsen moesten schoonmaken met fenol [desinfecteermiddel]
• verband in carbolzuur
aseptisch: voorkomen van bacteriën bij de wond [schoon 'alles']
antiseptisch: bacteriën in en bij wond bestrijden [jodium op wond]

Louis Pasteur [1822-1895]
cruciale ontdekkingen en tactisch
soms bedenkelijke methoden en geluk


De start van zijn loopbaan
druivenzuur in tweeën splitsen: links- en rechtsdraaien -> assymetrische bouw moleculen [stereo-isomerie komt bij veel organische stoffen voor [= eigenschap leven]]
1848: hoogleraar scheikunde: productiestoringen bij vergisting suiker = melkzuurbacterie
gisting was werk levende microben: anaërobe microben. oplossing: verhitting
verschillende temperaturen voor sterilisatie

Tegen de spontane generatie
Pouchet: levende organismen uit niet-levend organisch mengsel. Pasteur: dat kan niet, in openbare proef 'bewees' hij dat met verhitting, waarin hij echter geen rekening hield met de hooibacil die hittebestendige sporen kan vormen. hij had dus eigenlijk niet gelijk.

Succes met vaccinaties
Pasteur
• microben en geneeskunde
• principe van inenting: cholera, miltvuur en hondsdolheid
o VB: helft schapen ingeënt, andere helft niet: verschil in sterfte
o gesjoemel: dode ipv afgezwakte bacillen
• soms te groto risico's bij proefpersonen

Robert Koch [1843-1910]
• beter in bacteriologie dan Pasteur
• bacterieculturen in vleesextract + zetmeel of agar-agar [zeewier]: voedingsbodem steriel en stevig
o petrischaal -> zuivere bacteriekweek -> ziekteverwekker isoleren

• stelling:
o als bacterie ziekte veroorzaakt:
 aanwezig zijn bij patiënt
 apart verder kunnen kweken v. bacterie
 besmetting moet zelfde symptomen geven als oorspronkelijke ziekte

2.3 Epidemiologie
epidemie = uitbarsting van [besmettelijke] ziekte met veel slachtoffers
epidemiologen: ook onbesmettelijke ziektes zoals kanker

Verbanden zoeken
Hippocrates [460-377] veronderstelt natuurlijke oorzaken ziektes, bijv. jaargetijden, etc.
16e eeuw: Sydenham zegt 'elke ziekte heeft aparte oorzaak'

John Snow en de cholera
Pasteur: bacteriën veroorzaken rotting, Koch: miltvuur, etc. wordt door bacteriën veroorzaakt.
Cholera breekt in India uit en verspreidt zich naar Europa, o.a. Engeland. Snow: oorzaak = handelroutes. overdracht ziektes: seksueel contact, aanraking of uitwerpselen/ mond. Londen: besmette bron.
incubatietijd = tijd tussen moment besmetting en uitbreken ziekte = tijd reproductie


Besmet drinkwater als oorzaak
statistische gegevens: bron ziekte = drinkwater. preventie cholera: schoon drinkwater
hypothese tyfus klopte niet: vlektyfus komt door luizen

Florence Nightingale [1820-1910]
• symbool verpleegkundigen
• statistiek: grote sterfte aan infectieziekten
o dmv grafieken: gezondheidszorg leger verbeteren
o ontwikkeling gezondheidsstatistiek voor overheidsbeleid
• projecten gezondheidszorg met William Farr

Moderne epidemiologie
• VB: kanker: welke relatie bestaat tussen roken [omgevingsfactor] en kanker [ziekte].
• veel wiskunde
• veel factoren -> geen zekerheid, alleen percentages en kansen

Roken en longkanker
de levensverwachting van matige of zware rokers is duidelijk kleiner dan van niet-rokers: aldus het onderzoek;
stoffen in rok veroorzaken veranderingen in DNA -> kanker


Hart- en vaatziekten
hartaanval: hart stopt doordat deel hartspier 'dood' is.
oplossingen na hartaanval:
• bypass rond vernauwing kransslagader
• 'dotteren': ballonnetje opgepompt in kransslagader: vat oprekken
• voorkomen is beter dan genezen

risicofactoren: cholesterol
• -> dichtslibben bloedvaten
• zit in celmembranen en hormonen
• soms erfelijke aanleg, soms gewoon minder vet eten

