Overleven in Europa

Hoofdstuk 1: Overleven in Europese landschappen

Paragraaf 1.1: Van plaggenhut naar wereldboer.

Landbouw

Meer dan de helft van de oppervlakte in Nederland wordt gebruikt voor de landbouw. Veel agrarische ondernemers verdienden hun geld door veehouderij. De tuinbouw heeft zich gespecialiseerd in fruiteelt, kweken van bomen, kweken van bloemen etc. Dit vind vaak plaats in verwarmde kassen.

Daarnaast heb je ook nog akkerbouw. Die verbouwen aardappelen, granen bieten en maïs. Sommige bedrijven hebben een gemengd bedrijf¹. Zij houden zich bezig met een combinatie van bedrijfstakken. Zulke bedrijven vinden vooral plaats op de zandgronden. Een reden hiervoor is.

• De zandgebieden zijn landschappelijk en aantrekkelijk. Daarnaast is er veel toermise aanwezig en recreatie.

• Voor boeren wat minder: door de hoogteverschillen wordt het land erg drassig en in de zomer daarentegen zijn de percelen uitgedroogd. Zand is als grondsoort² onvruchtbaar, zonder externe hulp kunnen gewassen er slecht groeien.

Veeteelt in dienst van de akkerbouw

Tot het eind van de negentiende eeuw waren de zandgebieden betrekkelijk open landschappen. Ze waren bedekt met heidevelden. De meeste bomen waren te vinden in de dorpskern, beekdalen of in bosjes op de hoogste heuvels.

Grotere bossen zag je vrijwel alleen op de hoge stuwwallen. Schapen en zandverstruivingen vormden de woeste gronden op de heide

• De akkers waren in die tijd erg belangrijk ze zorgden voor veel eten.
• Op lager gelegen weilanden graasden melkkoeien en paarden. Dit zijn ook wel groengronden. Ze werden soms als hooiland gebruikt.

Ondanks dat de bodemvruchtbaarheid van de zandgronden niet altijd even goed was, was toch de landbouw die levensbehoeften konden voorzien. Dit hele proces is natuurlijk zelfvoorziening en is medemogelijk doordat akkers werden besmet met stalmest, heideplaggen en stro.

Akkerbouw in dienst van de veetelt

Gelukkig werd kunstmest uitgevonden. Dit voorkwam de voorspelde landdegradatie³. Door deze uitvinding kwam er een einde aan de traditionele zelfvoorzienende landbouw op de zandgronden.

• Heidegronden werden veranderd tot vlakke en eenvormige landbouwgebieden.

• Ze gaven boeren een nieuwe bestaan. De arbeidsproductiviteit⁴ nam toe door nieuwe landbouwmachines.
• Anderen trokken naar de steden. Ze konden landbouwmechanisatie⁵  en de schaalvergroting⁶ niet aan.
• Er werd veel gespecialiseerd. Ontmenging⁷ vond plaats.

Andere streken hadden nog altijd last van een hoog geboortecijfer waardoor er sprake was van een hoog agrarische bevolkingsdichtheid⁸. Dat had twee oorzaken:

• Geen vervangend werkgelegenheid
• Men was gehecht aan de dorpssamenleving, familie, plattelandsleven etc.

Er werd gezocht naar een andere weg voor het uitbreiden van de bedrijven namelijk specialisatie⁹ en intensivering¹⁰. De boeren kozen voor een niet-grondgebonden landbouw¹¹.

Paragraaf 1.2: Cultuurlandschappen in Europa

Landbouwlandschappen in Europa

Europa heeft veel landschappen; het grootste deel is de cultuurlandschap¹. Met andere woorden het word gevormd en in stand gehouden door de mens. Na een lange tijd verdwenen grotendeels de natuurlandschappen en namen plaats in voor een grote verscheidenheid aan landbouwlandschappen.

