Hoofdstuk 1,2,3,4,5,6,7,9

HOOFDSTUK 1

Paragraaf 1.1
Economische kenmerken:
Welvaart van een land bepalen → BNP → De waarde van de productie van een land in een bepaald jaar, omgerekend per persoon.
BNP VS: 38.000 dollar.
BNP MEXICO : 6.300 dollar
nadelen BNP:
– Koopkracht per land is anders
–  Het gemiddelde wordt genomen
- Landbouw wordt niet meegerekend.

Beroepsbevolking.
Mexico :
-    18% werkt in landbouw
-    Meer dan 50 % werkt in de dienstensector: arts, leraar, Chauffeur. Ze hebben meestal wel een opleiding gehad. Formele sector.
-    Ander 50 % is de Informele sector of Vluchtsector. Zij doen aan straathandel en alles.
VS:
-    Weinig mensen werken in de landbouw door mechanisering → meer gebruik van machines.
-    75% werkt in de dienstensector.
In de VS en Mexico werken ¼ van de mensen in de  industrie. In Mexico zijn dat vaak laaggeschoold mensen.

Sociaal- Culturele Kenmerken.
VS:
-    Voorouders van blanken komen uit West-Europa → vermengt tot Anglo-Amerikanen → smeltkroes.
-    Mensen die later naar Amerika kwamen, konden zich niet aanpassen en zijn er nu veel verschillen. Hispanics of Latino's
-    Afro-Amerikanen, een gering sociaal aanzien, laag inkomen en veel werkloosheid.
-    Er kunnen etnische spanningen ontstaan.
Mexico:
-    Afstammeling Indianen en Spanjaarden. Door vermenging is 60%  van bevolking mestiezen.
-    Veel groepen mensen kunnen elkaar niet verstaan en hebben bijna geen contact met elkaar.
-    10% van bevolking is rijk, heeft 43% van al het geld. 20% is arm, heeft 4 % van al het geld.
-    Rijk woont met Rijk. Arm woont met Arm. Rijk heeft veel invloed op Politiek. Gated cities.

Demografische Kenmerken.
Natuurlijke bevolkingsgroei komt door Geboorte en Sterfte cijfer.
In Mexico groeit de bevolking met 1,5% per jaar. Daar is het sterftecijfer laag en geboortecijfer hoog. Dat komt door godsdienst, armoede, geen voorbehoedsmiddelen. In slechte tijden kan je terug vallen op je familie: Shared Poverty.
In de VS is de bevolkingsgroei ongeveer de helft van de Mexicanen. Het geboortecijfer is laag. Door een hoge levensverwachting komen er een groot aantal oude mensen.
Bij blanke Anglo-Amerikanen is het geboortecijfer laag. Bij Afro-Amerikanen en hispanic zijn die veel hoger dan gemiddeld. De gemiddelde leeftijd is 26 en bij de amerikanen is dat 35. De Hispanist neemt dus snel toe in de VS. Hispanic zijn landelijk 14% van de bevolking maar in Texas is dat zelfs 35% . Sommige gebieden bestaan zelfs uit 70% hispanic.  
Pullfactor VS:
-    Hooge welvaart
-    Vrijheid
-    Aanwezigheid van Familie waardoor de opvang van Migranten goed geregeld is.

Er is ook veel Binnenlandse migratie.
In de VS trekken veel mensen naar het westen →  Sun Belt.
In de VS trekken weinig mensen  naar het oosten → Snow Belt.
In Mexico strekken veel mensen naar de noordelijke grensstreek.

25% van de bevolking in Californië is immigrant. 1/3 komt uit Mexico en 1/3 komt uit Azië. Deze mensen hebben een lagere opleiding en meer kinderen al iemand in de VS. Voor het zelfde werk hoeven ze minder betaalt te worden. Dus lagere loonkosten. 2% van de Amerikanen verliezen hun werk. Ze kosten wel veel geld voor onderwijs en gezondheidszorg. Amerikanen zijn bang dat de taal van de hispanics hun taal zal overnemen.

Paragraaf 1.2
Veel mensen trokken vroeger over de grens naar de VS op de vlucht voor revoluties. Als het slecht ging met de economie in de VS stuurden ze heel veel Mexicanen terug. In 1942 kwam er een wet dat dat Mexicaanse arbeiders mochten helpen om de oost binnen te halen omdat de VS door dat ze te weinig werknemers hadden door de tweede wereld oorlog. De Mexicanen bleven ook al was er geen werk.
Veel landen hebben speciale economische zones. Daar kunnen plaatsen waar buitenlandse bedrijven onder gunstige voorwaarden kunnen werken. Arme landen proberen dan werkgelegenheid te bevorderen en meer inkomsten binnen te halen. Mexico had een gesloten economie: buitenlandse producten werden geweerd door hoge invoerrechten en quoteringen.  → er mochten niet meer dan een beperkt aantal buitenlandse producten ingevoerd worden. Ze produceerde dus veel zelf. Geld werd verdiend door door export van landbouwproducten. Door de bevolkingsgroei daalde de export. Daardoor voerde ze de export van olie op. Toen kwam het maquiladora-programma → in 1965 mochten buitenlandse bedrijven zich in het noorden vestigen. Ze mochten alles zonder invoerrechten  naar Mexico brengen. Productie voor de Mexicaanse markt mocht niet. Bij uitvoer moest alleen belasting betaald worden over de toegevoegde waarde. In de VS waren kapitaalintensieve activiteiten en in Mexico was de arbeidsintensieve handeling → internationale arbeidsverdeling. Veel grote bedrijven in de VS brachten onderdelen naar mexico en lieten die daar in elkaar zetten en het eindproduct verkochten ze in de VS. Dit deden ze om de lage loonkosten.      Eerst werkte het niet. In 1980 daalde de olieprijzen en het land kwam in een crisis. De munt werd minder waard en buitenlandse bedrijven vestigden zich overal behalve in de hoofdstad. Er kwmaen maquiladora-regeling door het hele land, ze mochten ook een deel van hun productie in Mexico verkopen. Daardoor kwamen steeds meer Amerikaanse bedrijven. Ze boden 1,3 miljoen mensen werk.

Kenmerken maquila’s
–  Arbeidsintensief werk. Vooral door vrouwen (slecht loon)
– Veel krottenwijken
– 75% houdt zich bezig met transportmiddelen, textiel, computers enz.
-  Handel: intra-industrieel : gaat van het ene bedrijf naar de ander. Dat doen ze voor de lage lonen, de hoge technologie en de afzetmarkt in de VS.
-ze leverden veel werk op en er kwamen veel mensen uit Mexico naar het noorden voor werk
-Aan de Amerikaanse kant kwam het just-in-timeprincipe.
NAFTA.
   Die zorgden ervoor dat van alle producten de invoerrecht en handelsbelemmeringen werden afgeschaft.
Nadelen Nafta:
– In de VS verdween veel arbeidsintensiefwerk. 900.000 mensen verloren daardoor hun baan.
– Mexicaanse industrie werd sterk gekoppeld aan die van de VS. 80% van de handel heeft te maken met de VS.
– Mexico werd overspoelt door Amerikaanse landbouwproducten.
Globalisering:
•    Landen willen invoerrechten verlagen en later afschaffen. Dan neemt de internationale handel toe en zal de welvaartstijgen.
•    Liberalisering, een deel voorschriften waaraan de bedrijven zich moeten houden afschaffen.
•    Privatisering: bedrijven en wegen verkopen en daarmee geld in ziekenhuizen en in staatsschulden steken.
•    MNO's: goedkoop produceren in arme landen.
•    Internationalisering geldverkeer.
•    Lagere transportkosten.

Gevolgen voor Mexico:
•    Andere lagen lonen landen, concurrentie.
•    Mexico maakte een nieuwe wet waardoor invoer van producten uit niet- NAFTA landen goedkoper werden. Er kwamen toen bedrijven uit Europa en Japan.
•    Geen periferie meer nu een Semiperiferie.
•    Hoort nu tot de 10 landen met de grootste economische groei.
•    Bijna 80% van de uitvoer is voor de VS.
•    Maakt deel uit van vele grote internationale netwerken.

Paragraaf 1.3
Veel Mexicanen willen zich voor altijd in de VS vestigen, omdat de lonen er hoger zijn en de leefomstandigheden beter zijn. Mensen die in de VS willen wonen en werken hebben een visum nodig. Er wordt gekeken naar het beroep van de visum aanvrager, zijn financiële situatie en eventuele familie in de VS. Er worden ook visa gegeven aan buitenlanders die met een Amerikaan trouwen. Elke visum heeft een einddatum, daarna moet een nieuwe aangevraagd worden. Als je een visum hebt kan je proberen een permanente verblijf vergunning te krijgen, een Greencard. Elk jaar worden er 50.000 uitgedeeld. Als je een Green Card hebt ben je een legale immigrant. Na vijf jaar kunnen ze aanvragen om een Amerikaans staatsburger te worden. Je hebt ook transmigranten. Die mogen tot 40km van de grens komen. Het zijn grensarbeiders. Die werken in de VS en doen daar de boodschappen.

Illegale immigratie.
Alle mensen die de VS binnen willen gaan kunnen dat alleen proberen als illegale migrant.
->    Door een toeristen visum van een paar maanden,
->     Ergens anders de grens over te steken.
->    Je kan je ook bij mensensmokkelaars melden.
->    Een miljoen mensen proberen ongeveer per jaar illegaal de VS binnen te komen. Na schatting wonen er nu 11 of 12 miljoen illegalen in de VS. De grootste groep hiervan zijn de Mexicanen.
->    Er zijn  verschillende groepen illegalen, sommigen hebben geen papieren en anderen hebben geen werk maar wel een Amerikaans rijbewijs en een sofinummer.

Probleem van de illegalen VS:
•    Laaggeschoold werk, nog minder dan het minimum loon, de illegalen kunnen toch niet naar de politie gaan.
•    Als ze een werkvergunning gaan geven dan worden de banen door de hispanics ingepikt. De lonen van iedereen zouden dan omlaag gaan.
•    Er komt ook veel drugs binnen door Illegalen.
•    De grenen worden zwaar bewaakt. Alles wat beweegt wordt doodgeschoten.

Geldzendingen Mexico:
  Geen ander land in de wereld ontvangt per jaar zoveel geld van landgenoten die in het buitenland werken als Mexico. In 2004 was dat al 17 miljard dollar. Dat is voor Mexico samen met de uitvoer van olie, de inkomsten uit de maquiladora’s en het toerisme, de belangrijkste bron van inkomsten. Het wordt gebruikt om een stuk grond te kopen maar het wordt ook heel veel voor voedsel, kleding, wonen en de school voor de kinderen.  De regering wilt dat geld gebruiken voor de economie. Daarom hebben ze het Tres por Uno-progamma. Het Drie voor Een programma. Elke dollar die de bevolking wilt uitgeven aan de verbetering voor de infrastructuur, wordt door de regering met 2 dollar aangevuld.

Dubbelsteden.
Er zijn 14 dubbelsteden in Mexico en de vs. Ze worden gescheiden door de grens. San Diego en Tijuana is daar een voorbeeld van. Amerikanen gingen naar het Mexicaanse deel om te gokken, goedkope drank, prostitutie enzovoort. Door de Maquiladora's nam de werkgelegenheid hier snel toe. Er kwamen meer inwoners en in 2020 wordt verwacht dat Tijuna meer inwoners heeft dan San Diego. Doordat er steeds meer Mexicanen naar de grenszones trekken voor werk is er veel binnenlandse migratie. In San Diego zijn de lonen 4 x zo hoog als in Tijuana.
Er is steeds meer vraag naar woon ruimte. In de VS lukt dat wel, in Mexico hebben ze er moeite mee.
De Rio Grande levert aan 15 miljoen mensen water. Er is wel steeds meer moeite om iedereen water te geven. Als ze te weinig water hebben halen ze dat uit een aquifer. Omdat er nooit genoeg water in de aquifer zit voor altijd kunnen ze in de toekomst kiezen uit deze mogelijkheden:
-    aanvoer van water uit andere gebieden
-    Minder watergebruik door huishoudens, landbouw en industrie.
-    Rivierwater gebruiken om drinkwater van te maken en de landbouw gezuiverde afval water te laten gebruiken.
Er is veel vervuiling. De VS en Mexico hebben een verdrag gesloten waarin staat dat de milieuproblemen tot 100 km uit de grens samen worden opgelost. Maquiladora's moeten hun afval terugbrengen naar het land waar de grondstoffen onderdelen oorspronkelijk vandaan komen. De kosten van het storten van afval zijn in Mexico veel goedkoper dan in de VS daarom gaat veel afval van de VS naar Mexico. Er wordt ook elke dag 50 miljoen liter afval door rivieren afgevoerd. Er is wel een zuiveringsinstallatie gebouwd maar het heeft te weinig capaciteit om al het water te zuiveren. Er is ook een persleiding die afvalstoffen vijf km van de kust in zee dumpt. Ze verplaatsen het milieuprobleem naar een ander gebied. Mensen gebruiken chemisch water voor hun dagelijkse bezigheden.
Mensen uit de VS en Mexico gaan vaak over de grens heen om van alles te kopen wat goedkoper is in het andere land. Veel mensen uit de VS gaan steeds vaker naar Mexico om een plastische chirurgie of een hartoperatie te ondergaan. Er komen ook steeds meer cultuur wisselingen.

HOOFDSTUK 2

Paragraaf 2.1. Welke soorten landen zijn er?
 Economische kenmerken - over werk en welvaart
Demografische kenmerken - over het aantal mensen wat daaraan verandert
Sociaal-culturele kenmerken - taal, godsdienst en gebruiken van de bevolking

In Afrika en Midden-Azië is het normaal dat mensen weinig bezitten maar in de Rijke landen in West-Europa, Noord-Amerika, Australië en Japan is dat heel raar. Dit is het Noord-Zuid tegenstelling. Met het BNP kan je de welvaart van verschillende landen met elkaar vergelijken. De officiële grens van armoede is 1 dollar per dag (volgens de VN). Dan telt de wereld bijna een miljard arme mensen. Dat is 1/6.

Oorzaken van armoede:
•    De regering is corrupt, doet het niet goed.
•    Burgeroorlog.
•    Ingewikkelde wetten in een land.
•    Slechte infrastructuur.
•    Natuurlijke oorzaken- aardbevingen
•    Een verkeerd waterbeheer of bodemgebruik.
•    Het opleidingsniveau.
•    Veel mensen leven op het platteland. Het Percentage dat in de primaire sector werkt is hoog.

Veel goederen die we gebruiken zijn samengesteld uit onderdelen uit verschillende bedrijven.
Elke stappen die naar een product leiden, noem je een product keten. Het bestaat uit de driedeling:
Grondstof – Halffabricaat – Eindproduct
Bij elke beweging stijgt de waarde van de product. Dit gebeurd meestal in de rijke landen. Daar is veel industrie en de hoofdkantoren van internationale ondernemingen. Daar worden belangrijke beslissingen genomen. Deze landen hebben veel macht en zijn het Centrum van de wereld. De andere landen die arm zijn vormen de periferie. Van deze landen is meestal de uitvoer uit onbewerkte landbouwproducten en delfstoffen. Veel landen zijn kwetsbaar omdat ze maar 1 soort uitvoerproduct hebben. De exportlanden verdienen dus weinig aan de internationale handel, maar zijn wel veel geld kwijt aan dure importproducten. Dit is en ongunstige ruilvoet. Deze landen moeten vaak geld lenen van andere landen. De bevolking van de Periferie kan je in 2 groepen delen. Veel mensen op het platteland leven van zelfvoorzienend landbouw. De producten die ze gebruiken komen allemaal uit het gebied waar ze wonen. De andere groep heeft te maken met bedrijven die over de hele wereld actief zijn en die op een technische hoog ontwikkelde manier werken. Ze hebben een dualistische economie.

 Met de urbanisatiegraad (verstedelijkingsgraad) geef je aan hoeveel % van de bevolking in een stedelijk gebied woont. In de meeste welvarende landen is dat ruim 90%. In ontwikkelingslanden soms minder dan 10%. In die landen is het urbanisatietempo ( de snelheid waarmee de stedelijke bevolking groeit) groot omdat het daar aantrekkelijker is.

De bevolkingsdichtheid verandert door bijvoorbeeld het geboorteoverschot
Demografische transitie = de overgang van hoge geboorte- en sterftecijfers naar lage.

Hoge geboortecijfers komen door:
•    Het geloof
•    Vrouwen hebben er weinig te zeggen
•    Geen geld voor de pil of condooms

Hoog sterftecijfer komt door:
•    Natuurrampen
•    Slechte verzorging
•    Onhygiënisch water
•    HIV

In de meeste rijke landen stijgt het sterftecijfer, maar daarvoor is een andere verklaring: er zijn nu meer oude mensen dan vroeger (vergrijzing). In veel rijke landen is dat een probleem. Die mensen werken namelijk niet meer, en kosten geld. De demografische druk (verhouding tussen het aantal mensen van 20 tot 65) is dan hoog.
Om dit op te lossen moet je mensen uit arme landen laten migreren naar rijke landen. Dat gebeurt al, maar veel rijke landen houden de grenzen tegen.
Pushfactoren (mensen vluchten vanwege:)
•    Oorlog
•    Honger
•    Natuurrampen

Pullfactoren
•    Werken in de VS voor de hoge lonen.

 Mondiale migratiestromen:
-    Mensen uit Midden- en Zuid-Amerika willen naar de VS omdat daar veel werk is en de lonen hoger zijn.
-    In West-Europa zijn na 1960 grote groepen mensen uit de landen rond de Middellandse Zee gekomen, de gastarbeiders. De pullfactor was toen werk. Doordat zij hier bleven wonen, hebben die weer kinderen hier(allochtonen).
-    West-Europa heeft te maken met asielzoekers die zijn gevlucht vanwege oorlog.
-    Mensen komen uit vroegere koloniën, toen waren de toelatingsregels erg soepel.
-    Mensen vertrekken vanwege een hoge opleiding

Je ziet verschillen tussen mensen in kleding, muziek, voedsel, godsdienst, arbeidsverdeling tussen man en vrouw enzovoort. Deze verschillen horen bij je cultuur. Er zijn ook veel overeenkomsten, zoals taal en eetgewoonte. Er zijn 10 verschillende cultuur gebieden in de wereld. Vroeger zag je de verschillen beter dan nu omdat ze nu meer contacten hebben. Toen kon er ook een cultuur veranderen. Europeanen gingen zich in Noord-Amerika vestigen die gebieden noemde je vestigingskoloniën. In die landen worden nog steeds Europees taal gesproken. Deze uitbreiding van Europese kenmerken over andere gebieden is de europeanisering. Op andere plaatsen in de wereld ontstonden exploitatiekoloniën. Daar werd de oorspronkelijke bevolking ingeschakeld om voor de Europese bezetter te werken. In de tropische en subtropische delen van Amerika waar te weinig arbeidskrachten waren, werden negerslaven ingezet. Er werden mensen uit Afrika geroofd. Meestal moesten ze op plantages werken: grote landbouwbedrijven waar 1 product verbouwd werd: Monocultuur (tabak, katoen, koffie, thee). Deze cultuur werd vermengd met die van de mensen die later kwamen: diffusie. Later werden de Koloniën zelfstandig: dekolonisatie. De nieuwe grootmachten stonden vijandig tegenover elkaar. De koude oorlog was begonnen. Beide landen probeerden zo veel mogelijk andere landen aan zich te binden door economische samenwerking en politieke steun te geven. Dit heet polarisatie duurde tot 1989. De VS was de enigste supermacht. Er kwam een amerikaniseren. In kleding, muziek, bouwstijl, films, muziek enz. In het verlengde daarvan werd Engels de wereldtaal, de lingua franca. Veel gebieden hebben multiculturele kenmerken gekregen.