Screening op borstkanker
risicofactoren: erfelijke aanleg, kinderen krijgen, leeftijd en voeding
bevolkingsonderzoek:
• mammogram [röntgenfoto v.d. borst]
• biopsie: [weefsel onderzoeken]
succesvolle behandeling na vroegtijdige ontdekking, anders vaak uitzaaiingen
gevoeligheid test: onderzoek onbetrouwbaar bij te veel vals-positieve en vals-negatieve uitslagen

2.4 visies op ziekte en gezondheid
De christelijke visie
1. wat is Gods handelen mbt ziektes

1. VB Bijbel [David], maar ook wetenschappelijk verklaarbaar. experiment onherhaalbaar => geloof
2. verband schuld [zonde] en ziekte
1. zonde -> dood in Bijbel
2. Job: niet elke ziekte is eigen schuld, soms ziek tot eer van God
3. zelf helpen aan gezondheid of niet
1. nuchterheid: waarom niet? VB Bijbel.

China [oosterse visie]
• vijf elementen, zintuigen, jaargetijden, smaken, etc. -> invloed op behandeling patiënt
• evenwicht yin en yang: versterking element of verzwakking, ziekte = verstoring evenwicht
• acupunctuur: evenwicht terug
o energiebanen onder huid, prikken met naald [berekend] -> evenwicht
o hars op naald = versterkend en genezend effect
• religieus systeem, niet wetenschappelijk

Grieken
• Hippocrates: mens = eenheid lichaam en geest -> evenwicht 4 elementen van kosmos en 4 lichaamssappen. overmaat van bep. sap = ziekte
• aanvulling Hippo. door Arabieren

• middeleeuwen Europa: aderlaten
• waarnemingen en proeven zijn niet belangrijk, alleen het denkbeeld

Astrologie
astrologie: stand sterren en planeten verbinden met gezondheid en gebeurtenisse op aarde.
waarschuwing in OT tegen horoscopen
~ is geen wetenschap

Pest in de middeleeuwen
• 12e - 14e eeuw: vaak pest
• straf God door snelle verspreiding: godsdienstige processies, kaarsen branden, etc.
• hygiëne verbeteren en isolatie patiënt
• zondebok: doodgravers [financieel] en joden [reinigingsvoorschriften]

Westers-wetenschappelijk
ME: God = verklaring
nu:
• lichaam = verzameling orgaanstelsels: onderdelen vervangen, etc.
• vaak specialist ipv totaalbenadering [holisme] v. dokter
o homeopathie: totaalbenadering, maar twijfelachtig, aandacht doet wonderen


Homeopathie en adnere alternatieve geneeswijzen
Hahneman [1800] is grondlegger
• SIMILIA-regel: gelijke geneest met gelijkende
• potentiëren: verdunnen en schudden [dynamiseren] -> verborgen kracht 'komt vrij'
• twijfelachtig: helpt een D10-verdunning nog wel? [10 mrd x verdund]
• homeopathie is geen kruidengeneeskunde -> kruiden zijn niet sterk verdund

2.5 Oorzaken van ziekte
kanker = ontsporing celdeling door mutatie, hart- en vaatziektes = cholesterol

Bacteriën
bacteriën :
• zijn overal [Leeuwenhoek]
• positief: bereiden of conserveren voedsel met ~ [VB kaas met melkzuur~]
• negatief: gif [VB: botulisme], voedselvergiftiging: rauw vlees te warm en lang bewaard
• tot helft 19e eeuw: ziekteverwekkers komen uit het niets
• ~ aantonen: bacteriën kweken [kolonies op kweekplaat tellen = indruk van oorspronkelijk aantal ~]

Allerlei ziekteverwekkers
schimmels
• voedsel bederven en giftige stoffen achterlaten [beschimmelde pinda's of onder huid [VB]]

• grotere ~: parasieten leven in ander levend wezen: wormen en eencelligen [overgebracht via 'tussengastheren': VB malaria met malariamug]
o malaria = slechte [moeras]lucht -> pak moerassen aan en ziekte kan verdwijnen [zuurstofgebrek muggen]

Virussen en prionen
bacteriën virussen prionen
levend organisme met voortplanting vermenigvuldiging in andere cel, nauwelijks levend niet-levend, bepaalde eiwitten met 'zieke' vorm
veel groter dan vi. veel kleiner dan ba.
kweken in levende cellen

VB prionen: BSE [gekkekoeienziekte]: besmetting door verwerking slachtafval in veevoer

Suiker in ons lichaam
constante bloedsuikerspiegel
spieren en hersenen werken op suiker
bloedsuikerspiegel op peil houden: -> glycogeenen daarna vetvoorraad [als glyco. te veel daalt]
• insuline [bloeds. verlaagd]: alvleesklier: te veel glucose in bloed -> insuline [suikerziektepatiënt: spuiten insuline voor te hoge bloeddruk]
• adrenaline: te weinig glucose in bloed