• Welk type landschap ontstond hing af van fysische factoren² en sociale factoren³. Een aantal voorbeelden van deze factoren zijn:

• Reliëf: Boeren maken terassen om akkers en weilandjes aan te leggen.
• Grondsoort: Rotsachtige streken zijn alleen maar geschikt voor extensieve veehouderij.
• Klimaat: droogte is voor de boer ongustig. Hij kan niks verdienden aan extensieve veeteelt.
• Ontginnginswijze: inpolderingen, verveningsgebieden en heideontginningen zijn in de regel vlak en open.
• Eigendomsverhoudingen en het overheidsbeleid: Het boeren bedrijf wordt niet snel opgesplits. De landbouwpolitiek⁴ is sterk gericht op bedrijfsvergroting. De overheid geeft subsidies voor ruilverkaveling⁵.
• Bodemgebruik: Door landbouwmechanisatie verhoog je de arbeidsproductiviteit in akkerbouw en landbouw. Dit is alleen mogelijk door moderne verkaveling⁶.

Europese cultuurlandschappen

Door de hierboven genomde factoren ontstonden uiteindelijk de Europese cultuurlandschappen. Vanuit landschappelijke kwaliteit⁷ en de kwetsbaarheid gezien, kun je deze cultuurlandschappen verdelen naar:

• Natuurlijkheid: Het zijn dunbevolkte landschappen, hoe groter de bevolkingsdichtheid wordt, wordt het landschap meer ingericht.
• Openheid: Om productie te vergroten werd naar openheid gezocht doormiddel van bomen kappen etc.
• Hoogteverschillen: Het is moeilijk voor een boer in berggebieden om overzicht te houden zonder landbouwsubsidies. Mensen trekken weg en akkers raken in verval.

Gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde

Om landbouwschappen met elkaar te vergelijken en of ze moeten worden behouden worden door planologen gekeken naar de gebruikswaarde, belevingswaarde en de toekomstwaarde. Daarnaast kun je nog een dergelijke vraag stellen (zie boek. 12-13)

Paragraaf 1.3: het platteland: verval of herstel?

Alles op de schop

Na de Tweede Wereldoorlog was het tijd voor vernieuwing: de ruilverkaveling. De Nederlandse agrarische sector moest worden aangepast aan de eisen van de moderne tijd. De oorlogen hadden geleerd dat een land zoveel mogelijk zijn eigen voedsel zou moeten verbouwen. Het was verstandig dat Nederland landbouwproducten ging exporteren. Alleen door ruilverkaveling was dit mogelijk.

• Bij ruilverkaveling wordt door middel van overheidsgeld het agrarische landschap opnieuw ingericht. Dit zijn de vijf belangrijkste punten wat ruilverkaveling mogelijk maakt:

• Het ruilen van kavels tussen eigenaren
• Vergroten van de gemiddelde oppervlakte. Kleine boerenbedrijven wordt uitverkocht.
• Aanpassen van percelen
• Regelen van waterhuishouding (denk aan graven van sloten)
• Goede bereikbaarheid voor elke boerderij

Platteland in verval

De bevolking in de niet-argrarische sector nam geleidelijk toe. Opnieuw moesten er verbeteringen komen om het plattelandsleven op gang te houden.

• Er was achteruitgang van de leefkwaliteit in de dorpen. Een sterke vergrijzing zijn de uiterlijke kenmerken van zulke dorpjes.
• Protesten tegen aantasting van grondwater, bodemkwaliteit en de luchtkwaliteit door de landbouw nam toe.  Er was veel stankoverlast en de manier waarop dieren in de bioindustrie werden gehouden was ondermate.

Alleen door hulp van de overheid was het mogelijk om een overproductie te maken. Deze overheidssteun gaf de boer een redelijk inkomen, maar leek het verlies te zijn van de ruimtelijke kwaliteit van het platteland. Het werd duidelijk dat wanneer voedsel erg goedkoop verkocht werd, dit grootschalig werd geproduceerd.