Paragraaf 2.2. Samenwerken tussen landen.
Handel.
Alle landen hebben elkaar nodig d.m.v. handel. Wat ze zelf niet hebben word ingevoerd en overschotten verhandeld. Als er niet gehandeld word met het buitenland is dat goed voor de werkgelegenheid. Alles werd immers zelf gedaan. Door invoerrechten kwamen er vroeger niet veel buitenlandse producten, tegenwoordig wel. De invoerrechten worden zo veel mogelijk afgeschaft met als gevolg dat sommige bedrijven failliet gaan. Er komen wel betere en goedkopere producten op de markt. Er ontstaat nieuwe werkgelegenheid door transport etc. door de WTO worden afspraken gemaakt over de handel.

Verklaringen toenemende handel in de wereld:
-    Door de dekolonisatie kunnen kolonies ook handelen met andere landen dan alleen hun moederland. En andersom kan het moederland nu ook uit andere landen die grondstoffen halen.
-    De snelheid waarmee goederen vervoerd worden is hoger. (trein, vliegtuig etc.)
-    De infrastructuur werd beter. Er werden kanalen gegraven waar je tijdwinst uit kreeg & ze maakte snellere boten. Tijd-ruimtecompressie.
-    Verandering in het communicatietechnologie door sms en internet etc.
-    Staatsbedrijven worden verkocht. Soms kunnen bedrijven dan beter samenwerken met het buitenland (zoals Schiphol) privatisering
-    Regels en voorschriften afschaffen. De meeste bedrijven vinden het prettig meer vrijheid te hebben. Dereguleren.

Handelsregels.
Als een land niet wil handelen met het buitenland ontstaat er armoede en gebrek. Handel is bijna altijd goed voor de welvaart van een land. 25% van het geproduceerde goed is bestemd voor het buitenland. Bij de internationale handel zie je dat er tussen sommige landen meer word gehandeld dan tussen andere landen. Geograaf Ullman heeft uitgezocht hoe dat komt:
•    Er is veel handel tussen landen die elkaar aanvullen. Landen die hetzelfde kunnen produceren hoeven niet te handelen. Complementariteit.
•    Sommige goederen zijn niet goed transporteerbaar. Zand is bijna niks waard en krijgt de transportkosten er niet uit terwijl ze ananassen uit ivoorkust met winst kunnen importeren en verkopen. Transporteerbaarheid.
•    Soms zijn er redenen dat er niet gehandeld kan worden, bijvoorbeeld door ruzie.

Als goederen zonder problemen tussen meerdere landen kunnen worden vervoerd word gekozen voor het dichtst bij. Dit is meestal het goedkoopst. Afstandsverval.  De meeste handel vind plaats tussen West-Europa, Noord-Amerika en Japan, dit is de triade.
Door heel Europa is er vrije handel. Landen van buiten Europa moeten alleen invoerrechten betalen om naar Europa te exporteren. Binnengrenzen. een voordeel van de euro is dat er dan makkelijk gehandeld kan worden binnen Europa.

Transportmiddelen:
-    Korte afstand: vrachtwagen.  Voordelen: lage kosten & transport van deur tot deur.  Nadelen: kleine hoeveelheden.
-    Lange afstanden: schip. Voordelen: grote hoeveelheden, lage transportkosten (door lage personeels- en energiekosten.) Nadelen: langzaam, havens nodig. Een schip dat 8000 containers vervoert heeft lagere productiekosten dan een schip dat 2000 containers vervoert. Er word dus altijd erg veel vervoert. Schaalvergroting. Er word niet altijd geladen of gelost. Dit gebeurt in de grote havens. Mainport. Verschillende transportmiddelen (modaliteiten) komen hier bij elkaar: een haven is een modaal knooppunt vanuit daar gaat het alle kanten op een haven waar dat gebeurd is een hub.
-    Lange afstanden & snel: vliegtuig. Voordelen: het is er snel, bederfbare producten als bloemen en fruit hebben geen keus. Nadelen: het kost erg veel geld, is ook voor- en natransport nodig
-    Middellange afstanden: trein. Voordelen: kosten zijn lager dan bij een vrachtwagen. Nadelen: voor- en natransport nodig.

Netwerken.
Na 1500 begonnen verschillende West-Europese landen de wereld te verkennen en in bezit te nemen. In de verkende landen werden aan de kust handelsposten gesticht. Vanuit het moederland werden dan producten opgehaald. Er ontstonden vaste transportroutes over de wereld, die allemaal in West-Europese havensteden begonnen en eindigde. Er ontstonden ook netwerken van autowegen, spoorlijnen, vliegverbindingen, glasvezel en satellieten. Alle grote stedelijke gebieden liggen tegenwoordig in het centrum van verschillende netwerken. Samen zorgen ze voor alle contacten die over de wereld plaatsvinden. Hoe groter de steden zijn, hoe talrijker en hoe groter de netwerken zijn waarvan ze deel uitmaken, De belangrijkste netwerksteden  noem je ook wel wereldsteden of global cities.

Globalisering.
Steeds meer bedrijven gaan internationaal handelen, internatinalisering. Dit komt doordat de regeltjes langzamerhand een beetje gelijk worden getrokken. Eerst was het namelijk niet te doen om een vestiging in het buitenland te maken door de andere regeling. Een bedrijf dat in meer dan 6 landen actief is noemen we een multinationale onderneming. De bedrijven gingen zoeken naar de plaats waar ze het best en goedkoopst kunnen produceren. Een multinationaal bedrijf dat  groot is heeft veel macht, de bedrijven zorgen voor werkgelegenheid en het BNP. De internationalisering werd ook mogelijk door verlaging of afschaffing van invoerrechten en privatisering van staatsbedrijven, deze maatregelen is globaliseren.

De arme landen.
Afrika levert nog steeds grondstoffen, maar de internationale bedrijven vinden deze landen niet aantrekkelijk genoeg om er fabrieken te bouwen. Ze hebben geen goede infrastructuur en de politieke klimaat is slecht.  Ze hebben daar veel last van de globalisering, vlees uit Europa is goedkoop, door subsidies, waardoor het vlees van Afrikaanse boeren niet meer verkocht word.

De groeiende landen.
Sommige landen lukt het steeds beter om halffabrikaten en eindproducten te produceren. Aan halffabricaten verdient een land meer dan aan onbewerkte producten.  Bovendien levert het ook banen op. Sommige landen lukt het zelfs om producten die ze vroeger kochten, zelf te maken.
Sommige landen bouwen zelf een industrie op. Daar verdienen ze veel geld aan. Landen die dat doen vormen de semiperiferie. We noemen deze landen ook wel nieuwe industrielanden. Door lage lonen zijn de producten die daar vandaan komen goedkoop.

De Nieuwe industrielanden.
De Nieuwe Industrielanden hebben lage loonkosten, hierdoor zijn de producten ook goedkoper. Europese en Amerikaanse bedrijven zoeken steeds vaker de wereld af naar de goedkoopste plek om iets te kopen of te produceren, global sourcing. Ze komen vaak terecht in lage lonen landen, de internationale arbeidsverdeling verschuift. Deze verschuiving in productie en handelsstromen heet de global shift.

De Midden- en Oost-Europese landen.
Ook in Midden- en Oost-Europa liggen semi-perifere landen. Deze landen hadden maar één politieke partij, die onder toezicht stond van Rusland. Deze landen hadden allemaal een planeconomie, alles wat er geproduceerd werd, was van tevoren door de regering vast gelegd. De plannen waren meestal vijf jaar geldig.  De regering was eigenaar van alles en besliste alles. Deze landen veranderde langzaam in een vrijemarkteconomie. We noemen ze de transitielanden.

OPEC-landen.
OPEC is de organisatie van olie-exporterende landen, De leden stellen tweemaal per jaar vast hoeveel olie er uit de grond gehaald moet worden en de prijzen. De olieprijzen stijgen sterk door veel vraag, de OPEC-landen worden steeds rijker. Het zijn semi-perifere landen.

De rijke landen.
Door al deze ontwikkelingen verdwijnen uit de rijke landne steeds meer diensten en productieactiviteiten. De productie wordt naar lage lonen landen verplaats, of we laten die administratie in lage lonen landen doen. Steeds meer hooggeschoolde banen verhuizen naar landen waar de lonen laag zijn.  Sommige landen gaan daar langzaam mee en sommige snel: fast world of slow world

Eenheid of verbrokkeling.
Landen verenigen zich in groepen. Dan zijn er soms nog hele grote tegenstellingen:
•    De NAVO is opgericht om elkaar te helpen bij militaire conflicten. Ze houden de 2 partijen uit elkaar zodat de burger geen slachtoffer wordt. ze helpen alleen als alle partijen het ermee eens zijn.
•    Landen weten veel van elkaar en beoordelen elkaar op het punt van democratie etc. landen hebben dan kritiek op elkaar. Veel landen hebben de westerse ideeën opgevolgd maar sommige zijn daar ook fel op tegen, dit vaak door religie. Soms lijd dit tot fundamentalisme.
•    Op mondiaal niveau komt politieke samenwerking tussen verschillende landen onder andere voor bij de Verenigde Naties. Hiervan zijn bijna alle landen van de wereld lid.
•    Sinds 1975 komen de regeringsleiders van de 7 belangrijkste industrielanden, de G7 , jaarlijks bij elkaar. Ze praten over grote problemen en proberen oplossingen te vinden. Er komen waarschijnlijk nog wel meer landen bij deze groep. Komen de bijeenkomsten vaak storen omdat arme landen er niet beter maar slechter van worden. Er zijn ook mensen die de voor en nadelen zien: andersglobalisten.

Behalve op mondiaal niveau proberen verschillende gebieden ook op regionaal en nationaal niveau meer invloed te krijgen.
-    Saudi-Arabië is in de Arabische wereld vanouds erg invloedrijk, omdat het land veel olie heeft en de profeet Mohammed daar geboren is. Maar Iran en andere landen proberen daar de leiding te nemen. Ze gaan de mening van de Arabische landen duidelijk de wereld in brengen, want ze willen niet dat de westerse normen altijd bepalend zijn.
-    Op nationaal niveau willen bewoners meer macht krijgen daardoor is Joegoslavië en de Sovjet-Unie uit elkaar gevallen in zelfstandige landen. Bij de Schotten en de Basken hebben ze er voor gezocht dat ze meer hun eigen gebied mogen besturen. En in België mag Vlamingen en Walen veel zaken zelf regelen nu België gesplits is en omgevormd is tot een federatie.

Een andere wereld.
We hebben elke dag last van de gevolgen van de globalisering. De taken van de nationale overheden lopen terug en nu nemen allerlei organisaties de taken een deel over.  De organisaties heten samen de non-gouvernementele organisaties. Het zijn allemaal organisaties die in meerder landen werken en die dus heel duidelijk laten zien wat globalisering kan beteken. Ze krijgen soms subsidie, maar hun inkomen komt uit tv-acties, lidmaatschapsgelden en collectes.
Rond 1930 gingen mensen alleen dichtbij op vakantie maar rond 1975 gingen mensen al veel verder weg. Elk land wil vakantie land zijn want dat is goed voor de werkgelegenheid en voor de inkomsten. Een belangrijke rol bij de globalisering is weggelegd voor de banken want geldverkeer is voor elk land heel belangrijk. Mensen waren vroeger bang dat de bank failliet ging, daarom hadden de meeste landen strenge regels voor banken en verzekeringsmaatschappijen. Door deregulering zijn veel regels afgeschaft en kunnen de banken ook in andere landen actief worden. Banken zijn soms zo groot geworden dat ze grote bedragen kunnen lenen aan regeringen en bedrijven. Banken gebruiken dus geld om geld te verdienen. Ze sturen ook veel geld naar landen waar de rente hoog is. Open grenzen maken verplaatsing van terroristen, hooligans en illegalen veel eenvoudiger. Landen moeten daarom samenwerken. Sport is ook mondiaal geworden. Bedrijven vestigen zich in heel veel landen. De steden en mensen in de wereld gaan steeds meer op elkaar lijken. Door goede contacten zijn producten die we kopen goedkoper geworden we kunnen ook naar elk land op de wereld reizen tegen prijzen die behoorlijk laag zijn. En je kan chatten met mensen aan de andere kant van de wereld. Mensen voelen zich onveiliger dan vroeger omdat er ook snel terreuraanslagen kunnen zijn, en als er ergens oorlog uitbreekt dat de benzine prijs gelijk omhoog schiet.

Tijd-ruimtecompressie     Het  feit dat we in steeds kortere tijd een steeds grotere afstand kunnen afleggen
Privatisering     Het zelfstandig maken van staatsbedrijven.
Dereguleren     Het verminderen van regels en voorschriften van de overheid.
Complementariteit     Gebieden of bedrijven vullen elkaar aan.
Transporteerbaarheid     Het verplaatsen van mensen en goederen door een goede infrastructuur.
Tussenliggende mogelijkheden    Het is niet nodig om grote afstanden af te leggen, want op korte afstanden zijn ook goede mogelijkheden.
Tussenliggende hindernissen     Het verplaatsen van mensen of goederen is niet mogelijk door allerlei obstakels.
Afstandsverval     Contacten tussen mensen, bedrijven, geld en gebieden nemen af als de afstand groter wordt.
Triade     Drie grote blokken waartussen de meeste handel plaatsvindt.
Binnengrenzen    Grenzen tussen landen die lid zijn van een organisatie.
Schaalvergroting     Voordelen die behaald worden door grotere hoeveelheden tegelijk te produceren of te transporteren.
Mainport     Grote haven of groot vliegveld.
Modaliteiten     Transportmiddelen
Modaal knooppunt     Gebied waar verschillende transportmiddelen samen komen
Mainportregio     Het achterland van een vliegveld of haven
Hub     Internationaal knooppunt in een netwerk
Global city     Een belangrijke stad in een netwerk
Internationalisering    Toename van contacten over de grens van mensen, informatie, bedrijven en geld.
Multinationale onderneming     Heel groot bedrijf dat in veel landen actief is
Outsourcing    Verschijnsel waarbij producten en onderdelen uit andere gebieden worden aangevoerd.
Globalisering    Maatregelen die mondialisering mogelijk maken, zoals privatisering van staatsbedrijven en deregulering.
Importsubstitutie     Het vervangen van grote hoeveelheden invoerproducten door eigen productie.
Semiperiferie     Gebieden die nog niet tot het centrum horen maar ook niet meer tot de periferie worden gerekend, zoals landen die door eigen productie minder afhankelijk worden van rijke landen.
Nieuwe industrielanden     Landen die een snelle toename van de productie laten zien.
Global sourcing.     Het afzoeken naar de goedkoopste plaats om te produceren
Global shift     Verschuivingen in de productie
Planeconomie     Economie waarbij productie en prijzen centraal door de regering worden vastgelegd.
Vrijemarkteconomie     Economie waarbij de hoogte van de lonen en prijzen niet door de regering wordt bepaald.
Transitielanden     Vroegere communistische landen die over zijn gegaan op een vrijemarkteconomie
Offshorning     Verplaatsing van een bedrijf of een deel van de productie naar een ander land.
Outsourcing     Verschijnsel waarbij producten en onderdelen uit andere gebieden worden aangevoerd.
Fast World     Gebieden waar technologische, economische en politieke veranderingen snel worden doorgevoerd.
Slow World     Gebieden waar technologische, economische en politieke veranderingen langzaam (of niet) worden doorgevoer
Fundamentalisme    Extreme vorm van het aanhangen van de eigen waarden en normen
G7     De 7 belangrijkste industrielanden in de wereld
Antiglobalisten     Tegenstanders van de globalisering.
Andersglobalisten     Mensen die zowel voordelen als nadelen zien aan de globalisering, en die nadelen proberen te bestrijden.
Federatie    Staatsvorm waarbij de onderdelen van een land veel vrijheid hebben.
Non-gouvernementele organisaties    Particuliere organisaties die buiten de overheid om zijn opgezet door groepen mensen die veel contacten hebben met geldschieters. Vaak hebben zij een ideaal dat ze willen bereiken.
 

Paragraaf 2.3. Groot-Brittannië en India.
Het Britse wereldrijk.
Relatie en Groot-Brittannië begon 4 eeuwen geleden. Langs de kust van India lagen Portugese en Hollandse handelspoorten en die werden veroverd door de Britten. In de 19e eeuw kwam het binnenland onder brits bestuur → exploitatiekoloniën. 1947 → India onafhankelijk → lid van Britse Gemenebest.
19e eeuw → Groot-Brittannië ontwikkelde zich tot één van de machtigste landen van de wereld door een groot legen van soldaten en matrozen en veel deskundige bestuurders. Er was ook veel scheepsbouw in de Britse havens ze haalden veel grondstoffen uit andere landen. Er werd veel gehandeld met de koloniën. Om de industrie in Groot-Brittannië goed te laten draaien is er veel steenkool nodig. → er werden honderden mijnen gegraven in Wales en in de Midlands. Door hoogovens kwamen er machinefabrieken en andere metaalverwerkend bedrijven. Er kwamen in de industriegebieden ook textielbedrijven waar der vrouwen en kinderen voor lage lonen wilde werken. → er waren agglomeratie voordelen. Nu zijn alle koloniën zelfstandige landen die hun grondstoffen zelf willen verwerken. De lage lonen in west Europa waren ook al heel snel voorbij. De arbeidsintensieve bedrijven kwamen daardoor in problemen. Ze moesten hun producten duurder verkopen en de mensen stapten over naar goedkopere buitenlandse producten. Andere bedrijven probeerde zich te te mechaniseren en goedkoop personeel aan trekken. Groot-Brittannië had te maken met de wet van de remmende voorsprong, omdat hun begonnen waren met de industrialisatie hebben hun oudere fabrieken en dan kan je minder snel produceren heb je meer personeel nodig. → productie kosten hoger. Doordat er te weinig steenkool was verloren veel mensen hun baan omdat ze fabrieken moesten sluiten. Schaalvoordelen en een goede taakverdelingen moesten de bedrijven winstgevend maken maar door deze aanpak kwamen er veel werkloze en heel weinig winst. In Brazilië en China staan moderne hoogovens en daar zijn de lonen laag er daar kunnen de bedrijven van Groot-Brittannië nooit tegen op. Door de industrialisatie waren in 2005 1,5 miljoen mensen in Groot-Brittannië werkloos. Dat is een groot sociaal probleem. Om werk te scheppen en mensen een beter leven te geven worden oude industriewijken opgeruimd en vervangen door moderne woonwijken en veel groen. In de postindustriële fase proberen ze nieuwe bedrijven aan te trekken, vooral in de dienstensector.
Veranderingen Groot-Brittannië door globalisering:
-    Laaggeschoolde fabrieksarbeid verdwijnt
-    in winkels neemt het aantal producten uit lage lonen landen toe.
-    Door het lidmaatschap van de EU kan Groot-Brittannië makkelijk zijn goederen verkopen in andere landen, maar andere landen kunnen ook makkelijk hun goederen in Groot-Brittannië verkopen. → meer concurrentie.
-    Er kwamen Poolse arbeiders → lagere loonkosten → gunstig Britse concurrentie positie.
-    Er was voor Japan een quotum gesteld tot 2000 auto's per jaar. → veel Japanse autobedrijven gingen zich in Europa vestigen veel vestigde zich in Engeland. → meer arbeidsplaatsen GB.
-    Door veel werkloosheid zijn er ook sociale spanningen.

In de toekomst zal er meer fabrieken worden gesloten  De arbeidsintensieve activiteiten voor  lageropgeleiden mensen zijn voor een groot deel al verdwenen. In de creatieve activiteiten waarbij nieuwe dingen worden ontwikkeld en in de overige dienstensector lijkt nog groei te zitten. Door betere en goedkopere mogelijkheden van vervoer neemt handel, toerisme, zakenreizen en het internationale geld verkeer veel belangrijker. Veel meer arbeidsplaatsen.