Suiker en tanden
tanden = kalkzouten, met bescherming [glazuur]
sommige bacteriën in mond: suiker -> zuur, ook tand zelf als voedsel als glazuur weg is
speeksel: natuurlijke afweer -? goed kauwen v. eten
Westers eten slecht: kant-en-klaar en zoet toetje ipv koffie, zoete tussendoortjes ipv gezond eten en drinken
melksuiker en moutsuiker: minder gevaar

2.6 Geneeskunde
Dubbelblind onderzoek
behandeling bewijzen: proefdieren en laboratoriumproeven -> dubbelblind onderzoek = twee groepen behandeld, 1. = nep [placebo], 2. = echt geneesmiddelen. nr. 2 moet beter werken, ondanks placebo-effect [psychisch effect aandacht en slikken v. medicijn]. wiskunde: hoe groter de groep, hoe minder toeval

Hygiëne en allergie
bacteriën oorzaak veel ziektes: hygiëne voorkomen ziektes
OT doorschieten in hygiëne, nu ook? teveel hygiëne -> allergie, antibiotica en inenting -> ook zwakker afweersysteem

goed voor afweersysteem als we af en toe wat bacteriën binnenkrijgen [VB myco-bacteriën], anders reageert ons afweersyst. extreem op ongevaarlijke stoffen [allergie]
immunotherapie: inenting met dat type bacteriën

Antibiotica: misbruikw wordt gestraft
Alexander Fleming: ontdekker penicilline, penn. = chemische oorlogvoering
antibiotica: infectieziektes mee bestrijden, maar ook epidemie -> resistentie door plasmiden [kleine stukjes DNA]
teveel antibiotica -> snellere resistentie
maatregelen tegen resistentie:
• open wond: mengsel antibiotica -> multiresistentie, of gekweekte larven dode weefsel opeten -> snellere genezing :-[
diervoeding: antibiotica tegen darmziektes, maar weer resistentiegevaar
• afmaken antibioticakuur: bacteriën kunnen zich niet herstellen

Gsm: schadelijk of niet?
uitkomsten onderzoeken lopen uiteen
• geheugenverlies;
• reactievermogen neemt toe;
• bloedprop in oog-> blindheid
• kankergezwel bij oor

2.7 Het afweersysteem
Een overzicht van de linies
• hygiëne: ziektekiemen uit de buurt houden

• huid, speeksel, slijmvliezen en maagzuur
• grote 'vreetcellen' [macrofagen] [witte bloedcellen]: eten vreemde stoffen op
• witte bloedceleln: antistoffen -> immuun voor ziektes

Het begin van de vaccinatie
diverse infectieziektes dodelijke afloop
VB pokken heeft dodelijke en milde vorm: inenting mens op mens, of inenting koe op mens -> vaccinatie [Vacca = koe]

Pasteur, Metchnikov en Ehrlich
Pasteur: verzwakte bacil leeft nog in lichaam, dus virulente bacil kan er niet meer bij [door ontbreken voedingsstoffen]
antiseptisch experiment. door experiment Chamberland bleek ongelijk.
Metchnikov [Rus] [1845-1916]: losse cellen actief om binnendringende ziektekiemen op te ruimen. VB: splinter in zeester, volgende dag omgeven door etende cellen [macrofagen: grote eters]. Anderen: macrofagen gevaarlijk
Geen verklaring immuniteit. Paul Ehrlicht [1854-1915]: 'zijketentheorie': witte bloedcellen hebben verschillende receptoren. vreemd deeltje past op receptor -> vermenigvuldiging v. receptoren -> vreemde deeltjes vernietigen. Door elektronenmicroscoop is zijn theorie bewezen.


De huidige visie op ons afweersysteem
Bloed:
• rode bloedcellen [transport zuurstof]
• witte bloedcellen [afweer]
o macrofagen [grootste, ziektekiemen opeten]
o B-lymfocyten [afweerstoffen]
o T-lymfocyten [virussen uitschakelen: T-killers [doden van met-virus-besmette cellen] en T-helpers [afweerreactie remmen of stimuleren]]

VB: bacteriën Alfa en Beta. Alfa heeft antennes [eiwitten] en Beta heeft andere antigenen. Alfa-antigenen bestreden door afweersysteem mens met anti-Alfa [antistof gemaakt door B-lymfocyten]. Elk soort antistof is andere B-lymfocyt. ziekte: heel veel anti-stoffen maken dus heel veel B-lymfocyten specialiseren zich [B-lymfo's kunnen maar één anti-stof zijn]. geheugencellen onthouden Alfa-bacterie, dus opnieuw bacterie A = heel snel antistoffen [door geheugencellen]. Dus: Voor A immuun maar voor bacterie B [nog] niet, omdat je nooit besmet bent met die ziekte [of ingeënt].