In de latere jaren werd de intensieve veehouderij getroffen door uitbraken van besmettelijke dierziekten (denk aan kippengriep, varkenspest). Dit bracht enorme economische en emotionele schade met zich mee. Boederijen moesten dicht en soms de gezondheid van het plattelandsleven werd bedreigd.

Een andere kijk op het landelijk gebied

Opnieuw werd het plattelandsleven omgegooid. De ruilverkavling verandere door een Landinrichtingsplan¹. Deze nieuwe stijl van ruilverkaveling besteed ook aandacht aan recreatieve functies. Er werden bomen geplant en zo werd de belevingswaarde weer groter.

Een lopend project is de herinrichting van de Nederlandse zandgebieden. Door de varkenspest was deze ingreep van belang. De rijksoverheid bedacht de reconstructie wet om ziektes te voorkomen.

• Door de reconstructiewet² kon de bio-industrie uitbreiden op bepaalde gebieden. Ze moeten wel ruim verwijderd zijn van een dergelijke natuurgebied. Deze intensiveringsgebieden³ zijn ook de plek waar grote stallen worden gebouwd. Wel belemmeren ze kleinere veebedrijven.
• De extensiveringsgebieden⁴ remmen dit juist af. Ze wonen te dicht bij dorpen. Een belangrijk netwerk van natuurgebieden is vast gelegd in de EHS (Ecologische Hoofdstructuur⁵⁾

Hoofdstuk 2: landbouw, landschap en liberalisering

Paragraaf 2.1: op bezoek bij de boer

De productiefactoren natuur, arbeid en kapitaal

In een landbouwbedrijf draait het om productiemiddelen (productiefactoren). De productiemiddelen moeten steeds worden aangevuld om opbrengsten te verkrijgen (input).

Om een landbouwbedrijf te beginnen, moet je eerst grond nodig hebben. In nederland is dat niet makkelijk. De grond is schaars en duur, want de vraag is groot en het aanbod gering. Daarnaast is het van belang dat je goede machines hebt.

Wat het boerenbedrijf in gaat

Dieren op boerderijen produceren veel mest toch is dit niet voldoende. Op zandgronden in Nederland ontstaat al snel een tekort aan bepaalde mineralen. Daarom wordt er af en toe kunstmest ingekocht.

Wat het boerenbedrijf uit gaat

Melk of andere producten worden verkocht aan concernen. Rundvee kan verkocht worden aan een veehandelaar die het meeste biedt. Als er overschot is aan stalmest wordt ook dit door verkocht.

• Olieresten en verpakkingsmateriaal worden onder controle afgevoerd naar een vuilstorplaats. Landbouwpastic worden naar recyclingbedrijven gebracht.

Overheid en inkomen

De meeste boeren in Europa kunnen niet rondkomen zonder subsidies. Boeren weten als maar goed dat ze geld achter de hand moeten hebben om verliezen te kunnen opvangen als de prijs van een product laag is.

Paragraaf 2.2: Landbouw en platteland in Europa

Van dorp naar Europa

In het verdrag van Rome werd de Europese Economise Gemeenschap opgericht (1957). Internationale samenwerking had alleen maar zin als er sprake was van vrijhandel. Op deze manier ontstond er een internationale markt¹.

Om de concurrentie op de wereldmarkt aan te kunnen gaan, moest de Europese landbouw veranderen. Hieruit volgde een Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB).

Dit kende vier basisbeginselen:

• De agrarische bevolking heeft recht op een redelijke levensstandaard.
• De consument betaalt een aanvaardbare prijs voor zijn levensmiddelen.
• De schommelingen in de prijzen voor boer en consument blijven beperkt.
• Bescherming tegen buitenlandse concurrentie, ook wel protectie².

Om de productie nog meer te vergroten werden de boeren gesteund met productsubsidies³. Uiteindelijk was het zo: meer produceren, meer subside. Er kwam zelfs een overproductie⁴.