Waarom zoeken bedrijven Londen op:
-    Er worden beslissingen genomen die voor heel veel mensen in heel veel landen gevolgen hebben.
-    Het Creatieve Centra. → veel mensen, grote uitwisseling van ideeën en allerlei ontwikkelingen.
-    Het ligt op het knooppunt van vele netwerken.
-    Veel internationale bedrijven hebben er hun hoofdkantoor. In het centrum van Londen zitten belangrijke concentratie van banken en verzekeringsmaatschappijen. Ze nemen daar bij de banken elke dag grote beslissingen over leningen aan de regering en bedrijven, dit gaat meestal om grote hoeveelheden. Soms gaan ze samenwerken met andere banken om de lening te verstrekken. De face-to-face contacten zijn voor mensen van andere bedrijven heel belangrijk. De bedrijven maken ook gebruik van dezelfde toeleveranciers en servicebedrijven. Dan is het handig als de hoofdkantoren bij elkaar in de buurt gevestigd zijn.
New York, Londen en Tokyo zijn de belangrijkste wereldsteden. Maar de hoge notering is niet onbedreigd, veel steden breiden hun internationale contacten snel uit en moderniseren snel. In Londen komen steeds meer banken en andere bedrijven maar de relatieve positie van deze stad neemt ook af. Daarom werd eind vorige eeuw een deel van het oude havengebied, de Docklands gedempt. Hier kwamen nieuwe kantoren, hotels en woningen voor een deel met opvallende architectuur. Er werd ook een groot millenniumrad gebouwd.

India.
In de 16e eeuw bestond de hindoeïstische cultuur in India al duizenden jaren. De cultuur was ontstaan door de komst van veel verschillende groepen mensen. Er zijn nog veel andere godsdiensten en taal dan de hindoeïstische godsdienst en de taal Hindi. Er zijn veel deelstaten voor de verschillende bevolkingsgroepen. Kenmerkend voor de hindoe-cultuur is de verschillende sociale groepen waar mensen door geboorte bij horen en waarin ze hun hele leven blijven. → kasten. Er zijn verschillende kaste. De hoogste zijn de priesters, daarna de adel en daarna de landbouwers en handelaren. Helemaal onderaan staan de paria's. → mensen moeten trouwen met een partner uit dezelfde groep, moeten een beroep kiezen dat bij hun kaste hoort en wonen bij elkaar in bepaalde woonwijken. Er is sociale ongelijkheid. De kaste is inmiddels afgeschaft maar op het platteland bestaat het nog steeds.

Toen de Britten India overheerste werden de contacten van India en de wereld veel sterker. Een deel van het land werd ingericht om producten voor e Britse economie te produceren. Er kwamen theeplantages en katoenvelden. Engeland was het centrum waar producten ui de periferie naartoe gingen. Er ontstond in India een dualistische economie. De infrastructuur werd verbeterd. Er werden en onderwijssysteem naar brits model ingevoerd. De school is overal gratis maar niet iedereen gaat naar school, zo zijn er veel analfabeten. 30 % manen en 55% vrouwen. In India zijn wel veel mensen die een hoge opleiding volgen. Er studeerde veel mensen af en lange tijd had India niet genoeg banen, zo gingen veel van deze mensen naar het buitenland om daar te werken. De migratie was goed voor India want er was meer werk, en er kwam veel geld het land binnen.

India had een gesloten economie, buitenlandse producten werden met hoge invoerrechten tegengehouden. In 1980 was er een crisis, hun munt was bijna niks meer waard toen kwamen er gunstige voorwaarde voor buitenlandse bedrijven en de invoerrechten gingen omlaag of werden afgeschaft. De werkgelegenheid is  goed verbeterd vooral in de IT-sector. Veel bedrijven hebben ontdekt dat het in India veel goedkoper is en laten bijvoorbeeld hun administratie in India doen. Verwacht wordt dat de IT en dienstverlening 7% van het BNP verdienen. In Mumbai wordt 40% van het BNP van India verdient.

Nadelen van globalisering.
Veel activiteiten die in Engeland verdwijnen, laten in India een snelle groei zien. Bijv. textielindustrie, schoenfabricage en tapijtknoperijen. Er is in India wel veel kinderarbeid. 10% van de kinderen in India komen nooit op school. Ze moeten gaan werken als ze daartoe in staat zijn. Ouders verkopen hun kinderen ook aan fabrieken om hun schulden te verlagen. Er is veel protest daar tegen en er is nu een keurmerk gemaakt voor tapijten die gemaakt zijn zonder kinderarbeid. Een deel van de industrie is nu verplaats naar woningen van mensen want het verbod van kinderarbeid geld niet thuis. Lage lonen, lage grondprijs, gebrek aan milieuvoorschriften en de groeiende afzetmarkt spelen bij nieuwe werkgelegenheid op. Als de welvaart toe neemt hebben mensen meer te besteden en worden ze ook kritischer. India hoort bij de landen met de snelst groeiende economie. India hoort bij de favorieten landen van buitenlandse investeerders. India en andere BRIC-landen gaan later een positie in de wereld innemen.

Brits Gemenebest    Organisatie van Groot-Brittannië en enkele voormalige koloniën die elkaar steuen op het gebeid van handel en politiek.
Agglomeratievoordelen    Voordelen die bedrijven hebben als ze bij elkaar in de buurt zitten.
Wet van de remmende voorsprong.    Situatie waarbij nieuwe bedrijven eerst heel goed functioneren, maar later achterblijven bij andere bedrijven die veel moderner zijn.
De-industrialisatie    Het verdwijnen van industrie.
Postindustriële fase    Tijdperk na de industrie, waarin de dienstensector steeds belangrijker wordt.
Polarisatie    Grote tegenstellingen tussen landen en groepen mensen.
Face-to-face contacten    Persoonlijke contacten die voor sommige bedrijven heel belangrijk kunnen zijn.
Clustering    Bedrijven gaan bij elkaar in de buurt zitten.
Citymarketing    'Verkopen' van een stad door te wijzen op bijzondere gebouwen en activiteiten door publiciteit.
Federatie    Staatsvorm waarbij de onderdelen van een land veel vrijheid hebben.
Kaste    Groep waarin mensen door geboorte terechtkomen. In deze groep moeten de mensen ook trouwen en hebben ze hun werk.
Pateria's     Mensen in India die heel laag in aanzien staan en bijna geen rechten hebben.
BRIC-landen    Vier landen met een snel groeiende welvaart: Brazilië, Rusland, India en China.

HOOFDSTUK 3
 
3.1. Veranderingen in de Landbouw.
Door het landbouwbeleid verdwijnen kleinere boeren bedrijven. belangrijke uitgangspunten van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid Europa:
-Voldoende voedsel voor iedereen in Europa.
-Een behoorlijk inkomen voor de boeren.
Omdat te bereiken zetten ze garantieprijzen op producten. dat zijn vaste prijzen. zo weet een boer hoeveel geld hij krijgt. landbouw is inelastisch, er word niet meer verkocht als het goedkoper word. door de vaste prijs gingen boeren extra veel produceren waardoor niemand honger had. de overschotten kon de EU soms voorkopen aan landen buiten Europa maar dan alleen als er geld werd bijgelegd: exportsubsidie.
Beperkingen.
Het systeem was zo'n succes dat het onbetaalbaar werd en langzaamaan werd het afgeschaft. boeren moesten ook betalen voor de opslag van de melk en vanaf 1984 werden daar de productiegrenzen, quota, aan toegevoegd. dit werd doorgerekend aan de boeren d.m.v. melkrechten. als de productie groter was dan het getal van de melkrechten, moest er een boete betaald worden, de superheffing. als boeren grond braak laten liggen, en zo minder produceerden, kregen ze geld.
Minder overheidsinvloed.
Subsidies in de EU zijn erg nadelig voor landen buiten de EU. in 1992 verlaagde de EU verschillende invoerrechten. gelijkertijd werden veel steunmaatregelen afgeschaft zoals productiesteun. boeren konden nu inkomenssteun aanvragen. de hoogte hing af van de grootte van het bedrijf.
De wereldmarkt.
De laatste veranderingen aan de GLB moesten er voor zorgen dat er eerlijker gehandeld kon worden. de boeren krijgen nog steeds steun maar dat gaat over milieubewust, goed met de dieren omgaan en kwaliteit van het goed.
-In Oostenrijk word de natuur beschermd. hier krijgen ze geld voor. ook voor de slechte werkomstandigheden krijgen ze subsidies. deze heten: bergboerenregeling.
Schaalvergroting.
Als een bedrijf uitbreid of meer winst heeft heet dat schaalvergroting. dit kan door mechanisatie. Niet alle bedrijven konden meegroeien en verdwenen.
Intensivering.
Als er met veel machines word gewerkt of land brengt veel geld op heet dat intensieve arbeid. is dat klein heet heet extensieve landbouw. door hoge opbrengsten kan een duur stuk land worden betaald. (intensivering)
Specialisatie.
Door dalende transportprijzen werd het mogelijk veevoer uit andere werelddelen te importeren. nu hoefde de boeren geen gemengd bedrijf meer te hebben. specialisatie heeft als voordeel dat je maar voor een enkel goed de machines hoeft aan te schaffen.
Verduurzaming.
Nu er voldoende voedsel was voor iedereen, werd het belangrijker om de nadelen voor de gezondheid (zoals bestrijdingsmiddelen) niet meer te gebruiken. als het voedsel weinig schade aan de gezondheid oplevert heet dat duurzame landbouw.
Winnaars en verliezers.
-Het Europese landbouwbeleid was gunstig voor de boeren. ze hadden een stabiel inkomen.
-Het beleid was ook gunstig voor de bedrijven die kunstmest en bestrijdingsmiddelen maakten.
-De fabrieken om het goed te verwerken hadden ook baad.
-En als laatste waren er transporteurs om het goed te verplaatsen wat er baad bij had.
-Consumenten kunnen zowel bij winnaars als verliezers gerekend worden. ze betaalde te veel voor hun eten maar ze hadden wel voedsel van goede kwaliteit.
-Boeren van buiten de EU horen bij de verliezers. ze konden alleen invoeren met hoge invoerrechten.
-Ook de natuur behoord tot de verliezers van het landbouwbeleid. het landschap werd minder afwisselend en de biodiversiteit verdween.
Productie voor de markt.
Als de natuur gevolgd word zijn de kroppen sla het ene jaar een stuk eerder dan het andere jaar. zo weten de mensen niet wanneer ze reclame moeten maken voor het goed. daarom worden er contracten opgesteld met de boeren. daar staat in wanneer ze moeten planten en oogsten. de vrijheid van de boeren word dan beperkter maar ze weten wel van tevoren al de prijs die ze krijgen voor hun goed.
Vrijhandel.
Mensen vinden dat er eerlijker gehandeld moet worden zonder invoerrechten of exportsubsidie. dat heet vrijhandel. er word dan meer geconcurreerd.
Europa wilde zo veel mogelijk zelfvoorzienend zijn. ze stelde de binnengrenzen daarom open. dat is dankzij de garantieprijzen aardig gelukt. de grenzen rondom Europa waren wel gesloten. dat past niet bij de liberalisering waar veel landen nu voorstander van zijn. regels worden dan zo veel mogelijk opgeheven.
Vrije Wereldhandelsorganisatie worden geleid door de WTO.
In de toekomst worden alle goederen op de beste en goedkoopste plaats verbouwd.

Woorden 3.1:
Garantieprijzen =  Vaste prijs voor een product gegarandeerd door de overheid.
Inelastische vraag = Een product wordt niet meer verkocht als de prijs daalt.
Exportsubsidies = Financiële steen aan exporteurs om hun product goedkoper in een land te kunnen aanbieden.
Markt- en prijsbeleid    = Via voorschriften over de productie hoeveelheid en de prijs heeft de overheid  invloed op de landbouw.
Bio-industrie = Vorm van grootschalige veeteelt waarbij de dieren meestal niet meer buiten komen.
Quota    = De overheid beslist er niet meer dan een bepaalde hoeveelheid van een product mag worden ingevoerd of geproduceerd.
Melkrechten=  Vergunning voor boeren om een bepaalde hoeveelheid melk te produceren.
Superheffing = Boete die boeren moeten betalen als ze meer produceren dan toegestaan is.
Braak = Grond die wel geschikt is voor de landbouw wordt daarvoor niet gebruikt.
Productiesteun = Subsidie die een boer krijgt bij het produceren van bepaalde hoeveelheden.
Inkomenssteun = Geld dat een boer van de overheid krijgt als hij aan bepaalde voorwaarden voldoet, met als doel het inkomen van boeren op een bepaald niveau te houden.
Bergboerenregeling = Subsidies van de overheid die boeren kunnen krijgen als ze onder lastige omstandigheden moet werken.
Schaalvergroting = Voordelen die betaald worden voor grotere hoeveelheden tegelijk te produceren of te transporteren.
Intensivering = Vergroting van de productie door een grotere inzet van kapitaal of arbeid.
Gemengd bedrijf = Landbouwbedrijf waarbij veeteelt en akkerbouw elkaar aanvullen.
Specialisatie = Bedrijven richten zich op een of enkele producten.
Duurzame landbouw= Landbouw die geen schade oplevert voor het milieu.
Biodiversiteit = Afwisseling in het landschap en de natuur.
Vrijhandel = Handel die de mogelijk is zonder beperking van de overheid.
Binnengrenzen = Grenzen tussen landen die lid zijn van dezelfde organisatie.
Zelfvoorzienend = Productie die bestemd is voor eigen gebruik van de bevolking.
Liberalisering     = Streven naar vrije handel, onder andere door het loslaten van invoerrechten.
Diversificatie = Gevarieerd landschap.

3.2. Landbouw in Nederland.
Kenmerken van de Nederlandse landbouw:
-68 % van de Nederlandse grond wordt gebruikt voor landbouwdoeleinden.
-De bouwgrond is in Nederland er hoog. Om iets te kunnen verdienen wordt er intensief gewerkt. Zo hebben we goed voor ons zelf en nog wat over om te exporteren.
-Er is veel concurrentie uit het buitenland. Soms hebben andere landen voordeel omdat die goedkoper zijn.
-Nederlandse landbouwers zoeken voortduren naar nieuwe markten en nieuwe prdocutie methode om de     Concurrentie voor te blijven. Door nieuwe uitvindingen is de fruitteelt nog steeds in Nederland.
-In de landbouw wordt  kunstmest en chemische bestrijdings middelen heel veel gebruikt. Dit kan schadelijk zijn en de boeren zoeken steeds meer naar alternatieven.

Het Groene Hart.
Het groene hart ligt in West-Nederland. De grond is erg nat door de velen sloten zo kan het gras goed groeien. Als de bovenlaag van de grond uitdroogt zag de grond. Het weide gebied van het Groene Hart is 80.000 ha groot. Het is een waardevol gebied. De helft van alle grutto's broedt in Nederland en veel in het Groene Hart. Het heeft ook een belangrijke recreatieve functie.
De invloed Europese landbouwbeleid op dit gebied was heel groot. Door de garantieprijzen specialiseerden veel boeren zich op melkproductie. Het aantal koeien nam toe, en om koeien te kruisen nam het melk gif toe. Na de melkquotering daalde het aantal dieren en bedrijven snel. Grote melkvee bedrijven kochten de kleinere bedrijven op en konden zo hun inkomen op peil houden.

Glastuinbouw.
Glastuinbouw is erg belangrijk in Nederland. Het is 20% van de landbouwopbrengst. Regering wil daarom glastuinbouw stimuleren. Niet overal mag je in Nederland kassen bouwen. In Geldermalsen moeten enkele kassen verdwijnen om plaats te maken voor woning bouw. Kassen zijn tegenwoordig goed geïsoleerd. De kassen worden door computers bestuurd. In de nieuwe kassen is substraatteelt. In Brabant zijn veel agglomeratie voordelen.

De zandgronden.
Voor de landbouw is zand van nature een slechte grondsoort, omdat er weinig plantenvoedsel in zet en omdat het snel uitdroogt. Er waren maar weinig goede stukjes landbouw tot dat de kunst mest werd uitgevonden. Grote stukken bos en heide verdwenen. Door de lage transportkosten kon veevoer uit andere gebieden worden geïmporteerd. Veel boeren op zandgronden specialiseerden zich in veeteelt. Er was wel veel grote milieu schade, bomen werden weg gehaald en afvalstoffen werden door lucht en rivieren verspreid.

Beheersovereenkomst.
De boeren moeten precies bijhouden hoeveel dieren ze hebben en hoeveel mest de dieren opleveren. Er is een maximum aan mest gegeven. In 1995 werd een plan gemaakt om de natuurgebieden in Nederland uit te breiden en de vele losse natuurgebieden die er al zijn met elkaar te verbinden. Voor een deel zijn dat natuurgebieden op het land, en voor een deel op het water. In 2018 moet het voltooid zijn. De boeren spelen er ook een belangrijke rol in, als zei slechte dingen op het gras doen heeft de omgeving daar last van. Op sommige plaatsen mogen boeren pas maaien als het broedseizoen over is. Omdat de boeren zo niet helemaal vrij zijn krijgen ze financiële tegemoetkoming. De overheid en boeren streven naar biologische landbouw, zodat er geen chemische producten meer worden gebruikt. Ook moeten de afvalstoffen goed gereinigd worden voordat ze de natuur in gaan. Mensen mogen niet de erfelijke eigenschappen van de planten veranderd hebben. De vraag van consumenten voor duurzame landbouw moet toenemen. De prijzen moeten dalen en daardoor geeft de overheid subsidies.  

Woorden 3.2:
Substraatteelt = Het kweken van planten op een kunststof ondergrond.
Agglomeratievoordelen = Voordelen die bedrijven hebben als ze bij elkaar in de buurt zitten.
Mestboekhouding = Gegevens die boeren moeten bij houden voer de hoeveelheid mest die hun dieren opleveren.
Ecologische Hoofdstructuur = Alle natuurgebieden in Nederland die met elkaar verbonden zijn.

3.3. Landbouw in Oostenrijk.
In Oostenrijk is ongeveer 46% van de grond bedekt met bos en 40% bestaat uit grasland en akkers. De rest zijn wegen, stedelijke bebouwing water enzovoort. De belangrijkste opbrengsten zijn granen, suikerbieten en aardappelen. In het oosten wordt ook veel groente, fruit en wijn geproduceerd. Het westen en midden heeft veel veeteelt.

Kenmerken van de Oostenrijkse landbouw.
-Veel landbouwbedrijven liggen in berggebieden. Dit zijn meestal marginalen bedrijven
-  Bij een groot aantal bedrijven komt landbouw als nevenactiviteit voor. 60% van de boeren heeft nog een andere vorm van inkomen.
-Ongeveer 45% van de landbouwbedrijven is kleiner dan 10 ha en de inkomens zijn 30 % lager dan in de industrie. Zonder steunmaatregelen zouden ze failliet gaan. Die krijgen ze vooral omdat ze er op een milieuvriendelijke wijze produceren.

Ongeveer 75 % van de Oostenrijkse landbouwgrond ligt in berggebieden en ongeveer 25 % ligt in hooggebergte die geschikt zijn gemaakt voor veeteelt. Omdat er in het te dal te weinig voedsel is voor het vee, gaan de boeren al eeuwen lang in de zomer met hun dieren de berg op. Het kost vel arbeidsintensief. In sommige gebieden worden gaan alleen jonge dieren naar de bergweiden, zij hoeven niet gemolken te worden. Er zijn ook pijpleidingen om melk naar het dal te laten stromen. En je kan nu bijna overal met de auto komen. Gebieden die slecht bereikbaar zijn worden verwaarloosd.

De Kaasstraat.
Rond 1960 was het Bergenzerwald een armoedig gebied. Het was moeilijk te bereiken en geen industrie. Ze leefde van landbouw en als je geen werk had verliet je het gebied. De koeien staan in de winter op stal en in de zomer gaan ze ergens anders heen. Tweemaal per dag werden de dieren gemolken en er werd kaas van gemaakt. Doordat er een Kaasstraat is gemaakt, dit is een straat waar je door heen kan rijden om bedrijven te zoeken die kaas maken, kunnen boeren nu werken. Iedereen leeft daar nu van het toerisme. De meeste bedrijven zijn daar klein en hebben maar een paar hectare grasland en niet meer dan 10 koeien. Het is de grootse silovrije gebied van de EU. De meeste boeren zagen de toetreding tot de EU niet zitten en waren bang voor een quota. De boeren werken helemaal biologisch zo krijgen ze een inkomenstoeslagen. Omdat hun bedrijven moeilijk te bereiken zijn krijgen ze ook geld uit de bergboerenregeling.