Kinderziekten en de griep
hoe ziek: ziekteverwekker en hoe sterk is je gezondheid op dat moment
kinderziekten: ziekten die je vaak krijgt als kind [logisch:-]. krijgt volwassene die ziekte-> erger [zwakker afweersysteem].
Van griep zijn 90 mutaties en elk jaar komen ze er weer bij, dus je krijgt [theoretisch] elk jaar weer een andere griep en je wordt dus elk jaar weer ziek.

Inenten om te immuniseren
vaccinatie: verzwakte ziekteverwekker inspuiten -> wel beetje ziek, maar antistoffen en geheugencellen. vaccinatie = actieve immunisatie
herhaliing inenting: geheugencellen dalen anders te veel


DKTP en BMR
difterie, kinkhoest, tetanus en polio: 1e jaar 4x, DTP later nog 2x
bof, mazelen en rodehond: ziektes met complicaties: steriliteit mannen en slechte ontwikkeling baby

Passieve immuniteit
alleen antistoffen: enkele weken beschermd [stoffen komen uit actief geïmmuniseerd dier]
slim bij vakantie of epidemie. Baby's poosje passief immuun door antistoffen moeder

Bezwaren tegen inenting
• soms levende bacteriën of virussen: echt ziek
• je weet niet zeker of je ziek zou worden
• principeel: gezond lichaam ziek maken

2.8 DNA: ontdekking, toepassing en twijfels
Gregor Mendel:
• onderzoek erfelijke factoren in erwtenplanten.
o óf-óf-eigenschappen.
o hij kende niet verband chromosomen en erfelijkheid.
o grootte erwt continu

Het DNA volgens Watson en Crick
structuur DNA: wenteltrap. DNA = 'receptenbibliotheek'. DNA -> RNA [kopie] in ribosoom [vertaalmachine] -> eiwit -> eigenschap
Tussen 1960 en 1970: DNA ontrafelen vertaalcode.

knip-en plakenzymen: menselijke genen verplaatsen

Een andere visie op het DNA
model W & C te simpel.
• knippen in RNA vóór vertaling eiwit, dat kan in verschillende typen cellen op verschillende manieren
• genregulatie
o eigenschappen wel altijd, maar niet overal
o of bepaalde periode van het leven
o Dus: genen aan en uit zetten, ook regelgenen aan en uit zetten
• DNA kan niks zonder eiwitten

Conclusie: relatie genen en eigenschappen niet helder

Kritiek op het centrale dogma: te eenvoudig

Van DNA naar eiwit
DNA in celkern in chromosomen: erfelijk materiaal.
chromosomen: DNA en eiwitten, eiwitten helpen DNA
DNA = DesoxyriboNucleïneZuur

Knippen en plakken
knip- en plakenzymen
o Overschrijffouten: mutaties
o Overkruising: meer genetische variatie

o B-lymfocyten maken antistoffen door bewerking genetisch materiaal
o Negatief: virus kan DNA inbouwen

Plasmide kan in bacterie worden geplakt.

Beperkingen van de gentechnologie
Gen binnenbrengen is niet voldoende: ook aan het werk. VB insuline, maar verder bijna geen VB. VB: luxe auto maken in bromfietsenfabriek: alles moet omgezet worden.
Vraagtekens bij optimisme gentechnologen:
o Vertaling gen - eigenschap niet rechtstreeks
o Genen
o ondervinden invloed omgeving
o soms na paar generaties verdwenen
o extra schakelaar voor genen: kortsluiting veroorzaken
o invloed op ecosysteem
o gezondheidsrisico
o heel veel problemen, daar zijn wel veel VB van.

Het DNA-profiel
Vermenigvuldigen DNA door PCR-techniek: klein stukje DNA tientallen malen gekopieerd -> analyse. Gesorteerd op lengte DNA-stukjes -> streepjes vormen streepjescode. Je kunt hiermee geen afwijkingen opsporen: je bekijkt nl. DNA-stukjes ipv geven.

2.9 Sleutelen aan de mens
Mensen dromen van betere wereld met supermensen.


REST PARAGRAAF: ZIE BOEK