De EEG was omgetoverd tot de Europese Unie met een aantal nieuwe lidstaten, waaronder arme Oost-Europese landen. Die waren erg achtergesteld met hun landbouw. Daarom moest er opnieuw wat gebeuren. In 1984 kwam er een beperking aan de te leveren in hoeveelheid melk. Er kwamen boetes voor boeren die meer produceerden dan hun quotum⁵. Daarnaast werd in 1990 de productsubsidies afgeschaft en vervangen door inkomentoeslagen. De hoeveelheid is afhankelijk hoe duurzaam de boer produceert.

Economische gevolgen van het Landbouwbeleid Nieuwe Stijl

Vanuit de economische dimensie⁶ had deze Nieuwe Stijl ingrijpende gevolgen.

• Er ging meer geld naar de achtergebleven randgebieden in de Unie.
• De concurrentiestrijd zal harder worden. De boeren buiten de EU zullen harder hun best gaan doen om de boeren binnen de EU te kunnen overtreffen.
• Het proces van globalisering wordt versneld. Ook de export vanuit derde wereldlanden zal toenemen. Dit sluit namelijk aan op de afspraken die staan in de Wereldhandelsorganisatie (WHO)⁷.

• Het werd duidelijk dat de subsidies oneerlijk was. Als gevolg van hoge invoertarieven⁸ kregen kleine boeren geen kans om hun producten te verkopen. Andersom maakten uitvoersubsidies⁹ het mogelijk dat westerse landbouwproducten in de derde wereld ver onder de kostprijs verkocht werd.

Europees plattelandsbeleid

Sinds de oprichting van de Europese Gemeenschap ging maar liefst 70% van de begroting naar de landbouw. Het GLB kwam vooral de boerenstand ten goede. De leefomgeving van de boeren (het platteland) was niet zo goed.

• Het beleid was gericht op een doelmatige productie van landbouwgewassen. Mechanisatie en bedrijfsvergroting was hiervoor nodig. De landbouw werd steeds meer gemechaniseerd en het platteland verandere snel. Dorpen verloren hun volk.

Er kwam steeds meer aandacht voor de problemen rondom het platteland. Dat betekende dat de EU zich ook ging inzetten op waterbeheer, openluchtrecreatie, natuur etc.

De hier eerder benoemde inkomenssubsidies past in het Europese plattelandsontwikkelingsbeleid. Dit beleid kun je samenvatten in twee hoofdpunten:

• De landbouwbevolking moet een bepaald niveau van werkgelegenheid en voorzieningen mogelijk maken.
• Verscheidenheid aan landschappen in Europa beschermen.
• De EU geeft financiele steun voor het Plattelandsontwikkeling (ELFPO).

Paragraaf 2.3: bergboeren en polderkoeien

Verandering van Europese plattelandsgebieden

In de 27 lidstaten van de Europese Unie zijn binnen de landbouw vier belangrijke processen zichtbaar:

• Intensivering: hierbij is men gericht op een verhoging van de opbrengst per werkende.
• Schaalvergroting: dit is het sterkst in de uitgestrekte, open akkerbouwgebieden.
• Industrialisering van het boerenbedrijf is een combinatie van intensivering en schaalvergroting.
• Marginalisering¹ dit komt vooral voor in gebieden die veel problemen opleveren voor de landbouw.

• Minder begunstige regio’s worden geplaagd door klimaatomstandigheden. Hierdoor neemt de biodiversiteit² af.

Om verlies van deze landschappen tegen te gaan heeft de EU een subsidiestelsel opgezet (LFA). Een gebied komt hiervoor in aanmerking als het onder een bepaalde probleemgroep valt.

• Artikel 18-gebieden hebben een tekort aan groeiseizoen
• Artikel 19-gebieden trekt de boerenbevolking weg, waardoor behoud van landschap in gevaar komt.
• Artikel 20-gebieden staan onder druk van bevolkingsgroei en economische groei.