Biologische landbouw.
Oostenrijk heeft de meeste biologische landbouw van de EU. Ongeveer 14 % van de landbouwgrond wordt gebruikt voor biologische landbouw. Een derde deel van de biologisch bewerkte grond levert akkerbouwproducten op. Een klein deel is voor fruitteelt en wijnbouw en meer dan de helft is voor veeteelt. Oostenrijk krijgt veel geld voor de biologische landbouw. Biologische producten is 4 % van de Oostenrijkse voedingsmarkt.

Productie van energie.
De EU wil niet meer afhankelijk zijn van de aardolie omdat het duur, schaars en niet goed voor het milieu is. Er moeten meer biobrandstoffen worden geproduceerd. In Oostenrijk staan er 10 fabrieken met biodiesel, het wordt gemaakt met koolzaad, zonnebloemen of palmolie. Elders wordt ethanol vermengd met benzine. Eerst worden de grondstoffen fijngemalen en de suikers gaan gidsen, daardoor ontstaat ethanol als afval product. Oostenrijk is verder in deze ontwikkeling dan Nederland. Er wordt nog gezocht naar ander mogelijkheden voor brandstof, de biobrandstof is duurder en je kan er minder kilometers op rijden.

Woorden 3.3:
Marginale bedrijven     = Bedrijven die nauwelijks geschikt zijn voor de landbouw.
Transhumance = Jaarlijkse verplaatsing van vee tussen twee gebieden.
Estivage = Jaarlijkse verplaatsing van vee tussen het dal en gebieden hoog in de bergen
Sociale braak =  Landbouwgrond die niet gebruikt wordt omdat er geen mensen zijn die het werk kunnen doen.

HOOFDSTUK 4

Paragraaf 4.1
Landschap is het uiterlijk van een gebied. In de geografie maakt je een tweedeling in natuurlandschap en cultuurlandschap.
Natuurlijke elementen die het landschap van de middellandse zee bepalen:
-    Middellandse Zee
-    De natuurlijke vegetatie
-    Hoogteligging
-    Reliëf
De middellandse zee heeft een lange kustlijn door de vele inhammen, eilanden en schiereilanden.
Veel toeristen door de blauwe zee. De zee is zout en vies doordat het een bijna afgesloten binnen zee is. Alleen via de straat van Gibraltar komt vers oceaan water binnen. Daardoor komen er geen eb en vloed verschillen. Er wordt weinig zoet water aangevoerd en er is grote verdamping blijft alleen zout water over. De nijl en de Rhône monden in de Middellandse zee uit. Middellandse zee gebied is een subtropische landschapszone. Je vind subtropische landschapszone rond de 30 graden noorderbreedte en zuiderbreedte. Bij het middellandse zee klimaat komt begroeing voor dit is Mediterrane vegetatie. De gebergtegordel die begint in het Middellandse Zeegebied en die doorloopt tot het oosten van Azië heet het Alpiene plooiingsgebied. Het ontstond omdat het gebied op de grens ligt van aardplaten. Hooggebergte heeft toppen hoger dan 1500 meter en middelgebergte heeft toppen van 500-1500 meter. Middellands zeegebied heeft hooggebergte. Langs de kust veel laagland. De natuurlijke begroeiing is bijna allemaal verdwenen. In het middellands zeegebied hebben ze Mediterrane landbouw en extensieve veeteelt. Er zijn terrassen aangelegd voor meer te verbouwen. Door de ligging reliëf en klimaat van het middellands zeegebied wordt het regelmatig getroffen door natuurrampen, vulkanen, aardbevingen, droogte, overstromingen, aardverschuivingen en natuurlijke bosbranden. Droogte en overstromingen komen het meest voor in het Middellandse zeegebied en komen vooral voor in de zomer. Overstromingen komen omdat er in 1 keer heel veel regen valt. Er zijn ook veel verschillen tussen het kust gebied en het binnenland. Sinds 1960 komen er steeds meer mensen langs de kust wonen door toename van werk in de industrie en in de diensten en door het toerisme. Omdat er zoveel mensen in de kustgebieden wonen komt er vervuiling en verandering van het landschap.

Paragraaf 4.2
Er zijn 5 hoofdklimaten; A,B,C,D,E klimaten. De hoofdklimaten zijn onderverdeeld op basis van tempratuur. Het mediterrane klimaat heeft de letters Cs. C is zeeklimaat of gematigd maritiem klimaat. De s is voor dat de zomers droog zijn. Je kan de letter a of b er nog bij doen. A betekend dat de gemiddelde temperatuur van de warmste maand hoger is dan 22 graden.
Mediterrane klimaat kent grote neerslagverschillen. De neerslag valt meestal van november tot april en in stortbuien. In de zomer valt er minder neerslag dan in de winter.
Verschillen in de neerslag komt door luchtdruk verschillen en de overheersende de wind die waait. Bij de evenaar ligt een lage drukgebied. Bij de subtropen een hogedrukgebied. Lage druk ontstaat doordat het warm is. Warme lucht stijgt op, zo is er weinig lucht aan de oppervlakte en weinig lucht betekend lage druk. Het lage drukgebied licht niet altijd bij de evenaar, als het zomer is op het noordelijk halfrond ligt het lagedrukgebied iets meer ten noorden van de evenaar. Als het zomer is op het zuidelijk halfrond light het lagedrukgebied iets ten zuiden van de evenaar. Het subtropische hogedrukgebied gaat mee met die beweging. In de zomer is heeft het middellandse zeegebied van een hogedrukgebied, Azoren-hoog. Er waaien door deze hogedrukgebied in de zomer noordoostenwinden. Noordoostenwinden komen meestal vanaf land en neemt dus weinig neerslag mee. In de winter zijn de hogedrukgebieden verschoven en waaien er westerwinden die van de Atlantische oceaan komen en nemen neerslag mee.  
Bij stortbuiten valt er in 1 keer heel veer regen. Dit komt door stijgende lucht. Dat kan door hitte komen, warme lucht is licht en stijgt gemakkelijk op. Eenmaal hoger en de lucht koelt af. Het vocht in de lucht gaat condenseren, dit is stijgingsregen. De lucht kan ook gedwongen worden om op te stijgen tegen gebergten dit heet stuwingsregen. Lagedrukgebieden die ontstaan doordat warme en koude luchtstromen op elkaar botsen en de warme lucht daardoor moet stijgen heet frontale depressies.
Binnen een klimaat kunnen ook verschillen komen dit komt door :
-    Breedte ligging
-    Hoogte ligging
-    Afstand van zee
Hoe dichter je bij de evenaar zit hoe warmer het is. Hoe hoger een plaats ligt hoe kouder het is. Een plaats die dichter bij de zee ligt zijn de zomers minder warm en de winters minder koud dan een plaats die verder van de zee afligt. De hoeveelheid neerslag bij de kust is hoger dan landinwaartst door vochtige zeelucht, dit kan alleen bij aanlandige wind en niet tegengehouden wordt door gebergten.
Een water situatie in een gebied is de waterbalans. Bij een beschrijving van waterbalans hou je met dit bezig:
-    Het water dat het gebied binnenkomt
-    Het verbruik en verblijf van wat vinnen de regio.
-    Het water dat het gebied weer uitstroomt
-    De hoeveelheid water die verdampt.
Binnen het middellands zee gebied zitten grote verschillen in waterbalans. Een waterbalans van een gebied kan negatief zijn. Dan droogt een gebied uit. In het middellands zeegebied zijn er problemen in de zomerperiode, er valt weinig neerslag, tempratuur is hoog, en de hoeveelheid water die planten en mensen nodig hebben is groot. En er komen veel toeristen.
Als je te weinig water hebt kan je het vraag verminderen of het aanbod vergroten. De mens heeft nauwelijks invloed op de hoeveelheid neerslag dus kan je het aanbod vergroten door minder wat er ongebruikt naar de zee te laten gaan. Of water ergens anders vandaan te voeren. Door aanleggen van kanalen. Ook kan je water ontzilten en het hergebruiken van afvalwater. Een nadeel is dat mensen niet worden aangemoedigd om minder water te gebruiken. Zuinig zijn met water past bij duurzaam gebruik. Landbouw kan veel water besparen door druppelirrigatie. Of het verbouwen van minder water vragende gewassen.
Er komen overstromingen in de zomer door stortbuien. De grond kan dat niet aan en gaat langs de hellingen naar beneden. Rivieren vullen zich snel en overstromen. Het water is krachtig daardoor wordt veel grond meegenomen. De rivieren kunnen ondieper worden en zo komen er sneller overstromingen. Er kunnen ook aardverschuivingen komen. Dit komt meestal voor op steilere hellingen.

Paragraaf 4.3.
Een ander woord voor landschapsvormen is geomorfologie. Deze geomorfologie is het resultaat van krachten die van binnenuit de aarde op de aardkorst inwerken en krachten die van buitenaf de aarde op de aardkorst inwerken. De eerste kracht heet endogene kracht (vervorming reliëf) en de tweede kracht heet exogene kracht (reliëf afgevlakt, verwering, erosie).
Bij oude vulkanische gebieden zitten gaten in het landschap, dit zijn Cladera’s. Vulkanisme komt doordat het gebied op een plaatgrens ligt. De platen bewegen naar elkaar toe (convergente plaatgrens). De vulkanen die het gevolg zijn van het convergeren van aardplaten barsten meestal heftig uit (explosieve eruptietype). Magma komt uit de vulkaan -> koelt af op de aardoppervlak -> lava -> basalt. Lava koelt snel en krimpt snel -> scheuren.   Uit een vulkaan kan ook vulkanisch as komen daar uit ontstaat tufsteen.  
Er zijn veel aardbevingen in het Middellandse Zeegebied want ze liggen op de rand van een aantal aardplaten. Aardbevingen en vulkanisme en gebergtevorming kun je in het Middellandse Zeegebied, oppervlakkig gezien, toeschrijven aan de botsing van 4 platen.  Er bewegen 2 grote (Afrikaanse en Euraziatische plaat) en twee kleine platen ten opzichte van elkaar. Als twee platen convergeren botsen ze op elkaar, de ene plaat kan onder de andere schuiven. Er ontstaat een subductiezone. Je ziet ten zuiden van Kreta zo’n zone.  De continenten van Afrika en Arabië hebben contact gemaakt met die van Eurazië. Onderzoekers verwachten dat er in de toekomst geen Middellandse Zee meer bestaat maar een nieuw gebergte door de botsing.
Cappadocië is een gebied in Centraal-Anatolië in Turkijke. Het landschap komt door endogene en exogene krachten (vulkanisme en erosie). 15 miljoen jaar geleden waren hier grote vulkanische activiteiten. Er is witte, grijze en roze as uitgespoten en af en toe afgewisseld met lava. Door de druk van de lava werd het as samengeperst tot tufsteen. Tufsteen is een zacht gesteente. De tufsteen werd weggespoeld en bleven de harde stukken basalt liggen. Tufsteen is zo zacht dat je er makkelijk gaten in kan maken. Onder de grond tref je vele ondergrondse holwoningen en rotskerken en zelf onderaardse steden.

Paragraaf 4.4
De Middellandse Zee is een vervuilde zee. Er varen veel kleine en grote boten en soms zijn er olierampen. De meeste vervuiling komt van het land. Landbouw, Industrie en steden. Vervuiling door steden neemt toe, dat komt door de urbanisatiegraad. Er wonen meer mensen in de stad en er komt meer toerisme. De meeste vervuiling komt doordat er veel ongezuiverd rioolwater de middellandse zee in stroomt. Dit is meestal van de Armere landen. Alle vervuiling blijft daar ook omdat het een bijna afgesloten binnenzee is.  
Door alle vervuiling wordt de fauna en flora van het Middellandse Zeegebied aangetast. De zeevervuiling is een probleem van veel landen. De landen rond de Middellandse Zee werken samen om het milieu te verbeteren. Ze willen minder vervuiling vanaf het land, tegen gaan van scheeps ongelukken en lozen van olie en de ontwikkeling van kustgebieden door toerisme te beheersen.
In het Middellandse Zeegebied komt veel landdegradatie voor. Er zijn natuurlijke (Csa-klimaat  en reliëf ) menselijke oorzaken (langdurig gebruik van het gebied).
Verwoestijning is het groter worden van woestijngebieden of het ontstaan van nieuwe woestijngebieden. Je ziet het in Spanje, Turkije, Afrikaanse deel en het Midden-Oosten. Het ontstaat door droogte, uitputting van de bodem door landbouw, verwijderen van natuurlijke vegetatie en gebruik van het grondwater.
Verzilting is het zouter worden van de bodem. Het ontstaat door het binnendringen van zout zeewater, door irrigatie zodat de grondwaterspiegel stijgt. In grondwater zit zout en door verdamping blijft het water aan de oppervlakte.
Bodemerosie is het verdwijnen van de bodemlaag. Dit kan gebeuren door water en wind. Het hele Middellandse Zeegebied wordt aangetast. Een extreme vorm van bodemerosie si Geulerosie. Het ontstaat vooral in gebieden waar, door ingrijpen van de mens, het natuurlijk evenwicht verstoord is en waar het onderliggend gesteente van nature gevoelig is voor erosie. De grondwaterspiegel komt lager -> droogteschade aan gewassen. Bodemerosie door water zie je vooral in gebieden met reliëf-> er valt veel regen -> niet op het zelfde moment opgenomen worden -> bodemmateriaal spoelt sneller weg dan dat nieuw bodemmateriaal kan worden aangemaakt.  -> vruchtbare toplaag van de bodem verdwijnt.
1/3 van Griekenland dreigt op korte termijn te verwoestijnen. Dat komt door steeds intensievere gebruik van natuurlijke hulpbronnen. Er zijn hogere tempraturen en minder regen. De aquifers verzilten steeds water omdat ze gevuld worden met zeewater. Het land is ruig en bergachtig, veel hoogteverschillen en er bijna geen regenval is  het gevoelig voor erosie en woestijnvorming. Er komen ook veel bosbranden. Er komen meer watertekorten en er is slecht irrigatie.
Als je verwoestijning en bodemerosie tegen wil gaat moet je gaan herbebossen.  Je kan ook de terrassen herstellen. Er zullen ook minder aardverschuivingen komen. Bij stortbuien komt het water niet meteen op de grond maar in de bossen.
Verzilting kan je tegengaan door betere irrigatie en drainage. Als de natuur de oorzaak is kan je het niet tegen gaan, mensen moeten zich aan passen aan de zoutere omstandigheden.

HOOFDSTUK 5

Paragraaf 5.1
De aardkorst bestaat uit verschillende lagen. De aardkorst is de buitenkant van de aardbol. Onder de aardkorst is de mantel, ze bestaan allebei uit gesteenten. De gesteente in de mantel is meer dan 1000 graden en is vervormbaar. Het gesteente is taai, vloeibaar en kan stromen. Het buitenste deel van de mantel is het gesteente vast. De buitenste laag van de aarde heet lithosfeer, die bestaat uit de aardkorst en buitenste deel van de mantel. De aardkern zit onder de mantel. De aardkern is 6600 graden. Het mantelgesteente maakt langzaam vloeiende beweging, dit heet convectiestroom en zo kan de aarde de warmte kwijt.
De lithosfeer bestaat uit een aantal losse platen, die platen bestaan uit oceanische en/of continentale korst. De lijnen waar twee of meer platen tegen elkaar liggen, heten plaatgrenzen, plaatranden of breuken. De platen kunnen verander van plaats, vorm en grootte door convectiestromen. De verschuivingen heten platentektoniek. Er zijn drie mogelijke bewegingen van platen:
-    Platen bewegen van elkaar af.  Breuken waarbij platen van elkaar af bewegen heten divergente plaatgrenzen. Die grenzen vind je vaak ben een midden oceanische rug.
-    Platen bewegen naar elkaar toe. Breuken waarbij platen naar elkaar toe bewegen zijn convergente plaatgrenzen. Er komt subductie. Bij gebieden waar subductie voorkomt  ontstaan op de oceaanbodem een diepzeetrog.
-    Platen bewegen langs elkaar. Breuken waarbij platen langs elkaar bewegen zijn transforme breuken.
Onderzoekers krijgen steeds meer te weten over endogene krachten. Ze schetsen met kennis een beeld van hoe de aarde er miljoenen jaren gelede uitgezien kan hebben. Ze gaan daarbij uit van het actualiteitsprincipe. Er zijn vier hoofdtijdperken en elf perioden samen de geologische tijdschaal. Wij leven in het Kwartair.
Bij vulkanisme komt magma uit de mantel naar boven -> Op de aardoppervlak gekomen is het lava -> Als het afgekoeld en hard is, is het basalt. Graniet ontstaat bij ondergronds stollen van magma. Je vind vulkanen vooral bij divergerende en convergerende plaatgrenzen.
Een vulkaanuitbarsting heet eruptie. Effusieve eruptie is als het magma rustig uit de vulkaan vloeit. En Explosieve eruptie is als het magma taaier en minder goed vloeibaar en komt het er met enorme kracht uit.
Een complete vulkaan bestaat uit drie onderdelen: een magma haard -> verzamelt magma, een toevoerkanaal -> magma stroomt naar aardoppervlakte, een vorm aan de aardoppervlakte -> vulkaan. Drie vulkaanvormen:
-    Schildvulkaan. Lava stroomt lang voordat het stolt, een brede basis en een flauwe helling. Vooral bij middenoceanische ruggen.
-    Stratovulkaan. Heeft een gelaagde opbouw, kegelvorming, relatief hoog, explosieve uitbarsting en grote kraters.
-    Spleeteruptie. Door divergerende plaatgrenzen ontstaan lange spleten in het aardoppervlak, langs deze spleten zijn er overal kleine pegeltjes waaruit lava stroomt
Een aardbeving is elke trilling van een deel van de aardkorst dit ontstaat door platentektoniek. Gesteenten houden eerst het verschuiven van aardplaten tegen door de wrijving tussen de gesteentelagen -> er komt een grote spanning -> gesteentelagen bewegen met een korte schok langs elkaar. De plek in de aardkorst waar de aardbeving ontstaat, is de aardbevingshaard of hypocentrum. Loodrecht daar boven is het epicentrum, daar is de aardbeving het sterkst. Een diepe aard beving heeft de meeste spanning dat is dus een zware aardbeving.
Met een seismograaf kan je de kracht van een aardbeving meten. De sterkte geef je aan met een getal op de schaal van Richter. Een beving met een kracht van zes is een zware aardbeving en vanaf acht een zeer zware aardbeving.
Aardbevingen op de zeebodem tilt het bovenliggende water op. De golf is maar een paar centimeter maar beweegt onderwater wel tot 1000 km. Bij de kust kan die niet zo hard en daardoor komen er golven van tientallen meter, dit is een vloedgolf of tsunami.
Plooiingsgebergte ontstaat als twee platen op elkaar botsen of verdwijnen onder elkaar, het materiaal wordt dan samengedrukt, geplooid en opgeheven.
Breukgebergten ontstaan als platen breken. Het speelt af onder een continent. Het continent bolt op door warmte en druk van magma en zo ontstaan er scheuren of breuken die de aardkorst in stukken verdelen.  Bij de breuken komen vulkanisme en aardbevingen voor.  De stukken die omhoog komen heet een horst. De stukken die dalen heet een slenk.

