Overleven in Europa

Samenvatting (Over)leven in Europa  4 Op de grens van continenten
 De hoofdvraag in dit hoofdstuk is:
Hoe bepalend zijn de platentektoniek en de (toenemende) bevolkingsdruk voor de toekomst van het Middellandse Zeegebied?  4.1 Actieve aarde  Deelvragen
1 Wat zijn de oorzaken en gevolgen van de platentektoniek in het  Middellandse Zeegebied?
2 Hoe beïnvloeden endogene processen het reliëf in het Middellandse  Zeegebied?
Grens van drie continenten

Europa los van Afrika: Thetys Oceaan
 Een supercontinent valt uiteen
► Het Middellandse Zeegebied ligt op de grens van drie continenten: Afrika, Europa en Azië.
● Het ontstaan van het Middellandse Zeegebied in haar huidige vorm begon 180 miljoen jaar geleden toen Afrika los kwam van Europa, waardoor de voorloper van de huidige Middellandse Zee ontstond.
Platen schuiven naar elkaar toe
Subductie   Ontstaan van Alpiene plooiingsgebergten Het westelijke deel van het Middellandse Zeegebied in de knel
► 60 Miljoen jaar geleden schoven het Afrikaanse en Europese continent naar elkaar toe. Divergentie veranderde in convergentie. Er ontstonden convergente plaatgrenzen.
● Tijdens dit proces van convergentie was er sprake van subductie. De zwaardere Afrikaanse plaat dook onder de zuidkant van de lichtere Euraziatische plaat. Deze beweging ging door totdat de twee continenten in het westelijk deel van het Middellandse Zeegebied tegen elkaar botsten. Aan de randen van de botsingzone werden de gesteenten geplooid en ontstonden er bergen. In deze Alpiene plooiingsfase ontstonden de Pyreneeën, de Karpaten en de Alpen.   Arabische plaat los van Afrikaanse plaat   Noordwaartse beweging van Arabische plaat laat gebergten ontstaan
 De Arabische plaat

► De belangrijkste breuk in de Afrikaanse plaat ontstond 10 miljoen jaar geleden en vormt nu de Rode Zee en de Golf van Aden. Ten oosten van deze megabreuk ligt de losgescheurde Arabische plaat die naar het noorden is geschoven.
De Arabische plaat is daardoor gebotst met Turkije en Iran waardoor plooiingsgebergten ontstonden: de Taurus in Turkije, de gebergten van Kurdistan in Zuidoost-Turkije en het noorden van Irak en verder het Zagrosgebergte en Kuhrudgebergte in Iran.
● Intussen werd de Rode Zee steeds breder.
De Jordaanslenk zet zich naar het zuiden via de Rode Zee voort in de grote Afrikaanse Slenk.   Turkije op vier platen   Veel ondiepe aardbevingen Breuklijnen in Turkije
► Turkije ligt in een seismisch zeer actief deel op de grens van vier platen: de Anatolische, de Euraziatische, de Afrikaanse en de Arabische plaat.
De Arabische plaat duwt de Anatolische plaat langs de Noord-Anatolische breuk en dat veroorzaakt aardbevingen.
● De meeste aardbevingen zijn ondiep (tussen de 10 en 30 km diepte) waardoor ze grote gevolgen hebben voor het aardoppervlak: verwoesting van gebouwen, het instorten van viaducten of scheuren in de aarde.
Door de beweging van de Arabische plaat liggen Griekenland, Bulgarije en Macedonië veel westelijker dan vroeger en werd Griekenland in elkaar geduwd.
Vier grote platen en veel microplaten   Apennijnen ontstaan door subductie
Afschuiving in de Apennijnen Vuurwerk in het oostelijke Middellandse Zeegebied
► Tegenwoordig is vooral het oostelijk deel van het Middellandse Zeegebied in beweging. Er zijn naast de vier grote(re) platen, ook een aantal kleinere platen, zogenaamde microplaten, actief. De microplaten zijn afgebroken delen van de Afrikaanse of van de Euraziatische plaat. Ze bewegen met verschillende snelheden in uiteenlopende richtingen.
● Aan de oostkust van Italië beweegt de Apulische microplaat onder de Tyrrheense microplaat. Daardoor zijn de Apennijnen ontstaan en komen er veel aardbevingen voor.