Bioboeren in de bergen

Oostenrijk is een land dat in de bergen ligt. Het westelijke deel van Oostenrijk, heeft meer landbouw en industrie dan het oostelijke deel. Meer dan de helft van de cultuugrond³ is in gebruik voor de bosbouw. Het overige deel is gelijk verdeel over akkerbouw en veehouderij. 84% valt onder de LFA-regeling. De Oostenrijkse landbouw stelt nog maar weinig voor vergeleken met vroeger.

• De landbouw in Oostenrijk loopt behoorlijk achter van de West-Europese landbouw. Door de inkomentoeslagen en het plattelandsbeleid kon het boerenleven in Oostenrijk nog bestaan. Was dit niet het geval dan was het einde voor hen.
• Ondanks de vele steun en neveninkomsten⁴ zal de Oostenrijkse boer nooit tot de grootverdieners behoren. Boeren hebben zich gespecialiseerd in biologische landbouw. Deze verduurzaming⁵  voldoet aan eisen. Ze verdienen nu veel meer dan wat ze voorheen verdienden.

Vier spelers op het veld

Ookal werkt de Europese boer nog zo hard, het zijn andere actoren die een grote invloed op de prijs hebben die zijn producten opbrengen:

• Goede weersomstandigheden zijn van belang
• De overheden bepalen de hoogte van subsidiess, exportpremies etc
• De vraagzijde van de afzetmarkt is van belang

Bijverdiensten voor de boer

Naast de landbouw is het voor sommige boeren interessant om te starten met iets nieuws. Dat heeft twee belangrijke economische redenen:

• Door de veranderingen in de landbouw. De agrarische producten staan voortdurend onder druk door gevolg van specialisatie en schaalvergroting.
• De sterke schommelingen in de prijzen op de wereldmarkt.

• De Oostenrijkse boeren verdienden hun geld door bijvoorbeeld skileraar te worden, of te beginnen met een bed&breakfast. Dit zijn allemaal vormen van diversificatie⁶.

Hoofdstuk 3: verder kijken dan de costa’s

Paragraaf 3.1: kennismaking met het Middellandse Zeegebied

Zeestromen

De Middellandse Zee is verbonden met de Atlantische Oceaan via de Straat van Gibraltar. Die is op zijn smalste gedeelte slecht 13 kilometer breed. Hierdoor vindt er nauwelijks uitwisseling van water plaats tussen de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee. Het water in de Middellandse Zee is veel zouter dan het water in de Atlantische Oceaan. De oorzaak hiervan is natuurlijk de temperatuur van het water.

• Het kenmerkende patroon van de zeestromen wordt veroorzaakt door verticale en horizontale stromingen van het water in het Middellandse Zeegebied.

• De verdamping van het zeewater is groter dan de hoeveelheid water die de Middellandse Zee ontvangt via rivieren en neerslag.
• De verticale stromingen worden veroorzaakt door de dichtheidsverschillen van het water.

Natuurlijke plantengroei

De belangrijkste factor in het Middellandse Zeegebied is de mediterrane vegetatie¹. Dit was de oorspronkelijke plantengroei van het gebied. De vegetatie heeft zich aangepast aan de klimaatomstandigheden. Deze natuurlijke vegetatie bestaat uit drie groepen plantensoorten:

• Loofbomen: deze hebben zich aangepast aan de droogte

• Op plaatsen waar het bos is verdwenen, hebben ze olijf bomen geplant

• Bladverliezende struiken die in het voorjaar rijkelijk bloeien
• De maquis: is ontstaan door het kappen en afbranden van het oorspronkelijke bos en het afgrazen door geiten.

Mediterrane landbouw

Vroeger bestond de mediterrane landbouw² uit voornamelijk akkerbouw. De akkerbouw komt in drie vormen voor, elk aangepast aan het specifieke regionale klimaat.

• De droge akkerbouw, vooral granen, die gedurende het hele jaar plaatsvindt. Dit komt vooral in de laaglanden voor.
• Op de steilere, minder vruchtbare hellingen komt de boom en struikencultuur voor. Deze neemt veel minder oppervlakte in beslag.