Woorden hoofstuk 4 en 5.1:
Subtropische landschapszone  = Gebied dat zich uitstrekt langs de keerkringen
Mediterrane vegetatie = vegetatie die bestaat uit planten die zich aangepast hebben aan de droogte van de zomer in het middellands zeegebied.     
Alpiene plooiingsgebied = Een gebergte gebied die begin in het middellands zeegebied en doorloopt tot het oosten van Azië
Mediterrane landbouw = Vorm van landbouw in het middellands zeegebied die zich kenmerkt door graan verbouw, boomculturen en extensieve veeteelt.
Extensieve veeteelt = Vorm van veeteelt waarbij weinig geld en arbeid per dier en oppervlakte wordt gebruikt     
Stijgingsregen = Regen die ontstaat doordat lucht door verwarming opstijgt.
Stuwingsregen = Neerslag die ontstaat door opstijgen van vochtige lucht tegen een berg.
Frontale regen = Lage luchtdrukgebied dat ontstaat door botsing van warme en koude luchtstromen
Waterbalans = Het verschil tussen de hoeveelheid water dat een gebied binnenkomt en de hoeveelheid water dat uit een gebied verdwijnt.
Duurzaam gebruik = Het op zo’n manier met de omgeving  omgaan dat die omgeving niet aangetast wordt en ook door de komende generaties nog gebruikt kan worden en leefbaar is.
Aardverschuivingen = Als één geheel afschuiven van een losse verweringslaag van een helling.
Gemorfologie =  Landschapsvromen, zoals bergen, dalen en vlaktes.
Endogene krachten = Krachten van binnenuit de aarde.
Exogene krachten = Krachten van buitenaf de aarde.
Caldera  = Enorme kraters van soms 10 tot zelf 50 km doorsnede, in vulkanen die ontstaan zijn doordat de vulkaantop weggeblazen of ingestort is.
Convergente plaatgrens = Een plaatgrens waar aardplaten naar elkaar toe bewegen.
Explosieve eruptietype = Het magma is taai en minder goed vloeibaar, en in combinatie met gassen komt de uitbarsting plotseling en met enorme kracht.
Lava = Afgekoelde magma.
Basalt = Gesteente dat ontstaat door het afkoelen en hard worden van lava.
Tufsteen = Hard geworden vulkanische as.
Subductiezone = Een gebied waar de ene aardplaat onder de andere aardplaat duikt.
Urbanisatiegraad = Het percentage van de bevolking dat in stedelijke gebieden woont.
Landdegradatie = Een verzamelterm voor alle processen in een landschap die de kwaliteit van bodem en water aantasten, zoals verwoestijning, verzilting en versnelde bodemerosie.
Verwoestijning = Verwarming van vruchtbare bodem in aride en semi-aride gebieden. Vaak breiden woestijnen zich in oppervlakte uit.
Verzilting = Verzouten van zoete omstandigheden.
Irrigatielandbouw = Landbouw met behulp van water dat ergens anders vandaan wordt aangevoerd.
Bodemerosie = Het verdwijnen van de bodemlaag.
Geulerosie = Een vorm van erosie waarbij kloofvormige insnijdingen van enkele meters diepte kunnen ontstaan.
Lithosfeer = Een vaste gesteentelaag van gemiddeld 100 tot 200 km dik, die bestaat uit de aardkorst en het buitenste deel van de mantel.
Convectiestroom = Een stroming van het warme gesteente in de mantel.
Plaatgrenzen = De lijn waar twee of meer platen tegen elkaar liggen.
Plantentektoniek = Verschuiving of beweging van platen.
Divergente plaatgrenzen = Breuk waar platen van elkaar af bewegen.
Middenoceanische rug = Een plaatgrens in de vorm van een bergketen op de oceaanbodem.
Convergente plaatgrenzen = Een plaatgrens waar aardplaten naar elkaar toe bewegen.
Subductie = De ene plaat duikt onder de andere.
Transforme breuken = Breuk waarbij platen langs elkaar bewegen.
Endogene krachten = Krachten van binnenuit de aarde.
Actualiteitsprincipe = Principe waarbij men ervan uit gaat dat wat nu met de aarde gebeurt, ook vroeger zo werkte.
Geologische tijdschaal = De geschiedenis van de aarde, verdeeld in vier hoofdtijdperken en elf perioden.
Eruptie = Een vulkaanuitbarsting.
Effusieve eruptie = Een vulkaanuitbarsting waarbij magma rustig uitvloeit.
Explosieve eruptie = Het magma is taai en minder goed vloeibaar, en in combinatie met gassen komt de uitbarsting plotseling en met enorme kracht.
Schildvulkaan = Een vulkaan met een brede basis en een flauwe heling, ontstaan door uitvloeiing van dun vloeibaar lava.
Stratovulkaan = Een vulkaan met een steile helling en een kegelvorm die kilometers hoog kan worden, ontstaan doordat lava niet makkelijk uitvloeit.
Aardbeving = Trilling van een deel van de aardkorst.
Hypocentrum = Aardbevingshaard. Dit is de plek waar een aardbeving ontstaat.
Epicentrum = Het punt op de aardkorst loodrecht boven de aardbevingshaard, waar de aardbeving het sterk gevoeld wordt.
Schaal van Richter = Schaalverdeling die de kracht van een aardbeving aangeeft.
Vloedgolf / Tsunami = Hoge en snel bewegende golf die plotseling ontstaat na een aardbeving.
Plooiingsgeberten = Gebergte dat ontstaat doordat platen op elkaar botsen waardoor gesteentelagen plooien.
Breukgebergten = Gebergte dat ontstaat als platen breken, zoals bij middenoceanische ruggen.
Horst = Een stuk van de aardkorst dat langs de breuken omhoog komt.
Slenk = Een stuk van de aardkorst dat langs de breuken daalt.

5.2 De aarde verandert van buitenaf
Door krachten van binnenuit de aarde ontstaan gebergten. Vergeleken met die enorme steenmassa’s, met hun soms besneeuwde toppen, is de mens maar klein. Gebergten lijken dan ook voor eeuwig te bestaan. Maar dat is niet zo! Krachten van buitenaf slopen de gebergten. Door die afbraak ontstaat nieuw reliëf.

Verwering
De aardkorst bestaat uit gesteenten, die ontstaan onder andere door het afkoelen en hard worden van lava. De gesteenten op aarde worden langzaam maar zeker afgebroken door krachten van buitenaf de aarde, de exogene krachten.

Verwering is de aantasting van gesteenten door de inwerking van temperatuur, regenwater en planten. Vroeg of laat vallen alle gesteenten uit elkaar of veranderen ze van samenstelling. Er zijn twee soorten verwering: mechanische- en chemische verwering.

Mechanische verwering
Bij mechanische verwering valt gesteente in kleinere stukjes uiteen zonder dat de samenstelling verandert. Mechanische verwering komt onder vier omstandigheden voor:

-    Vorstverwering
In scheurtjes van gesteenten zit water. Bij temperaturen onder nul bevriest het water. Door bevriezing neemt het volume van water toe, deze toename van volume drukt het gesteente uiteen.
-    Instraling van de zon
Overdag verwarmt de zon het gesteente. Het gesteente zet door deze warmte uit. ’s Nachts koelt het af, waardoor het gesteente inkrimpt. Door dit uitzetten en inkrimpen, springen er schilfers van het gesteente af. Hoe groter het verschil tussen de dag- en nachttemperatuur, hoe groter deze verwering.
-    Zoutkristallen
Als water in scheurtjes van gesteenten verdampt, blijven zouten over. Die zoutkristallen groeien aan en maken de scheurtjes groter.
-    Wortels van planten dringen scheurtjes in gesteenten binnen. Door groei krijgen planten dikkere wortels. Die dikkere wortels maken de scheurtjes groter en gesteente breekt uiteindelijk af.

Chemische verwering
Bij chemische verwering verandert de samenstelling van gesteenten. Oplossing en roestvorming zijn twee voorbeelden van chemische verwering:

1.    Oplossing
In water zitten zuren. In regenwater is bijv. kooldioxide (CO₂) opgelost, wat het regenwater iets zuur maakt. Bij het verteren van planten ontstaan zuren die in het grondwater terechtkomen. Deze zuren lossen kalk in gesteenten op. In kalkrijke gebieden ontstaan zo grotten en ondergrondse rivieren.

2.    Roestvorming
Bij roestvorming of oxidatie komt een verbinding tot stand tussen ijzerdeeltjes in het gesteente en zuurstof. Meestal zit de zuurstof in het regenwater opgelost. Door oxidatie ontstaan roodbruine roestvlekken.

Klimaat en verwering
Het klimaat heeft invloed op de soort verwering en de snelheid van de verwering. De zon warmt gesteenten op tot wel 60 °C. ’s Nachts koelt het erg af en krimpen gesteenten sterk. In regenrijke gebieden, zoals in gematigde klimaten, is de chemische verwering groter. Door verschil in soort en snelheid van verwering, verschilt ook het aanbod van verweringsmateriaal. Mechanische verwering levert grover materiaal dan chemische verwering.

Transport, erosie en sedimentatie
Zwaartekracht, gletsjers, rivieren, zee en wind verplaatsen het verweringsmateriaal. Tijdens het transport raakt verweringsmateriaal de ondergrond. Dat zie je aan allerlei sporen, als deuken en krassen in gesteenten. Gesteenten worden zelfs mooi glas geschuurd, of een dat wordt uitgeslepen. Deze uitslijping van gesteenten door puin dat zwaartekracht, gletsjers, rivieren, zee en wind vervoeren, is erosie. Het afzetten van verweringsmateriaal is sedimentatie. Door sedimentatie ontstaat een losse laag klei, zand of kalk. Voorbeelden sedimentatiegesteenten: leisteen, zandsteen en kalksteen.

Stroomgebied
Het gebied waarvan de neerslag naar één rivier toestroomt is het stroomgebied of verzamelgebied van een rivier. Water stroomt naar het laagste punt, voor de hoofdrivier is dat de zee.

De grens tussen stroomgebieden is de waterscheiding. Dat is een hoger gelegen gebied. Een rivier kent een bovenloop en een benedenloop. De bovenloop is het begin van een rivier in een hoger gelegen gebied. Daar zijn veel hoogteverschillen, waardoor het water er snel stroomt. In de bovenloop komen verwering en erosie heel veel voor. De benedenloop vind je waar de rivier door vlak land naar de monding stroomt. Door de kleine hoogteverschillen neemt de stroomsnelheid af en wordt de rivier breder. In de benedenloop is er vooral sedimentatie.

Bovenloop van de Rhône
Een vlechtende rivier is een rivier die uit meerdere betrekkelijk ondiepe rivierbeddingen bestaat. Een rivier gaat vlechten als de waterafvoer een groot deel van het jaar laag en korte tijd zeer hoog is. In het berggebied waar de Rhône ontspringt, is veel verweringsmateriaal aanwezig. Door de zwaartekracht vallen, rollen en glijden stukken steen richting de voet van het gebergte, de zogenaamde massabewegingen. Onderaan de helling blijft het materiaal liggen en er ontstaat een puinhelling. Een puinhelling is een verzameling losse stenen aan de voet van een bergwand. Als de verwering doorgaat, groeit de puinhelling aan. Een gebergte begraaft zich als het ware in zijn eigen verweringsmateriaal.

Een ander voorbeeld van een massabeweging in de bovenloop van de Rhône is een aardverschuiving. Een aardverschuiving is het als één geheel afschuiven van een losse verweringslaag van een helling.

In de bovenloop van de Rhône komen ook gletsjers voor. Een gletsjer of ijstong groeit aan als het klimaat kouder wordt. De groei van de gletsjer is dan groter dan het afsmelten in de zomer. Door de aangroei van een gletsjer, en door de erosie tijdens het transport van het verweringsmateriaal, schuurt een gletsjer een dal uit. Een gletsjerdal heeft een brede dalbodem en steile hellingen. Het puin dat een gletsjer afzet, heet morenen.

Benedenloop van de Rhône
Vanaf Lyon begint de benedenloop. In de benedenloop heeft de Rhône niet meer de kracht om grove delen mee te voeren. De sedimentatie neemt toe. Door meer toevoer van water wordt hij breder en dieper en is daardoor vanaf Lyon goed bevaarbaar. Als rivierwater vanuit een steil gedeelte in een vlakte uitkomt, neemt de stroomsnelheid sterk af. In de vlakte ontstaat een puinwaaier, een pakket sedimenten afgezet door en rivier op het punt waar het rivierwater vanuit een steil gedeelte in een vlakte uitkomt.

De Rhône hoort in de hele benedenloop tot de meanderende riviertype: het rivierwater stroomt door één bedding die zich in een regelmatige slingerbeweging door het landschap beweegt. Het ontstaan van dit riviertype heeft te maken met de hoeveelheid water, het debiet, die een rivier in een bepaalde tijd afvoert.

Een delta ontstaat wanneer de sedimentatie zo groot is dat de stroming van zee het materiaal niet kan meenemen.

Wind kan alleen heel fijn materiaal over grote afstanden meenemen. Zandkorrels verplaatst de wind stuiterend. Zo ontstaan zandheuvels die we duinen noemen. Deze duinen, die langs de kust liggen, heten zeeduinen.

Stroomgebied van de Colorado
De rivier de Colorado is zo’n 2200 km lang en ligt in de VS. De rivier begint in de Rocky Mountains en stroomt eindeloos door woestijngebieden. De mechanische verwering is sterker dan de chemische verwering. Het debiet van de Colorado wisselt sterk, waardoor de rivier vaak uit meerdere beddingen bestaat. De waterafvoer hangt af van smeltwater en vooral van regenbuien die in dit droge klimaat onregelmatig vallen. Als er veel water wordt afgevoerd, is de erosie groot.
 De Colorado haalt de laatste tijd de zee niet meer. Door de aanleg van stuwdammen en door irrigatie is de Colorado geen woeste rivier meer. Het water wordt opgespaard achter de stuwdammen en regelmatig afgevoerd. Veel verweringsmateriaal bezinkt in de stuwmeren. Onderweg wordt het grootste deel van het water via irrigatiekanalen afgetapt en de rivier sterft een roemloze dood net over de grens met Mexico.

5.3 Verschillen in klimaten
Atmosfeer
De buitenste laag van de aardbol is de lithosfeer. Deze gesteentelaag is zwaar en wordt door de zwaartekracht naar de aardkern getrokken. Rond de aarde is er een luchtlaag. Deze gasvormige omhulling van de aarde heet atmosfeer.

Stikstof (78%) en zuurstof (bijna 21%) zijn de twee belangrijkste gassen. In vochtige lucht is het aandeel van de gassen iets anders, omdat er dan meer waterdamp in de lucht zit. Hoe hoger je in de atmosfeer komt, hoe minder luchtdeeltjes er zijn en hoe ijler de lucht is.

In de onderste laag van de atmosfeer, de troposfeer, daalt de temperatuur met de hoogte. De bovengrens van de troposfeer heet tropopauze. Boven de tropopauze begint de stratosfeer, een luchtlaag waarin de temperatuur met de hoogte stijgt. Dit komt omdat er ozon wordt gevormd uit zuurstof. Daarbij komt energie (en dus warmte) vrij.

Weersverschijnselen, zoals wind en neerslag, vinden in de troposfeer plaats. De oorzaak is de verwarming van onderaf, waardoor onderaan warme lucht zit en bovenaan koude lucht. Koude lucht is relatief zwaar en zakt omlaag. De warme lucht nabij het aardoppervlak is relatief licht en stijgt. Stijging van vochtige lucht veroorzaakt condensatie en wolkenvorming.

In de stratosfeer zit koude lucht onderaan en de warme lucht bovenaan. Lucht stijgt of daalt niet en er zijn dus geen weerverschijnselen. In de troposfeer komen weerverschijnselen voor die de klimaten op aarde bepalen. Het klimaat is de gemiddelde toestand van het weer in een groot gebied, berekend over een langere periode van meestal 30 jaar.

Luchtcirculatie

Drie processen
Om de luchtcirculatie op wereldschaal te begrijpen, moet je kennis hebben van drie processen:

1.    Het ontstaan van lage luchtdruk
Warme lucht stijgt op en zet uit. Deze uitzetting kost energie, waardoor de lucht afkoelt. Het gebied rond de evenaar krijgt de meeste zonne-energie, waardoor de aarde er het meest warmte uitstraalt en de lucht er sterk verwarmd wordt. Door opstijging van lucht neemt de hoeveelheid lucht aan de grond af en er ontstaat een gebied met lage luchtdruk of minimum.

Door de afkoeling van de lucht condenseert de waterdamp en er ontstaan wolken. Koude lucht kan namelijk minder waterdamp bevatten dan warme lucht. Door de constante opstijging van vochtige warme lucht in de tropen, ontstaan daar enorme wolken met zware regenbuien, de zogenaamde stijgingsregen.

2.    Ontstaan van hoge luchtdruk
Als lucht in de atmosfeer afkoelt, dan daalt de lucht. Daardoor neemt de hoeveelheid lucht aan de grond toe en er ontstaat een gebied met hoge luchtdruk of maximum.

Bij dalende lucht stijgt de temperatuur, waardoor het aanwezige vocht verdampt. Zo ontstaat er een onbewolkte hemel zonder kans op neerslag.

3.    Ontstaan van wind
Het ontstaan van wind is verklaard door de Nederlandse weerkundige Buys Ballot. De wet van Buys Ballot bestaat uit twee regels: er ontstaat aan het aardoppervlak een luchtstroom of wind van een gebied met hoge luchtdruk naar een gebied met lage luchtdruk EN op het noordelijke halfrond heeft de windrichting een afwijking naar rechts, op het zuidelijk halfrond naar links. Je staat daarbij met de wind in je rug. De afwijking ontstaat door de draaiing van de aarde. Op lage breedte heeft de aarde een hogere snelheid dan op hoge breedte.

Windsysteem: het model
De wereldwijde luchtcirculatie, ook windsysteem genoemd, is de kringloop van luchtmassa’s in de troposfeer. De luchtdrukverdeling heeft een sterke invloed op het klimaat. Rond de evenaar valt veel neerslag. In de subtropische maxima en de polaire maxima zorgt de dalende lucht voor droogte. In de gematigde zone is aanvoer van energie uit de subtropen en botst de warme luchtstroom uit de subtropen op de koude luchtstroom uit de poolstreek. In de stijgende lucht ontstaan wolken waaruit regelmatig neerslag valt. De botsing van deze twee luchtsoorten heet een front.

Afwijkingen van het model
De luchtcirculatie is in werkelijkheid ingewikkelder. Er ontstaan door twee oorzaken afwijkingen van het model:

1.    Afwisseling van seizoenen
Door de loop van de aarde om de zon in één jaar tijd en de schuine stand van de aardas ten opzichte van de zon, ontstaan seizoenen. Op 21 december staat de zon loodrecht boven de Steenbokskeerkring op 23 en halve graad zuiderbreedte. Het is dan zomer op het zuidelijk halfrond en winter op het noordelijk halfrond. Op 21 juni zijn de rollen omgekeerd, met de zon loodrecht op de Kreeftskeerkring op 23 en halve graad noorderbreedte. Met het verschuiven van de zon schuift het tropisch minimum en daarmee het windsysteem en de neerslag, met wat vertraging, mee.

2.    Ligging van land en zee
Land en zee reageren verschillend op zonne-energie. Land warmt snel op en koelt snel af. Zonlicht valt alleen op het buitenste laagje aarde, zodat de zonne-energie maar een klein volume land verwarmt. Dit dunne laagje aarde straalt de warmte ook weer snel uit. Zee wordt langzaam warm, het duurt lang voordat het weer afgekoeld is.

Doordat land en zee verschillend reageren op zonne-energie, merk je de verschuiving van het tropisch minimum als gevolg van de seizoenen heel sterk boven land, maar nauwelijks boven zee. Het tropisch minimum ligt boven zee het hele jaar dicht bij de evenaar. Boven oceanen waait dan ook het hele jaar een passaat: de wind die waait van de subtropen naar de evenaar.

De oceanische circulatie
De kringloop van grote zeestromen samen, vormen de oceanische circulatie. De zeestromen worden vooral in gang gezet door de wind die over het wateroppervlak waait. Zo’n zeestroom heet een driftstroom.

Relatief warme zeestromen brengen warmte van gebieden op lagere breedte naar gebieden op hogere breedte. Relatief koude zeestromen vervoeren kou van gebieden op hogere breedte naar gebieden op lagere breedte. Relatief betekent dat je de temperatuur van het zeewater vergelijkt met de temperatuur boven land.

Het zeeklimaat zorgt in Nederland voor relatief koele zomers en warme winters. Overigens brengen winden die over een koude zee waaien veel minder of zelfs geen neerslag. Gebieden zonder die matigende invloed hebben een landklimaat. Ook in de tropen bestaat de matigende invloed van de zee.