 De aardbeving bij L’Aquila is ontstaan door afschuiving. De Apennijnen worden hoger zolang de Apulische plaat (met daarop de Adriatische Zee) onder Italië beweegt. Het gebergte is te hoog voor haar breedte. Door de zwaartekracht zakken delen van het gebergte weg (aardbeving).   Vooral in oosten vulkanisme Vulkanisme
► Grote delen van het Middellandse Zeegebied hebben de afgelopen 65 miljoen jaar, als gevolg van de platentektoniek, de gevolgen ondervonden van vulkanisme. Tegenwoordig komt er alleen nog in het oostelijk deel van het Middellandse Zeegebied actief vulkanisme voor, namelijk in Turkije, Griekenland en Italië.
Subductie leidt tot explosief vulkaantype: stratovulkaan   Caldeira Vulkanisme op Santorini
► De Cycladen (in de Egeïsche Zee) zijn ontstaan als gevolg van subductie.
● Vulkanen die ontstaan als gevolg van subductie, vormen een zeer explosief vulkaantype. Soms is er eerst een pyroclastische stroom gevolgd door lavastromen. Doordat lagen pyroclastische afzettingen en lavastromen elkaar afwisselen, ontstaat een stratovulkaan.
● Wanneer een vulkaan een grote hoeveelheid magma uitstoot, kan het dak van de magmakamer, met andere woorden de bodem van de krater, inzakken en ontstaat er een caldeira.
De heftigste uitbarsting in het oostelijk Middellandse Zeegebied is die van de Santorinivulkaan. Van die vulkaan is alleen de caldeira over.
In die caldeira van Santorini hebben zich twee kleine vulkanen gevormd.  Vulkanisme in Italië
► De Italiaanse vulkanen liggen aan de westkant van de Apennijnen. De uitbarstingen van de Vesuvius en de Etna zijn de bekendste.
● Waarschijnlijk zijn de vulkanen van de Liparische of Eolische eilanden, zoals Vulcano, Lipari en Stromboli, ontstaan door subductie. Het ontstaan van de Vesuvius en de Etna is veel ingewikkelder en de exacte ontstaanswijze is nog niet bekend.   Vulkanische afzettingen:
- basalt

- tuf Vulkanische afzettingen
► Afhankelijk van het soort magma dat vrijkomt bij een eruptie, ontstaan er verschillende soorten gesteenten.
● In het Middellandse Zeegebied ontstaat er vaak basalt. Door snelle afkoeling van het lava en door krimp ontstaan basaltzuilen.
● Tuf of tufsteen is een afzetting die ontstaat door het samendrukken en aaneenkitten van vulkanisch as dat in een pyroclastische stroom werd meegenomen. Tuf is poreus en bruingrijs van kleur en wordt gebruikt als bouwmateriaal.  4.2 Een kwetsbaar ecosysteem  Deelvragen
3 Welke effecten heeft de bevolkingsdruk op de natuurlijke omgeving van  het Middellandse Zeegebied?
4 Wat is het verband tussen menselijke activiteiten en milieuproblemen in de  kustzone van het Middellandse Zeegebied?
5 Op welke wijze probeert men het Middellandse Zeegebied duurzamer te  gebruiken?   Kustgebied is dichtbevolkt   Strijd om de ruimte: landbouw, steden, verkeer, toerisme Bevolkingsdruk
► Het landgebruik in het Middellandse Zeegebied is met ongeveer 400 miljoen inwoners gemiddeld genomen zeer intensief. Naar schatting zal het bevolkingsaantal oplopen tot 500 miljoen mensen in 2025. In de kuststreken waar de meeste mensen wonen en veel toeristen komen, is de druk op de ruimte het grootst.
● Door de migratie vanuit de berggebieden is de bevolkingsdruk in de kuststreken sterk toegenomen.
● Door de migratie wordt de bodemerosie sterk bevorderd.

● Door de industrialisering, de toegenomen infrastructuur en de toename van het toerisme heeft er verdichting plaatsgevonden.   Natuurwaarde bedreigd door verstedelijking, industrie, landbouw, olievervuiling, toerisme Duurzame ontwikkeling in en rond de Middellandse Zee?
► De Middellandse Zee heeft een grote natuurwaarde, maar helaas is de waterproblematiek groot. De zee is ernstig aangetast door grootschalige visserij, de scheepvaart, de industriële activiteiten en de intensivering van de landbouw.
● Lozingen van afval door de scheepvaart, door de industrie, de landbouw en van huishoudelijk afvalwater zorgen voor een toename van de hoeveelheid voedingsstoffen (eutrofiëring). Verreweg het meeste van dit ongezuiverde afvalwater is afkomstig uit de Zuid-Europese landen. Door de stroming komt de vervuiling tot aan Noord-Afrika terecht.
● Industriële activiteiten, vooral die van de chemische, petrochemische en metaalindustrie, zijn een andere bron van vervuiling. Deze vervuiling is het grootst bij de grote steden aan de kust. Al deze stoffen komen in de voedselkringloop van zeedieren. De risico’s voor de volksgezondheid zijn groot door de consumptie van besmette of verontreinigde vis en schaal- en schelpdieren.
Olievervuiling door rampen met tankers, het vrijkomen van olieresten bij het schoonspoelen van tankers en afval van raffinaderijen zijn een andere bron van vervuiling.
● De intensieve landbouw veroorzaakt vervuiling doordat meststoffen en insectenverdelgingsmiddelen in het water komen. Ook hier vindt eutrofiëring plaats.
● Het aantal toeristen overtreft al jaren de draagkracht.  
Actieplan: MAP   Uitvoering laat te wensen over Een schonere zee
► Onder leiding van de Verenigde Naties is een actieprogramma, het ‘Mediterranean Action Plan’ (MAP), gestart. Het doel is het tegengaan van vervuiling en het bevorderen van duurzaam gebruik. Dat wil zeggen dat de natuurlijke hulpbronnen zodanig gebruikt worden dat de omgeving niet wordt vernield en de natuurlijke voorraden niet opgaan en ze door de toekomstige generaties gebruikt kunnen worden.
● De uitvoering en de handhaving van het MAP gaat minder goed:

- er is te veel corruptie
- de nationale en internationale wetgeving wordt verschillend uitgelegd en toegepast
- er is vaak sprake van ernstige nalatigheid.