• De druiven in Griekenland, Spanje en Italië zijn vooral bestemd voor de productie van wijn.

• Boeren doen aan irrigratielandbouw³ om minder afhankelijk te zijn van neerslag.

De veeteelt is in het grootste deel van het Middellandse Zeegebied van geringe economische betekenis en deze betekenis neemt ook steeds verder af. De veeteelt is hierdoor vooral extensief. De berggebieden worden voor nomadische veeteelt of transhumance⁴ gebruikt.

Door de seizoensmobiliteit en de aanpassing aan het reliëf wordt het land door de nomadische veeteelt optimaal benut. Toch neemt dit traditioneel nomadenbestaan af. Dit zijn de redenen:

• Weidegebieden of stoppelvelden mogen niet zonder betaling worden begraasd.
• Passeren van de staatsgrenzen wordt ook steeds lastiger
• Voormalige weidegebieden zijn in gebruik genomen voor akkerbouw
• De overheid legt weideverboden op om schade aan de plantengroei te beperken

• Intensieve veeteelt is alleen mogelijk in geïrrigeerde gebieden, alleen dan is er voldoende voedsel voor de dieren

Paragraaf 3.2: het Middellandse Zeeklimaat

Warme zomers en milde winters

Het Middellandse Zeegebied ligt in de subtropische landschapzone¹ en heeft volgens het klimaatsysteem van Köppen een Cs-klimaat². Kenmerkend zijn warme, droge zomers en de zachte, neerslagrijke winters.

• De temperatuur in de zomer is een stuk hoger als in Nederland. Dit komt doordat de invlashoek van de zon veel groter is: de warmte wordt over een kleiner oppervlak verdeeld.

• De droogte wordt verklaard door de ligging van een groot hogedrukgebied, het Azorenhoog.

• In de winter is er sprake van een lageluchtdruk gebied
• De temperatuur van het oppervlaktewater loopt in de zomermaanden geleidelijk op en is het hoogst in de nazomer.

Wind

Lokale effecten beïnvloeden het weer in het Middellandse Zeegebied, met name de wind. De meeste ontstaan in de winter en het voorjaar omdat de luchtdrukverschillen tussen water en het land dan het grootst zijn. Twee bekende winden zijn:

• De sirocco: een hete woestijn wind
• De mistral: een koude wind

Waterproblemen

Het Middellandse Zeegebied is in de zomer erg warm waardoor de verdamping hoog is. De neerslag die in herfst- en wintermaanden valt, moet goed worden opgeslagen in grote stuwmeren. Toch zijn er soms grote stortbuien de enorme hoeveelheid water kan niet verwerkt worden door de bodem. Hierdoor ontstaan er overstromingen. Het overschot of tekort aan water heeft natuurlijke en menselijke oorzaken.

• De regionale verdeling van de neerslag is een van de natuurlijke oorzaken.

• De hoeveelheid neerslag die per uur of per dag valt, heet de neerslagintensiteit³.
• De neerslagvariabiliteit⁴ is een andere oorzaak van de waterproblemen.

Klimaatverandering

Het IPCC verwacht dat de stijging van de gemiddelde jaartemperatuur tot 2099 in het Middellandse Zeegebied 3 tot 3,5 graden zal zijn. Een hogere temperatuur zal leiden tot een hogere verdamping. Grote delen van het Middellandse Zeegebied zullen daardoor in de problemen raken. De klimaatzones zullen naar het noorden opschuiven.

• De geringe neerslag in combinatie met de hogere verdamping kan de waterbalans⁵ in de toekomst verstoren.
• Om het watertekort op te lossen, worden ondergrondse watervoorraden (aquifers) aageboord waaruit men op grote schaal water naar de oppervlakte pompt.