Klimaatgebieden
Kenmerken:

1.    Breedteligging
Gebieden op lage breedte krijgen meer zonne-energie dan gebieden op hogere breedte.

2.    Ligging van hoge- en lage luchtdrukgebieden
Gebieden met hoge luchtdruk zijn droger dan gebieden met lage luchtdruk.

3.    Windsysteem en zeestromen
De wereldwijde luchtcirculatie en oceanische circulatie zorgen voor aanvoer van warmte of kou. Ze hebben ook invloed op aanvoer van vochtige of droge lucht.

4.    Hoogteligging
Hoe hoger je komt, des te meer de temperatuur afneemt. Daarom hebben berggebieden met hooggebergte koude klimaten. Wat nog niet gezegd is, is dat gebergten wind en dus warmte, kou en neerslag tegenhouden. Bij aanvoer van vochtige lucht valt aan de windkant van gebergten veel neerslag, de zogenaamde stuwingsregen, omdat de lucht moet stijgen tegen de berghellingen. De kant van de bergen die in de luwte ligt, blijft daardoor droog en noemen we de regenschaduw.
Köppen
Het klimaatsysteem van Köppen, een systeem dat klimaten indeelt op basis van verschillen in temperatuur en neerslag.

Een klimaatgebied is een gebied waarin temperatuur en neerslag binnen de gestelde klimaatgrenzen vallen.

Klimaatverandering
Net als de ligging van de continenten en gebergten verandert, zo verandert ook het klimaat. Zo zorgt de uitstoot van extra broeikasgassen voor hogere temperaturen. In Nederland vind je in de ondergrond sporen van tropische klimaten, van woestijnklimaten, maar ook van poolklimaten.

Een glaciaal is een relatief koude periode tijdens een ijstijd. Een interglaciaal is een relatief warme periode tijdens een ijstijd. Volgens de geologische tijdrekening leven we nu in een interglaciaal genaamd het Holoceen.

Paragraaf 5.4:
Het leven op de aarde vormt de biosfeer en het water de hydrosfeer. De aarde is een natuurlijk systeem. Dit is een bouwwerk van verschillende delen waarbij de verschillende delen relaties met elkaar hebben en elkaar beïnvloeden. Verandering in 1 onderdeel van het systeem heeft gevolgen voor de andere delen van het systeem. Met de kennis over continent verschuivingen concluderen de onderzoekers dat Antarctica dichterbij de evenaar heeft gelegen toen alle werelddelen samen één grote landmassa vormden. Dit oercontinent heette Pangaea. De ijskap op Antarctica kan aangroeien doordat er geen warme zeestromen vanuit de evenaar komen door westerwinden ten noorden van Antarctica. De waterkringloop of hydrologische kringloop is de constante verandering van water van vorm en plaats. Verdamping -> waterdamp -> condensatie -> water. Bevriezing -> vaste vorm -> dooi -> water. Het overgaan van waterdamp naar vaste vorm waarbij sneeuw ontstaat en andersom is sublimatie. Transparantie is wanneer planten water afgeven aan de lucht.                                    
Water veranderd van plaats door :
-    Zeestromen
-    Luchtstromen
-    Afstromen van oppervlakte water
-    Zakt door de grond (infiltratie)
In de lithosfeer, de biosfeer en de atmosfeer speelt de waterkringloop een grote rol.                    
Waterkringloop is betrokken bij:
-    Erosie
-    Transport van verweringsmateriaal
-    Sedimentatie
-    Transport van energie (zeestromen, verdamping, condensatie)
-    Water is onmisbaar bij planten en dieren.

Paragraaf 5.5:
De verschillende factoren die een rol spelen bij het ontstaan en de verandering van een landschap heten geofactoren. De bodem is de bovenste losse laag van de aardkorst die geschikt is voor bodemleven en plantengroei. De bodem ontstaat in de loop van tijd in gesteente of sentiment, onder invloed van klimaat, diepte van het grondwater, plant, dier en mens. De bovenste laag van de bodem is meestal donkerder door humus. Regen spoelt humus en ijzer naar de laag daaronder, die laag is donkerbruin daarna kom je in zand terecht. Klimaatveranderingen en verschuivingen duren heel lang, wegslaan van een duin na een storm gaat snel. Het klimaat bepaald welke plant- en diersoorten er kunnen leven. De temperatuur en de verhouding tussen neerslag en verdamping is belangrijk voor de plantengroei. Bij landschapszones kijken we naar de combinatie van klimaatzone en begroeiing. Landschapszones gaan vaak geleidelijk in elkaar over. Je hebt zes landschapszones.                                                                                                 

Tropische zone:
-    Hoge temperatuur
-    Grote jaarlijkse neerslag
-    Tropische regenwouden:  plantengroei uitbundig en gevarieerd door korte voedselkringloop.
-    Savannes, minder plantengroei en leefgebied van bekende zoogdieren.
Aride zone of droogklimaat :
-    Neerslag kleiner dan verdamping
-    Steppe:  kortere grassoorten groeien in de vorm van pollen, paar struiken en boompjes. Deel van het jaar wateroverschot.  
-    Woestijn: plantengroei van grassen tot struikjes en cactussen. Variërend landschap. Oases. Als er regen valt wordt het weggevoerd, vaak komt het niet bij de zee aan -> Wadi’s. Droogte door dalende lucht en aanlandige wind. Veel temperatuur schommelingen.
Subtropische zone:
-    Acht maanden boven de 10 °C
-    Mediterrane plantengroei: bossen met bladverliezende loofbomen en naaldbomen uit het gematigd zeeklimaat.
Gematigde zone:
-    Naaldbomen en bladverliezende loofbomen.
-    Steppen/ Prairies:  geschikt voor de landbouw, heeft langere grassoorten dan in de tropen.
Boreale zone:
-    Boreaal -> Noordelijk of noordpoolstreek.
-    Lage tempraturen.
-    Taiga’s: Open naaldbossen, homogeen bos.
-    Toendra’s: Moerassige gebieden rondom de noordpool waar het te koud is voor boomgroei, in de korte zomerperiode ontdooit alleen de bovenlaag van de bodem hier groeien mossen, korstmossen en wat struiken.
-    Permafrost -> Gebied waar altijd de ondergrond is bevroren.
Polaire zone:
-    Heel koud -> Geen plantengroei mogelijk.
-    Staat bekend als poolwoestijn of arctische woestijn.
-    Elk jaar nieuw sneeuw:  Oude sneeuw wordt samengedrukt tot ijslagen.
Invloeden van de mens:
-    Natuurlijke landschap veranderen in cultuurlandschap
-    De plantengroei bepalen
-    Reliëf: Gladstrijken hoogteverschillen, terrassen op hellingen aanleggen.
-    Water en Bodem:  Bemalen, drainage,  irrigatie, ploegen en bemesten.
-    De dierenwereld veranderd door andere plantengroei en verandering van het reliëf.

Paragraaf 5.6:
Milieurampen zijn problemen die ontstaan doordat de mens schade aan de leefomgeving toe brengt. Verkeerd of intensief gebruik van een landschapszone kan leiden tot landdegradatie. Landdegradatie is een verzamelterm voor alle processen in een landschap die de kwaliteit van bodem en water aantasten, zoals verzilting en verwoestijning. Verwoestijning is de verarming van vruchtbare bodems in aride en semiaride gebieden. Als water verdampt en het zout blijft achter is dat verzilting. Ook als bij irrigatie het irrigatiewater niet goed wordt afgevoerd en het water verdampt is dat verzilting. Verwoestijning is het sterkst bij overgangsgebieden tussen woestijn en steppe. Waarom heeft juist Sahel met een oprukkende woestijn te maken?
Menselijke oorzaken; De plantengroei werd aangetast door de groeiend bevolking. Er was overbeweiding. Er kwam een versnelde bodemerosie. Er kwam een verhoging van het albedo. Onderzoekers willen om deze problemen tegen te gaan naar duurzaam landgebruik.                                                                     
Manieren voor duurzaam landgebruik in de droge zone zijn:
-    Boeren moeten graansoorten die weinig water nodig hebben gaan verbouwen.
-    Boeren kunnen afspraken maken over het grasland dat het grasland kan herstellen.  
-    Boeren kunnen bomen en struiken planten om het bodemerosie tegentegaan.
-    Boeren kunnen zuiniger omgaan met irrigatiewater
-    Boeren kunnen een braakperiode instellen.
-    Bij irrigatie moet er een goede afwatering of drainage zijn.
Natuurlijke oorzaken; Door schommelingen in het klimaat heeft  Sahel te maken gehad met een langdurige droogte. Er valt nu weer even veel regen als eerst. De woestijn bloeit nu weer op.
Versnelde bodemerosie komt niet alleen in droge gebieden voor. In andere gebieden komt het vaak door; Overbeweiding, ontbossing, te intensieve landbouwmethoden, grootschalige irrigatieprojecten, milieuvervuiling, massatoerisme, mijnbouw, aanleg van wegen en uitbreiding van steden. Vooral reliëfrijke gebieden zijn kwetsbaar, bij regenval en verkeerd gebruik door de mens, spoelt de bodem van de hellingen af.
Verdwijning permafrost:
-    Warmen worden van het klimaat door boeikasgassen.
-    Verdwijnt het meest in gebieden waar het ene deel van de grond wel en het andere deel niet permanent bevroren is.  Gebieden waar het wel helemaal is bevroren verdwijnt het langzamer.
-    Gevolgen verdwijning ; De grond verliest stevigheid. Meer erosie doordat de kust en oevers van rivieren hun stevigheid verliezen. Op de hellingen meer massabewegingen. Plantengroei veranderd. De kans op bosbranden neemt toe. Plantenresten verteren sneller daardoor komen er meer broeikasgassen. Dieren krijgen het moeilijker om eten te verzamelen.

HOOFDSTUK 6

Paragraaf 6.1:
Natuurlijke gevaren beïnvloeden het dagelijks leven van de mensen in de Verenigde Staten. De windkracht geven we aan met een getal op de schaal van Beaufort. 12 is de zwaarste storm. De Orkanen worden aan gegeven op klasse 1 t/m 5. De gevolgen van een beving wordt aan gegeven met Mercalli. Hoe dichter bij het epicentrum hoe hoger de intensiteit. De kracht van een aardebeving wordt meestal met een getal op de schaal van Richter aan gegeven. De frequentie is het aantal malen dat een verschijnsel zich voordoet in een bepaalde periode. De Frequentie verschilt per gevaar en per keer. De reikwijdte is het maximale bereik van natuurlijke gevaren. De schade hangt af van de intensiviteit van de orkaan.                                                                                          
Type gevaren per regio:
-    Noordoostelijke regio heeft problemen in de winter met veel sneeuwval, sneeuwstormen en hoge golfslag, wat leidt tot kusterosie.
-    Zuidelijke en zuidoostelijke regio heeft te maken met orkanen met windkracht 12. Ze heten hurricanes. Meest in augustusus, september en oktober.  Er zijn ook stormvloeden.
-    Noordoost-centrale regio is het bergland en de vlakten ten oosten van de Mississippi. Veel sneeuwstormen vanuit Canada en overstromingen vanuit de Appalachen, ook tornado’s.
-    Centrale regio veel sneeuwstormen in de winter en in het voorjaar veel smeltwater, door koude lucht uit het noorden en warme lucht uit de subtropen. Door koude droge lucht (Canada) en warme vochtige lucht (Golf van Mexico) komen er tornado’s.  Veel droogte.
-    Rocky Mountains regio heeft s ’winters veel sneeuw -> lawines en aardverschuivingen. Door droogte zijn de naaldbossen aan de westkant gevoelig voor bosbranden.   
-    Noord-Pacifische regio is het gebied tussen Oregon en Alaska. Veel platentektoniek -> aardbevingen, zeebevingen (leidt tot vloedgolven), vulkanische activiteit.
-    Zuid- Pacifische regio. Het zuidelijke deel van Californië -> aardbevingen en aardverschuivingen. Hittegolven en droogte zorgen voor de nodige bosbranden.
In het westen van de VS en Alaska zijn de gebieden met de meeste aardbevingen. Hier is de grens tussen de Noord-Amerikaanse en de Pacifische plaat en andere kleine platen zoals de Juan en de Fuca plaat. Het hele gebied is een onderdeel van de ring van actieve vulkanen en aardbevingen rondom de Pacifische plaat. Ten zuiden van Alaska schuift de Pacifische plaat naar het noorden onder de Noord-Amerikaanse plaat -> convergerende breuklijn. Langs de kust van Noord-Canada schuiven de twee platen langs elkaar -> transforme breuk. Bij zuid-canada en bij het noorden van Amerika gaat de Juan en de Fuca plaat onder de Noord-Amerikaanse plaat -> convergerende breuk en subductie. Bij Californië schuiven de Pacifische en Noord-Amerikaanse plaat langs elkaar -> transforme breuk. Veel mensen zullen bij een aardbeving verwonden of overlijden. Ook gebouwen en bouwwerken hebben risico tijdens een aardbeving.
De meeste orkanen en tropische cyclonen in de VS komen in de maanden augustus, september en oktober. Het zeewater moet minstens 26 °C zijn, er is verdamping nodig. Meestal tussen de 5 en 20 graden noorder- en zuiderbreedte. Veel orkanen beginnen met een onweersbui voor de Afrikaanse kust -> met de noordoost-passaat drijven ze richting Caribisch gebied -> tropische depressie -> tropische stormen -> boven land afbuigen naar het noorden -> krachtige windstoten -> hoge vloedgolven -> veel neerslag -> overstromingen. Veel slachtoffers.
New Orléans heeft een lage ligging Mississippi en Lake Pontchartrain voert het water van New Orléans weg. Beschermende rivierdelta verdwijnt. Er is inklinking na bedijking en het gebied zakt verder weg. De zee rukt op. Dat is gevaarlijk, want een uitgestrekte delta is een ideale demper van het orkaangeweld, het kan stormvloed opvangen. Een aanhoudende harde wind uit de verkeerde hoek zal het water in het meer hoog opstuwen, waardoor de afwateringskanalen van New Orléans hun water niet meer kwijt kan. Zo komen er dijkdoorbraken. Gevolgen; Rivierdekkingen worden ondieper door slip -> rivier overstromingen.

Paragraaf 6.2:
Natuurramp is een door natuurkrachten veroorzaakte ramp, zoals droogte, overstroming, storm, vulkaanuitbarsting, aardbeving en een aardverschuiving. Het is een ramp als het ernstige schade aanricht. Natuurrampen kan je in 3 effecten verdelen:
-    Primaire effecten -> effecten van het natuurgevaar zelf. (waterschade door overstroming)
-    Secundaire effecten-> Niet direct door natuurgevaar. (bosbranden door lavastromen)
-    Tertiaire effecten -> Permanente effecten of effecten op lange termijn. (hoogteverschillen in landschap die ontstaan door en aardbeving)
De VS heeft veel natuurrampen door weerverschijnselen.
Je hebt ook een economische invalshoek bij rampen, je kijkt dan naar de schade en positieve effecten. Je hebt dan bijvoorbeeld weer werkgelegenheid en je krijgt kennis. Bij de politieke invalshoek kijk je welke bevolkingsgroep het meeste schade leidt en naar wetgeving en reactie van overheden. Bij de culturele invalshoek kijk je naar de reactie van mensen en waarom ze zo reageren. Of er meer rampen zijn? De volgende ontwikkelingen s pelen wereldwijd een rol:
-    Natuurrampen en gevolgen ervan worden steeds beter geregistreerd.
-    De bevolking groeit
-    De welvaart groeit en daardoor stijgt de schade
-    Meer bevolkingsconcentraties in steden (dichtbevolkt, industrieën, bedrijven->schade groot)
-    Meer bewoning en inrichting van risicovolle gebieden.
Alle geplande maatregelen om het gevaar van rampen te beheersen, horen bij hazard management. Er worden steeds meer maatregelen genomen. De maatregelen die mensen nemen hangen af van verschillende zaken. De beleving van het gevaar en de kennis over een ramp en het ontwikkelingsniveau. Zo heb je kennis van vorige rampen, en kan je het voorkomen of verzachten. Er zijn strenge regels voor de bouw van wolkenkrabbers, de aanleg van bruggen en het leggen van gas- en elektriciteit leidingen. Ze moeten aardbevingsbestendig zijn. De herhalingsperiode heeft ook een rol. Mensen nemen snel maatregelen als de ramp vaker voor komt. De Amerikaanse overheid neem ook maatregelen bij natuurrampen. Je kan de maatregelen onderbrengen in vier fasen:
-    Tegengaan en voorspellen van een ramp
-    Voorbereiden op een ramp
-    Schade vermijden of verminderen
-    Organisatie van de hulpverlening
Het onderzoeken heeft resultaat, in de VS zijn er minder slachtoffers door tijdig signaleren.

Woorden 5.2, 5.3, 5.4, 5.5, 5.6, 6.1, 6.2:
Exogene krachten Krachten van buitenaf de aarde.
Verwering De aantasting van gesteente door de inwerking van temperatuur, regenwater en planten.
Mechanische verwering Vorm van verwering waarbij gesteente in kleinere stukjes uiteenvalt zonder dat de samenstelling verandert.
Chemische verwering Vorm van verwering waarbij de samenstelling van gesteente verandert.
Erosie Uitslijping van gesteenten door puin die zwaartekracht, gletsjers, rivieren, en en wind vervoeren.
Sedimentatie Afzetten van verweringsmateriaal.
Stroomgebied Het gebied  waarvan de neerslag naar één rivier toestroomt.
Waterscheiding De scheiding tussen twee stroomgebieden.
Bovenloop Het begin van een rivier in een hogergelegen gebied.
Benedenloop Het deel waar de rivier door vlak land naar de monding stroomt.
Vlechtende rivier Een rivier die uit meerdere betrekkelijk ondiepe rivierbeddingen bestaat.
Massabewegingen Alle manieren waarop door de zwaartekracht stukken steen richting de voet van het gebergte vallen, rollen en glijden.  
Puinhelling Een verzameling losse stenen aan de voet van een bergwand.
Aardverschuiving Trilling van een deel van de aardkorst.
Gletsjer Ijstong
Morenen Het puin dat een gletsjer afzet.
Puinwaaier Een pakket sedimenten afgezet door een rivier op het punt waar het rivier water vanuit een steil gedeelte in een vlakte uitkomt.
Meanderende riviertype Het rivierwater stroomt door één bedding die zich in een regelmatige slingerbeweging door het landschap beweegt.
Delta Vertakkende riviermonding in zee.
Duinen Zandheuvels, ontstaan door verplaatsing van zand door de wind.
Atmosfeer gasvormige omhulting van de aarde. Heet ook dampkring.
Troposfeer De onderste laag van de atmosfeer, waarin de temperatuur met de hoogte daalt.
Tropopauze De bovengrens van de troposfeer.
Stratosfeer  De luchtlaag boven de troposfeer waarin de temperatuur met de hoogte stijgt.
Klimaat De gemiddelde toestand van het weer in een groot gebied, bereknd over een langer periode van meestal 30 jaar.
Gebied met lage luchtdruk Door de opstijging van lucht neemt de hoeveelheid lucht aan de grond af.
Gebied met hoge luchtdruk Door dalende lucht neemt de hoeveelheid lucht aan de grond toe.
Wet van Buys Ballot Twee regels die het ontstaan van wind verklaren:
-    Er ontstaat aan het aardoppervlak een luchtstroom of wind van een gebied met hoge luchtdruk naar een gebied met lage luchtdruk.
-    Op het noordelijk halfrond heeft de windrichting een afwijking naar rechts, op het zuidelijk halfrond naar links.
Luchtcirculatie De kringloop van luchtmassa’s in de troposfeer. Ook windsysteem genoemd.
Moesson Wind in de tropen die halfjaarlijks van richting verandert.
Oceanische circulatie Kringloop van de grote zeestromen.
Driftstroom Zeestromen die in gang gezet worden door de wind die over het wateroppervlak waait.
Warme zeestromen Zeestroom die warmte vervoert van een gebied op lagere breedte naar een gebied op hogere breedte.
Koude zeestromen Zeestroom die kou vervoert van een gebied op hogere breedte naar een gebied op lagere breedte.
Zeeklimaat Klimaat dat de matigende invloed van zee gekenmerkt wordt door relatief koele zomers en warme winters. Behoort tot de C-klimaten.
Landklimaat Een gebied zonder de matigende invloed van zee. Behoort tot de D-klimaten.
Stuwingsregen Neerslag die ontstaat door opstijgen van vochtige lucht tegen een berg.
Regenschaduw De kant van de bergen die in de luwte ligt en daardoor droog blijft.
Klimaatgebied Een gebied waarin temperatuur en neerslag binnen de gestelde klimaatgrenzen vallen.
Glaciaal Een relatief koude periode tijdens een ijstijd.
Interglaciaal Een relatief warme periode tijdens een ijstijd.
Biosfeer Het leven op aarde.
Hydrosfeer Al het water op aarde.
Natuurlijk systeem Een bouwwerk van verschillende delen waarbij de verschillende delen relaties met elkaar hebben en elkaar beïnvloeden. Verandering in 1 onderdeel van het systeem heeft gevolgen voor de andere delen van het systeem.
Hydrologische kringloop De constante verandering van water van vorm en plaats. Heet ook waterkringloop.
Sublimatie  De directe overgang van waterdamp naar vaste vorm, waarbij sneeuw ontstaat, en omgekeerd.
Transpiratie De afgifte van water door planten aan de lucht.
Geofactoren De verschillende factoren die een rol spelen bij het ontstaan en de verandering van een landschap: ondergrond, klimaat bodem, water, lucht plant, dier, mens.
Bodem De bovenste losse laag van de aardkorst die geschikt is voor bodemleven en platengroei.
Landschapszones Een groot gebied dat bestaat uit de combinatie van klimaatzone en begroeiing.
Aride Klimaat Een klimaat waarbij minder neerslag valt dan er onder de heersende omstandigheden zou verdampen. Er is geen wateroverschot. Ook droog klimaat genoemd.
Oase Een gebied in een woestijn waar, door water uit een bron of rivier, bomen groeien en waar landbouw mogelijk is.
Taiga’s Open naaldbossen in de boreale zone.
Toendra’s Moerassige gebieden rondom de Noordpool waar het te koud is voor boomgroei.
Permafrost Een gebied met een altijd bevroren ondergrond.
Cultuurlandschap Het door de mens ingerichte landschap.
Milieurampen Problemen die ontstaan doordat de mens schade aan de leefomgeving toebrengt. Het zijn vaak sluipende gevaren.
Landdegradatie Een verzamelterm voor alle processen in een landschap die de kwaliteit van bodem en water aantasten, zoals verwoestijning, verzilting en versnelde bodemerosie.
Verwoestijning Verarming van vruchtbare bodems in aride en semi-aride gebieden. Vaak breiden woestijnen zich in oppervlakte uit.
Verzilting Verzouten van zoete omstandigheden.
Overbeweiding  Er graat teveel vee in een gebied, waardoor de planten zich niet kunnen herstellen.
Versnelde bodemerosie Proces waarbij de vruchtbare bodem wegwaait of wegspoelt.
Albedo Het zonlichtweerkaatsend vermogen van de bodem.
Duurzaam landgebruik Het op zo’n manier met de omgeving omgaan dat die omgeving niet aangetast wordt en ook door de komende generaties nog gebruikt kan worden en leefbaar is.
Intensiteit De mate van de kracht.
Frequentie Het aantal malen dat een verschijning zich voordoet in en bepaalde periode.
Reikwijdte Het maximale bereik.
Stormvloed Een verhoging van het gemiddelde vloedniveau als gevolg van storm.
Aardbeving Trilling van een deel van de aardkorst.
Natuurramp Problemen die ontstaan doordat de mens schade aan de leefomgeving toebrengt. Het zijn vaak sluipende gevaren.
Hazard management Alle geplande maatregelen om het gevaar van rampen te beheersen.
Risicoperceptie De beleving van het gevaar.

HOOFDSTUK 7

7.1 Een eilandenrijk op de evenaar
De absolute ligging (ligging uitgedrukt in lengte- en breedtegraden) van Indonesië is 5 graden NB en 10 graden ZB. Aan beide zijden van de evenaar. De lengteligging is langer dan 5000 km. Gebieden rond de evenaar hebben dagen waarbij de dag en de nacht even lang duren. De relatieve ligging (ligging ten opzichte van zee of ten opzichte van andere gebieden) van Indonesië is tussen het vasteland van Azië en Australië. Indonesië is een archipel (eilandengroep). Ze hebben 18110 eilanden waarvan er 6000 zijn bewoond. Het grootste deel van Indonesië bestaat uit vijf eilanden: Sumatra, Java, Sulawesi, Kalimantan en Papua.
Contacten met zee zijn voor veel gebieden in Indonesië altijd al belangrijk geweest. Er ontstond handel door scheepvaart met andere landen. Hun krijgen katoenen stoffen en Indonesië gaf specerijen mee terug. Veel kooplui kwam uit India en China maar later kwamen er ook Arabische en Perzische handelaren naar Indonesië. Vanaf de 16e eeuw kwamen ook schepen  uit Portugal, Spanje, Engeland en Nederland. Door het archipel karakter ontstonden er gebieden met een eigen, regionale cultuur. Door de handel kwamen in sommige gebieden nieuwe producten, technieken en ideeën binnen, terwijl in andere gebieden dat veel minder was.
Vanaf de 13e eeuw drong vanuit de Arabische wereld de islam (Meest voorkomende godsdienst in Indonesië) Indonesië binnen. De islamisering werd op gang gebracht door kooplieden, zeelui en geestelijken. De islam werd meestal samengevoegd met de geloven die al bestonden zoals boeddhistisch, hindoeïstisch en animisme (het geloof dat alles, zowel levend als niet-levend, een ziel heeft). Met de komst van kooplieden uit Europa drong de invloed van echt christendom het eilanden gebied binnen. Het merendeel van de Indonesië bevolking is van Maleise oorsprong. Het Maleis was dan ook de traditionele kunsttaal, het lingua franca (de meest gebruikte omgangstaal in een gebied). In Indonesië woont een van de grootste Chinese bevolkingsgroepen van Zuidoost-Azië. Voor de komst van de Hollanders beheersten zij de handel aan de kusten van Java.
Er was geen politieke eenheid. Eeuwenlang waren de Indonesische eilanden opgedeeld in een voortdurend wisselend patroon van kleine straatjes en vorstendommetjes. De VOC uit Nederland had steeds meer grip op de politiek vanaf de 17e eeuw. Dit gebeurde door militaire acties en door contacten met vorsten. Uiteindelijk werd Java in de 18e eeuw een kolonie, Nederlands-Indië. In de tweede helft van de 19e eeuw breidde het Nederlandse gezag zich verder uit, de zogenaamde buitengewesten (Indonesische eilanden buiten Java, Bali en Madura) Deze uitbouw van het koloniale rijk noemt met imperialisme (uitbouw van het koloniale rijk). Na 1920 ontstond het streven naar onafhankelijkheid, Soekarno was de leider hiervan. Tijdens de WO II begon Japan met het bezetten van Nederlands-Indië. Soekarno riep hierna de onafhankelijkheid uit. Daarna kwamen er 4 jaar politionele acties. In 1949 werden ze onafhankelijk.
Indonesië zou een federale staat (staat met vrijheden en bevoegdheden voor de deelstaten) moeten worden. Al snel riep Soekarno een eenheidsstaat (staat met centraal bestuur) uit. Een belangrijk instrument om eenheid te bereiken werd het Bahasa Indonesia (nationale taal van Indonesië). Er bleven nog veel verschillen, er was strijd bij de politieke partijen en met het geloof. Na Soekarno kwam Soeharto, het werd nu een militaire dictatuur. Er kwam corruptie en vriendjes politiek. Hij zorgde wel voor bestrijding van inflatie, sanering van de staatsschuld, stabiele voedselprijzen en stijgende inkomens. Buitenlandse bedrijven gingen hierdoor investeren in Indonesië. In het binnenland kwamen wel steeds meer protesten. De Azië crisis in 1997 raakte Indonesië harder dan ieder ander land, hierdoor moest Soeharto af treden. Vervolgens begon het Reformasi-tijdperk, er kwamen vrije verkiezingen. In 2004 kwam Susilo Bambang Yudhoyono aan de macht.

7.2 Het vierde land op aarde.
In 1980 woonden er in Indonesië ongeveer 140 miljoen mensen. De natuurlijke bevolkingsgroei (het verschil tussen geboorte en sterfte cijfer) was ongeveer 2 % procent. In de 19e eeuw was dit veel minder, dat kwam door hongersnood, epidemieën en burgeroorlogen. In de 19e eeuw ging Indonesië over naar de tweede fase van de demografische transitie (Overgang van een hoog geboortecijfer naar een laag geboortecijfer en van een hoog sterftecijfer naar een laag sterftecijfer). Door betere medische hulp daalde het sterfte cijfer van 40 naar 25 promille. Er waren ook geen burgeroorlogen meer. Na 1950 groeide het geboortecijfer sneller. De overheid stimuleerde grootte gezinnen.  Dit gaf enkele financiële problemen. Zoals de kosten van huisvesting, onderwijs, voedselvoorziening en werkgelegenheid. Pas onder het bewind van Soeharto komt er aandacht voor gezinsplanning. Toch daalde het geboortecijfer maar langzaam.
Een groot probleem van Indonesië is de ongelijke spreiding van de bevolking. Java, Madura en Bali is samen 7% van het grondgebied en er woont 60% van de totale bevolking terwijl de Kalimanten en Papua zijn samen de helft van de oppervlakte en er woont 5% van de bevolking. De hoge bevolkingsdichtheid kan verklaart worden door gunstige fysische omstandigheden. Er groeit het hele jaar genoeg eten. Om honger en armoede die een gevolg waren van de hoge bevolkingsdruk (begrip dat de mate van overbevolking aangeeft) te verminderen, begonnen de Nederlandse bestuurders (begin 20e eeuw) met het verplaatsen van mensen op Java naar andere eilanden. Dit hete transmigratie (door de Indonesische overheid georganiseerde verhuizing van gezinnen van de dicht bevolkte eilanden naar buitengewesten). Volgens Soekarno zou dit ook goed zijn om de nationale eenheid te bevorderen. Deze Javanisering (vergroting van de Javaanse invloed in Indonesië)  was belangrijk om te komen tot een sterke eenheidsstaat. De komst van transmigranten werd ook gebruikt om in verschillende gebieden een eind te maken aan de zwerflandbouw (Vorm van extensieve landbouw, waarbij bewoners een stuk bos platbranden een daar na enkele jaren tussen de resten van boomstronken voedsel verbouwen) van de autochtone bewoners. De as van het verbrande bos dient als mest. Na 2 of 3 jaar is de vruchtbaarheid van de bodem verdwenen er wordt de grond verlaten. De grond lag 15 jaar braak. De productiviteit is hierbij laag, de overheid wilde dit vervangen door sedimentaire landbouw (Landbouw op een vaste plek, waarbij de boeren een vaste woonplaats hebben). Hierdoor kreeg de regering ook meer controle over de zwerfboeren. Tijdens het bewind van Soeharto werd de transmigratie door de overheid krachtig gestimuleerd. Het moest ook dienen als gangmaker voor het proces van regionale ontwikkeling. De transmigratie heeft niet veel geholpen omdat er meer mensen bij kwamen dan weg gingen, dit kwam ook door retoursmigratie (mensen die terugkeren naar het gebied waar ze eerder vertrokken). Ook kwamen er bewoners uit de Buitengewesten, dit was een selectieve migratie (migratie van bepaalde bevolkingsgroepen, bijvoorbeeld van jonge studenten en afgestudeerde). In de nieuwe bewoonde gebieden was ook niet genoeg welvaart, en er waren ook etnische problemen. Hierdoor is transmigratie gestopt. Veel mensen trokken vanuit het platteland naar de stad, hierdoor steeg de urbanisatiegraad (percentage van de bevolking dat in stedelijke gebieden woont). Het urbanisatietempo (tempo waarin de stedelijke bevolking toeneemt) is vooral hoog na 1970. Binnen Indonesië heeft Java het grootste stedelijk netwerk (Stedelijk gebied dat bestaat uit verschillende centra, met onderlinge relaties, en elk met een eigen verzorgingsgebied).  Jakarta is erg groot en die mag je ook een primate city (stad met veel meer inwoners en veel meer politieke en economische invloed dan elke ander stad in een land) noemen. Het is dus een nummer één in stedelijke hiërarchie (volgorde van belangrijkheid van steden). Er komen steeds meer inwoners in de stad en de stad kan hun hun basisvoorzieningen niet bieden. De opgeleide mensen hebben de meeste kans in de hoofdstad. Jakarta wordt vaak getroffen door overstromingen. Dit zijn de oorzaken:
-    Door snelle verstedelijking strekt de bebouwing van Jabotabek zich uit tot op de hellingen van de vulkanen in het zuiden. Hier kan het regenwater moeilijk de grond in zakken. Hierdoor stroomt het water via oppervlaktes riviertjes of riolering richting Jakarta.
-    Het snel afstromende water neemt veel slip mee, waardoor rioleringsbuizen en afvoergoten verstopt raken.
-    Er moet veel drinkwater worden opgepompt, hierdoor klinkt de bodem van de benedenstad in.

Stedelijke gebieden hebben vaak een stadsklimaat (verschijnsel dat de stad warmer en vochtiger is dan de omgeving). Oorzaken stadsklimaat:
-    Warmte kan niet wegwaaien.
-    Minder verdamping door planten.
-    De stad produceert zelf veel warmte.
Warme lucht → stijgt op → klein laagdrukgebied → lucht uit omgeving wordt aangezogen (ook uit zee) → boven de stad stijg de lucht → neerslag.
De overstromingen in Jakarta horen tot de milieuproblemen (probleem dat ontstaat doordat de mens schade aan de leefomgeving toebrengt). De Indonesische overheid wil de ruimte van Java zo goed mogelijk benutten voor minder problemen. Enkele uitgangspunten:
-    Het stimuleren van de stedenlijkengroei in een lange oost-west lopende zone.
-    Het afremmen van de stadsuitbreiding in het zuidelijke heuvelland.
-    Het aanbrengen van voorzieningen in gebieden met veel krotten en illegale huizen.
Indonesië is een land van tegenstellingen. Het ene deel rijk (opgeleid) het andere deel arm. De arme mensen proberen via de informele sector (alle mensen die geen officieel beroep hebben, maar die zelf activiteiten bedenken om in leven te blijven) eten op tafel te krijgen. Ze zijn meestal niet geregistreerd en betalen geen belasting.

7.3. De natuur: aantrekkelijk en weerbarstig
Indonesië heeft een tropisch regenklimaat (klimaat met veel neerslag en hoge temperaturen. In het klimaatsysteem van koppen is dit een A-klimaat). Op de hoge toppen van bergen ligt eeuwige sneeuw, maar lager is het gemiddelde rond de 25 graden.  Een deel van Indonesië heeft een tropisch regenwoudklimaat (Tropisch klimaat zonder droge periode, Af-klimaat). Er zijn ook gebieden met een Aw-klimaat, droge winterperiodes. Hier waaien moesson winden (halfjaarlijkse wind in de tropen). In onze zomer staat de zon bijna loodrecht boven gebieden rond de noorderkeerkring -> Azië wordt sterk verhit -> lucht stijg -> lagedrukgebied. In Australië is het winter -> ‘normale’ hogedruk (onderdeel subtropische hogedrukgebied) -> in juli een luchtstroming vanaf de hogedruk in Australië, over Indonesië, naar een lage druk gebied in Azië. Wet van Buys Ballot: deze wind krijgt op het  zuidelijk halfrond een afwijking naar links, waardoor in Indonesië een zuidoostelijke moesson ontstaat. Het neemt geen vocht mee. Vooral in het oosten droog, in het westen minder (meer vocht). Tussen december en februari waait de moessonwind van uit het noorden en dan krijgt de wind een afwijking naar rechts, zodat we een noordoostenwind hebben in gebieden ten noorden van de evenaar. Als de lucht aangekomen is in het gebied met het tropisch  minimum gaat de lucht stijgen -> stijgingsregens. De bodemvruchtbaarheid in de tropen valt vaak tegen. Er is veel uitspoeling (verschijnsel waarbij door neerslag veel voedingsstoffen in de grond wegzakken). Door de hoge temperatuur en vochtigheid worden planten resten en bladeren snel verteerd door bacteriën -> worden opgenomen door planten. Dit kan worden verstoord door ontbossing. De uitspoeling gaat door maar er komen geen plantenresten bij. Bodems als vulkanische bodems bieden na verwering wel goede landbouw mogelijkheden. De aardkorst is verdeeld in een aantal grote platen, die van elkaar gescheiden worden door breuken. Het grootste deel van Indonesië ligt op een uitstulping van de grote Euraziatische plaat. Een breuklijn van de Pacifische plaat ligt vlakbij Indonesië. Onder Indonesië is veel subductie (de ene aardplaat duikt onder een andere aardplaat de mantel in). Er ontstaan hier troggen en plooiingsgebergten en vulkanen. Langs de breuken zijn ook regelmatig aardbevingen. Indonesië heeft erg veel vulkanen. De lavastromen en gassen veroorzaakt veel schade, maar ook de lahars (van vulkaanhellingen afstromende, verwoestende stromen van modder en meegesleurde stenen). Ze ontstaan tijdens zware tropische buien, losliggend vulkanische gesteente kan makkelijk weg spoelen. Ook kunnen lahars ontstaan doordat het water uit een kratermeer tijdens een uitbarsting wordt weggeblazen en als een enorme modderbrij de helling afstroomt. Een aardbeving die plaatsvindt op de zeebodem kan een tsunami (verschijnsel waarbij een aardbeving die plaatsvind op de zeebodem aan de kust hoge golven kan veroorzaken) tot gevolg hebben,  dit kan enorme rampen tot gevolg hebben. Op Java komen grote gebieden voor met betrekkelijk jonge vulkanische bodems. De lava bodems verweren snel, waardoor veel voedingstoffen beschikbaar komen voor planten. Verwerings- materiaal wordt meegenomen door rivieren → slib af zetting → vruchtbaar. Ertsen (gesteente waarin een bepaalde hoeveelheid metaal in zit) komen voor door vulkanisme. Metalen komen van nature overal in de aardkorst in allerlei chemische verbindingen voor. De metalen zijn meestal in kleine hoeveelheden. Een hoge concentratie van metalen is vaak te danken aan stolling van magma. In dat magma zijn allerlei metalen in opgeloste vorm aanwezig. Temperatuur daalt in magmakamer → gesteente wordt hard → voor gassen blijft minder ruimte over → gasdruk rest magma neemt toe → gasdruk wordt zo hoog → de metalen worden in scheuren geperst → koelt af → wordt hard. (primaire ertsen) Zeer dunne ertsgangen heten ertsaders. Als ertsaders aan de oppervlakte komen kunnen ze verweren. Het verweerde materiaal kan door stromend water meegenomen worden en op een andere plaats worden afgezet (secundaire ertsen). Dit Sundaplat (ondiep zeegedeelte bij Indonesië, onderdeel van het continentaal plat) is een voort voortzetting van het Aziatische continent. Dit is een continentaal plat (zeeën die minder diep zijn dan 200 meter en grenzen aan continenten). Hier vindt je meestal fossiele brandstoffen. Aardolie ontstaat uit microscopische klein zeeleven → materiaal sterft af → wordt bedenkt op zee bodem door sediment → ruwe olie.