Paragraaf 3.3: menselijke invloeden

Landdegradatie

De oorspronkelijke begroeiing van het Middellandse Zeegebied is in de meeste gebieden verdwenen. De invloeden van ontbossing, overstromingen en erosie, leiden tot afname van de productiecapaciteit van de bodem. Er is dan sprake van landdegradatie¹. Alle vormen van landdegradatie komt voor in het Middellandse Zeegebied.

• Ontbossing bestaalt al enige tijd (denk aan gebied voor akkerbouw etc)

• Tegenwoordig verdwijnt er veel bos door bosbranden.

• Ontobossing kan verwoestijning² tot gevolg hebben.
• Als het zoutgehalte van de bodem of van het grond- of oppervlaktewater toeneemt, spreek je van verzilting³ . Dit kan ontstaan door overstromingen vanuit zee en door zoute kwel waarbij zeewater via de ondergrond het land binnendringt. In het Middellandse Zeegebied is er vooral sprake van verzilting door onzorgvuldige irrigratiemethoden.

Vormen in het landschap

Geomorfologie⁴ is de wetenschap die zich bezighoudt met het beschrijven en verklaren van de landschapsvormen. De landschapsvormen in het Middellandse Zeegebied worden vooral bepaald door de wisselwerking tussen de neerslagkenmerken en de geologie van het gebied.

• In gebieden met veel reliëf neemt het afstromende water de toplaag van de bodem gemakkelijk mee omlaag. (afspoeling⁵).  

• Als er veel gesteente en verweerd materiaal van de helling naar beneden stroomt, ontstaat er een aardverschuiving⁶.

• Erosie is de schurende werking van wind, water en ijs. Door erosie verandert de vorm van het aardoppervlak voortdurend. Geulerosie⁷  is een vorm van erosie waarbij het afspoelende water steeds diepere geulen in de helling schuurt.

• Erosie kan zowel positief als negatief zijn. Als in berggebieden dalen worden opgevlud en daardoor gebruikt kunnen worden voor landbouwgebied is dit positief. Maar als de vruchtbare bodem wegspoelt is dat negatief. Kale hellingen hebben geen ‘sponswerking’ waardoor het risico van overstromingen steeds groter wordt

Hoofdstuk 4: op de grens van continenten

Paragraaf 4.1: actieve aarde

Een supercontinent valt uiteen

Het Middellandse Zeegebied ligt op de grens van drie continenten: Afrika, Europa en Azië. De breuklijnen van de vier platen waarop de continenten liggen, lopen door de Middellandse Zee, maar soms ook door landen rondom de Middelandse Zee.

Afrika kwam los van Europa, waardoor er een verbinding ontstond tussen wat later de Grote Oceaan en de Atlantische Oceaan zouden worden. Dit is de voorloper van de huidige Middellandse Zee

Het westelijke deel van het Middellandse Zeegebied in de knel

De platen waren ook aan het veranderen. Zo schoven te platen niet langer van elkaar af, maar dreven naar elkaar toe. (convergente plaatgrens). Het westelijke deel werd steeds kleiner. Men spreekt over de Middellandse Zee vanaf het moment dat Zuidoost-Turkije botste met het Arabische schiereiland. Tijdens dit proces was er sprake van subductie. Dit ging door totdat de twee continenten in het westelijke deel van het Middellandse Zeegebied tegen elkaar botsten. De Afrikaanse plaat stuitte tegen de oude aardkorst van Midden-Spanje en Zuid-Duitsland.

• Het ontstaan van de Alpen kun je vergelijken met een plooi die ontstaat in een tafelkleed. Als je daar twee handen oplegt en ze naar elkaar toe schuift, ontstaat er een plooi in de lengterichting. Door deze apliene plooiingsfase¹ ontstonden de Pyreneeën, de Karpaten en de Alpen

Breuklijn in Turkije

Turkije heeft de sterkte en gevaarlijkste aardbevingen van het hele Middellandse Zeegebied. Het ligt op vier platen.

• Veertig procent van het oppervlak van Turkije heeft te maken met aardbevingen. Doordat de aardbevingen zo indiep zijn, hebben ze grote gevolgen aan het aardoppervlak: verwoestingen van gebouwen etc.

Vuurwerk in het oostelijke Middellandse Zeegebied

Tegenwoordig is vooral het oostenlijke deel van het Middellandse Zeegebied in beweging. De tektoniek van dit deel van het Middellandse Zeegebied is erg ingewikkeld. Dat komt omdat er ook nog kleinere platen actief zijn. Ze bewegen in verschillende snelheden in uiteenlopende richtingen.

• Ter hoogte van de Adriatische Zee, bevindt zich ook een subductiezone. Dit veroorzaakt erg veel aardbevingen.

Vulkanisme

Grote delen van het Middellandse Zeegebied hebben de afgelopen 65 miljoen jaar de gevolgen ondervonden van vulkanisme dat is ontstaan door platentektoniek. Er is sprake van veel variate hoe de vulkanen er uit zien. Tegenwoordig komt er alleen nog in het oostelijke deel van het Middellandse Zeegebied actief vulkanisme voor. (denk aan Turkije, Griekenland en Italië)

Vulkanisme op Santorini

De Griekse vulkanische eilanden zijn ontstaan door subductie. Er zijn slechts enkele uitgebarsten.

• Vulkanen die ontstaan door subductie zijn explosief. Vaak zijn het alleen maar stratovulkanen².
• De bodem van de krater kan inzakken, deze instorting laat een groot rond bekken met steile wanden van soms honderden meters hoog ontstaan: een caldeira³.

• Na een vulkaanuitbarsting blijven verschillende vulkanische afzettingen achter. Er ontstaan verschillende soorten gesteenten. In het Middellandse Zeegebied bestaat het eruptiegesteente vaak uit basalt⁴.
• Een andere vulkanische afzetting is tuf⁵.

Paragraaf 4.2: een kwetsbaar ecosysteem

Bevolkingsdruk

Het landgebruik in het Middellandse Zeegebied is zeer intensief. Naar schatting zal nog steeds de bevolking toenemen. Rondom het kustgebied wordt nog meer druk gelegd. Tel daarbij het grote aantal toeristen op en de problemen kunnen niet uitblijven. Er wordt te veel gevergd van het ecosysteem en de natuurlijke hulpbronnen in het gebied.

• Grote delen van het Middellandse Zeegebied zijn van oorsprong dichtbevolkt door de mogelijkheid om er landbouw te bedrijven. Vanuit de berggebieden trokken veel mensen naar deze kuststreken, waardoor de bevolkingsdruk in de kusstreken toe nam

• Doordat de bewoners vertrokken uit de berggebieden wordt de erosie sterk bevorderd.

• Sommige steden zoals bijvoorbeeld Marseille zijn sterk gegroeid. De industrialisering en de toegenomen infrastructuur zijn hier verantwoordelijk voor het gestegen inwonertal.

Duurzame ontwikkeling in en rond de Middellandse Zee

De Middellandse Zee heeft een grote natuurwaarde. Er leven zeer specifieke planten en dieren en de koralen die er voorkomen, zijn uniek. Voor de visserij is de zee van levensbelang. Voor toerisme zijn schone stranden en een schone zee een voorwaarde. Helaas is de waterproblematiek¹  groot. De zee is ernstig aangetast door onder andere visserij of scheepvaart.

• Industriële activiteiten is de bron van vervuiling. (denk ook aan olie)
• Landbouw veroorzaakt ook vervuiling doordat meststofffen in het water komen. Uiteindelijk leidt dit tot een afname van het zuurstofgehalte van het water.

Een schonere zee

De landen hebben onder leiding van de Verenigde Naties een actie programma opgezet. (MAP) het doel is om de vervuiling tegen te gaan en het bevorderen van een duurzaam gebruik².  Toch is het uitvoeren en handhaven anders dan gedacht. Er is teveel corruptie, de nationale en internationale wetgeving is te verschillend. Er is sprake van ernstige nalatigheid.