7.4. Economische ontwikkelingen
Indonesië hoort tot de landen met de lagere middeninkomens. 40% werkt in primaire sector (landbouw) en is 15% van het BNP. In de secundaire sector (industrie) werkt 13% en is 44% van het BNP. De tertiaire sector is 45% en en is 41 % van het BNP. Tot 1965 zat Indonesië in een economische dal. Soekarno stak veel geld in het worden van een eenheidsstaat en weerde buitenlandse investeringen. Vanaf 1967 voerde de regering Soeharto een omgekeerd beleid. Behalve de overheidsmaatregelen kon Indonesië profiteren van de globalisering;
-    Allerlei in- en uitvoerbeperkingen werden afgeschaft
-    er kwamen verbeteringen in de agrarische sector, de olie en hout opbrengsten namen toe.
-    Lage lonen en gunstige voorwaarden trokken buitenlandse bedrijven aan.
-    De internemarkt (binnenlandse afzet markt) werd steeds belangrijker
-    dankzij het buitenlandse kapitaal kwam er een moderne dienstverlenende sector van de grond.
De tegenstellingen tussen arm en rijk werden wel groter. Ook de tegenstellingen tussen centrum (goed ontwikkeld gebied met macht en opzichte van de omgeving) en perifere gebieden (minder ontwikkelde gebieden ten opzichte van het centrum die vaak afhankelijk zijn van dat centrum) namen toe. Er ontstond een dualistische economie (economie waarbij delen van de productie onderdeel zijn van de wereldeconomie, terwijl andere delen nog grotendeels zelf verzorgend zijn). In de periode 1970-1996 was de gemiddelde economische groei 6% per jaar. Indonesië was daarmee een van de nieuwe industrielanden (voormalige ontwikkelingslanden waar westerse bedrijven gaan produceren, aangetrokken door de lage lonen. Deze landen kennen een forse jaarlijkse groei van de welvaart). Ook wel emergin countries (landen die een snelle economische groei doormaken) genoemd. Na 1960 kwamen er veel investeringen vanuit Japan , VS en West-Europa. In het land zelf stopte vooral de Chinese minderheden veel geld , de Indonesische economie verweerde zich steeds meer met de wereldmarkt. Het land wordt gerekend tot een van de zeven BRICMIT-landen (belangrijkste opkomende landen ter wereld: Brazilië, Rusland, India, China, Mexico, Indonesië en Turkije). De belangrijkste handelspartner is Japan. Sommige arbeidsintensieve industrieën vinden Indonesië al te duur en verhuizen naar China. Tijdens de Vietnamoorlog organiseerden Indonesië en enkele buurlanden zich in de Association of Southeast Asian Nations (samenwerkingsverband tussen Zuidoost-Azië).  Ze bestaan nu uit 10 landen. Hun doel was om samen te werken in handel en politieke onenigheid op te lossen. Omdat ASAN veel op elkaar lijken zijn ze op economisch gebied elkaar concurrenten. Veel kredietverstrekkers stopte veel geld in Indonesië. Uiteindelijk kon Indonesië en andere Aziatische landen het geld niet terug betalen en volgde er een Azië crisis. Hierdoor kwamen er hoge schulden en trokken buitenlandse investeerders zich terug. Ook werd de munt veel minder waard Door corruptie in het overheidsapparaat kwam de sanering van de buitenlandse Schulen in Indonesië maar moeilijk op gang. De werkloosheid en armoede steeg. In 1998 trad Soeharto af. Er ontstond meer streven naar openheid en democratie. Vanuit het IMF en WTO werd druk op Indonesië uitgeoefend om grondige hervormingen door te voeren. In 2000 begon er alweer een economische groei. President Susilo Banbang Yudhoyono wil meer democratie, de corruptie bestrijden en buitenlandse investeringen stimuleren. Provincies krijgen meer bevoegdheden en verantwoordelijk heden (regionale autonomie).                                                 
De meest intensieve vorm van landbouw in Indonesië is de natte rijstbouw (rijstverbouw met behulp van irrigatie, vaak op sawa's (bevloeide rijstvelden, vaak op terrassen)). Er komt ook droge rijstbouw (rijstbouw zonder gebruik van irrigatie). Deze activiteiten vallen onder de bevolkingslandbouw (kleinschalige landbouw, vooral bedoeld voor de eigen consumptie). Al heel lang kent men in veel rijstgebieden in Indonesië het systeem van gedeelde armoede , Shared poverty (Risico's voor de gevolgen van armoede worden verspreid over veel mensen). Intensieve sawa landbouw gebruikt irrigatie water, terrassen en machines. De geïrrigeerde rijstbouw is nu vooral bestemd voor binnenlandse consumptie. Door de groene revolutie (landbouwhervorming gericht top verhoging van de productiviteit, zowel per man als per hectare) is er veel veranderd op het platteland. De productie steeg sterk maar de inkomens verschillen werden sterker. Kleine boeren en pachters moesten vaak veel geld lenen voor zaaigoed, kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Het gevolg was deagrarisatie (uitstoot van mensen uit de landbouw). Veel boeren trokken naar de stad. West-Europeanen hadden in de 19e eeuw grondstoffen voor fabrieken nodig. Dat waren bijvoorbeeld landbouwproducten die geproduceerd werden op de plantages (vorm van ondernemingslandbouw, met grote moderne landbouw ondernemingen die zich specialiseren op een of enkele producten die vooral bestemd zijn voor de export). Dit werd ook ondernemingslandbouw (vorm van commerciële landbouw) genoemd. Ontwikkelingen achteruitgang plantgagelandbouw:
-    door de wereld crisis halveerde de export
-    veel plantages werden omgezet in landbouwgrond door Japan (WO II)
-    gedurende onafhankelijkheid van Indonesië zijn veel plantages verwoest
-    plantages genationaliseerd en zijn ondergebracht in staatsbedrijven waar ze slecht geleid werden en dus een lage productie hadden.
-    Op komst van synthetisch rubber
Er is een grote toename van palmbomen voor de productie van palmolie.
Er is veel bos in Indonesië maar in de laatste jaren is er veel tropische regenwoud verdwenen door kap vergunningen van buitenlandse bedrijven. Ook is er illegalen kap en ook wel herbebossing maar dat is minder dan dat er weg gaat.
Er is veel rurale differentiatie (verschillen tussen plattelandsgebied) in Indonesië. Ook is er veel agrarische transitie (verandering op het platteland door toepassing van kennis en nieuwe technieken en door veranderde marktomstandigheden)
Indonesië is rijk aan delfstoffen zoals ertsen olie en gas. De winning gebeurt vooral op enkele eilanden aan de oostkust van Sumatra. Op Papua is de de laatste jaren veel goud en zilver. Indonesië is lid van de OPECT, de Organisation of Petroleum Exporting Countries. Ze hebben weinig olie en voeren nu zelf aardolie in. Wel hebben ze in het Sundaplat veel aardgas. Lang niet alle natuurlijke bronnen van Indonesië zijn in productie. Sommige zijn nauwelijks onderzocht. Vanuit het grootste deel van de industriële bedrijven bestaat uit kleinschalige bedrijfjes. De opkomst van industriële bedrijven begon in de periode van Soeharto, hiervoor waren alle grote bedrijven in de handen van de staat. Het stond vooral in teken van toelevering voor de landbouw.  Importbeperkingen op consumptiegoederen maakten de opkomst van import vervangende industrie (zelf goederen maken die eerder werden ingevoerd) mogelijk. Dit leidt weer tot importsubstitutie  (vervangen van grote import van hoogwaardige producten door eigen productie). Om meer werk te krijgen deden mensen aan exportvalorisatie (mensen in Indonesië eigen grondstoffen bewerken voordat ze werden geëxporteerd ). In de jaren 1970 kreeg de industrialisatie een krachtige stimulans dankzij de vondst van olie. Eer kwam een grootschalige petrochemische industrie. Tijdens de oliecrisis stegen de prijzen sterk, dit was gunstig voor een exporterend land als Indonesië. Daarna daalde de prijzen echter sterk. Het industrialisatiebeleid werd daarom gericht op meer verscheidenheid in industrie. Dit wilde ze bereiken door vermindering van de invloed van de centrale overheid en door het particuliere bedrijfsleven meer ruimte te geven. IJzer- en staalindustriën en scheepsbouw en de autoproductie moeten de trekpaarden worden voor een verdere industrialisatie. Een recente ontwikkeling in Indonesië zijn assemblagebedrijven ( bedrijven die onderdelen in elkaar zetten tot eindproducten). De productie van textiel, schoenen, houten meubelen en elektronica zijn belangrijker geworden. Ook ontstonden er export processing zones/speciale economische zones  (gunstige gelegen haven- en industriegebieden waar de overheid binnenlandse en buitenlandse bedrijven stimuleert om te investeren). De dienstensector kan verdeeld worden in twee groepen; de formele en informele sector. Veel mensen werken bij banken, toerisme of internationale handel. Maar er zijn ook grote groepen mensen die in de zelfverzorgende sector werken. Ook in de dienstenindustrie zijn er moderne en traditionele elementen. Dit kun je ook fragmentarische modernisering ( verschijnsel dat moderne en traditionele elementen in een samenleving naast elkaar blijven bestaan doordat het moderniseringsproces slechts gedeeltelijk in bepaalde sectoren of gebieden plaatsvindt) noemen.
De buitenlandse handel van Indonesië is sterk toegenomen. Het land is veranderd van gesloten economie naar een open, liberalen en een globaliserende economie.

HOOFDSTUK 9
 
9.1 Rivieren, vriend en vijand.
Grote gebieden lozen via beekjes en zijrivieren hun water op de Rijn en Maas, die via Nederland in zee uitmonden. Rivieren zorgen voor de afwatering van grote gebieden. Het stroomgebied (Het gebied van een hoofdrivier met zijn zijrivieren en beekjes dat afwatert op zee) heet ook wel afvloeiingsgebied. Een rivier is nooit de kotste verbinding naar zee, er zitten altijd kronkels in de rivier loop. De rivieren beginnen hoog. In de Alpen (begin rivier) is de waterscheiding (grens tussen twee stroomgebieden) een hoge bergkam. Vanaf een bergkam kan het water naar twee kanten stromen. In lagere gebieden is de waterscheiding een heuvelrug. Nederland heeft vier grote stroomgebieden: de Eems, de Schelde, de Rijn en de Maas. De Rijn is een gemengde rivier (rivier gevoed door regenwater en gletsjersmeltwater). Boven de gletsjer is het koud, waardoor de waterdamp in de lucht erboven condenseert en wolken vormt. De bovenloop (begin van een rivier dichtbij de bron, waar de erosie overheerst) ligt meestal in de bergen. De hellingen zijn hier steil, zodat de rivier over korte afstand een groot hoogteverschil overbrugt. Het lengteprofiel (de doorsnede van een rivier vanaf de bron tot aan de monding) is in de bovenloop het steilst. Het verhang (aantal meters hoogte verschil per kilometer rivier)is hier groter dan in de rest van de rivier. Rivier veel kracht → erosie → veel stenen, zand en grind in water → rollen van de steile hellingen langs de rivier naar beneden → meegenomen door rivier → botsen tegen elkaar in het stromende water → breken af → afgerond. De kleine stenen en het zand slijpen de ondergrond uit. De hellingen langs de bovenloop blijven steil. In het dwarsprofiel (dwarsdoorsnede van een rivier, loodrecht op het lengteprofiel) heeft het dal de vorm van een V. De V-vormige dal heet ook wel kerfdal (rivierdal dat in dwarsdoorsnede de vorm van een V heeft). Het hoogteverschil van een rivier tussen twee plaatsten heet verval (het hoogteverschil van een rivier tussen twee plaatsen). Bij de middenloop (het middelste deel van het lengteprofiel, waar het verhang afneemt en de rivier kracht en snelheid verliest. Hier zijn erosie en sedimentatie ongeveer met elkaar in evenwicht) snijdt de rivier in maar zet ook materiaal in de bedding af. De rivier stroomt over een dalbodem (vlak deel van het dal dat bij hoogwater kan overstromen). De benedenloop (het laagste deel van een rivier dat dicht bij de monding ligt) loopt door een vlak landschap. In de midden- en benedenloop gaat een rivier vaak slingeren, meander (grote bocht in een rivier). De rivier maakt meanders als het geringe verhang de grote hoeveelheid water niet snel naar zee kan laten wegstromen. Water schuurt buitenbochten uit → het zand wat vrijkomt, wordt in de binnenbocht neergelegd → meander steeds groter → bij hoogwater kiest de rivier de kortste we → snijdt bocht af. In de benedenloop wordt direct langs de rivier zand afgezet → bezinkt in langzaam stromend water → rivier buiten zijn overs → uiterwaarden onderwater → klei wordt afgezet. De Maas is een regenrivier (rivier die allen door regenwater wordt gevoed). De grote rivieren zijn belangrijk in Nederland voor 7 dingen:
-    Langs de rivieren is mijnbouw, bijvoorbeeld de winning van zand en grind. Het meeste wordt gewonnen langs de Maas.
-    Transportfunctie. De Waal is de drukste bevaren rivier ter wereld.
-    Winning drinkwater. Vooral in het Westen, de Rijn en de Maas.
-    Koelwater voor de industrie en elektriciteitscentrales.
-    Beregening van landbouwgebieden
-    Vogels, vissen en andere dieren. Een belangrijk aaneengesloten natuurgebied. Het is onderdeel van de ecologische hoofdstructuur van Nederland.
-    Trekt mensen aan. Voor watersport en om van het landschap en natuur te genieten.
De Rijn en Maas verschillen sterk in hun debiet (hoeveelheid water die een rivier per tijdseenheid afvoert). Het regime (de verdeling van de waterafvoer over het jaar) varieert sterk. Het hangt samen met de verschillen tussen de stroomgebieden die de rivieren voeden. De Rijn wordt gevoed door het smeltwater van de gletsjers in de Alphen en door regenwater uit Zwitserland en Duitsland. In Nederland is het effect van smeltsneeuw op  het voorkomen van hoogwater meestal veel minder dan in Zwitserland en Zuid-Duitsland. Het afvoerpatroon van de Rijn is zeer regelmatig. De Maas reageert snel op schommelingen in de hoeveelheid neerslag. Dit komt ook door een klein stroomgebied. De vertragingstijd (de tijd tussen een regenbui en de afvoergolf in een rivier) in de Maas is klein. De vertragingstijd van de Rijn is groter. Piekafvoer wordt bevorderd door:
-    Langdurige regen in het stroomgebied, waardoor de ondergrond verzadigd raakt en weinig water meer kan opnemen.
-     Lage temperatuur, waarbij de bodem in het stroomgebied bevroren is.
-    Hoge temperaturen in de brongebieden, waardoor hoger gelegen sneeuw smelt en in het stroomgebied terechtkomt.
-    Een rotsige, stenige ondergrond, waardoor regenwater snel afvloeit.
Een lage waterstand in de rivier ka problemen opleveren:
-    De schepen kunnen minder lading vervoeren doordat de rivier te ondiep wordt.
-    Waterwinning komt in gevaar.
-    Ondiepe rivierwater warmt snel op, slecht voor de natuur.
-    Elektriciteitsproductie moet worden beperkt omdat de elektriciteitscentrales minder koelwater mogen lozen.
-    Zout zeewater kan vanuit de zee Nederland binnendringen.
Als er weinig water is, hebben veiligheid en het voorkomen van onherstelbare schade de hoogste prioriteit. De waterkringen zodat het ven niet inklinkt staat op de eerste plaats. Drinkwater en elektriciteit op de tweede plaats en op de derde plaats is het tijdelijk beregenen van kapitaalsintensieve gewassen. Weinig neerslag en veel droogte is niet alleen bepalend voor de grondwaterstand en de hoeveelheid water in de rivieren, maar ook de periode waarin het regent of juist droog is. Winter en voorjaar moeten in Nederland nat zijn om een voldoende hoeveelheid water voor de zomer beschikbaar te hebben. De klimaten veranderen over de hele wereld duidelijk. In Nederland worden de zomers warmer en de winters zachter. Door stijging van de temperatuur gaan de gletsjers in de Alphen smelten en dat in de hooggelegen gebieden van de Rijn steeds vaker gaat regenen. Hierdoor krijgt de Rijn een verhoogde piekafvoer. In de winter zal door neerslag vaker hoogwater op treden en in de zomer door verdamping vaker laagwater. Vroeger was de kans op overstromingen groot maar de gevolgen kleiner. Nu is het andersom. Als er een overstroming komt zijn de gevolgen groot. Er wonen nu veel meer mensen. In het binnendijks gebied rukt de bebouwing langzaam op, zelfs tot in de diepste polders. Hier gaat de bodem  inzakken en er wonen en werken steeds meer mensen. Door de klimaatverandering worden de kansen op overstromingen in de toekomst alleen maar groter.

9.2 Ingrepen in de rivieren.
In de loop van de jaren begon men het land te beschermen tegen hoogwater. Eerst begon men met de aanleg van dwarsdijken (Dijk loodrecht op de stroomrichting van de rivier die niet een geheel stuk land omsluit, maar slechts een klein stroomafwaarts gelegen gebied). Het rivierenland ligt nu geheel binnen de dijken. In de zomer stroomt een rivier door een tamelijk smalle bedding, zomerbed (de smalle bedding van een rivier tussen twee zomerdijken). In de winter voert de rivier vaak meer water af, er is dan een bredere bedding, winterbed (brede bedding van een rivier tussen twee winterdijken). Tussen de winter- en zomerdijk is de uiterwaard (het gebied tussen de winterdijk en de zomerdijk). De bedijking beperkt de ruimte die de rivieren van nature innemen enorm. Om het land te beveiligen, moeten de de dijken steeds worden verhoogd. De rivieren kunnen geen klei en zand afzetten door het bedijkte land. Klei en zand wordt nu afgezet in de uiterwaarden. Nederland is verdeeld in dijkringen of dijkringgebieden (gebieden omringd door een primaire waterkering) (waterkring die bestaat uit dijken, duinen en andere waterkerende bouwwerken die het water van de zee, het IJsselmeer en de rivieren moeten tegenhouden). De veiligheidsnormen hangen onder andere af van het aantal inwoners en de economische activiteiten in het bedijkte gebied. Onze veiligheidsnormen voor waterkeiringen zijn sterk. In Nederland doen wij aan compartimentering (aanleg van extra dijken in een dijkringgebied om dit gebied op te delen en te voorkomen dat het hele gebied bij een overstroming onder water loopt). De overheid ziet dit als een kansrijke optie voor de lange termijn. De dwarsdijken waren een primitieve vorm van compartimentering:
-    De Diefdijk, tussen Zuid-Holland en Gelderland. Een dwarsdijk die Zuid-Holland beschermt tegen overstroming van de Waal en Neder-Rijn in Gelderland. De diefdijk ligt haaks op de grote rivieren.
-    Bij Nijmegen loopt de Nederlands-Duitse grens langs de Querdamm.  Beschermt het oostelijk rivierengebied tegen een overstroming in Duitsland.
-    Sinds de middeleeuwen beveiligde men langs de kust sommige kwetsbare duinrepen al met een slaperdijk die bij een doorbraak van de duinen de hoogwaterstand met geringe golven moest kunnen tegenhouden. Dit zie je nog achter de Hondsbosse Zeewering.
In de wet is de maatgevende afvoer (de maximale hoeveelheid water die de rivier naar verwachting kan vervoeren) vastgelegd. De regering maakte een Deltaplan Grote Rivieren: alle rivierdijken moesten in het jaar 2000 zo hoog en sterk zijn dat ze de maatgevende afvoer konden tegenhouden, dit leidde tot dijkverzwaringen (verhogen en verbreden van de dijken).
Verstening heeft ook sterke invloed op onze rivieren en de waterafvoer. Verstedelijking leidt tot verstening van het oppervlak, waardoor het regenwater niet meer de bodem kan binnendringen. Het stroomt via riolen en over wegen en straten snel naar de rivier. Ontbossing in het stroomgebied of de aanleg van greppels en sloten om landbouwgebieden te ontwateren, dragen eraan bij dat het water snel naar de rivier stroomt. De grote rivieren werden genormaliseerd (alle ingrepen die de rivier ontdoen van zijn grillige karakter, die zorgen voor een snellere afvoer van het water en de rivier beter bevaarbaar maken) en gekanaliseerd (aanleg van stuwen in een rivier). Men legde ook kribben (korte stenen dam in de rivierbedding, haaks op de zomerkade, die ervoor zorgt dat de rivier smaller wordt). Door kribben zoekt de rivier ruimte in de diepte, de vaargeul wordt dieper en blijft op zijn plaats. De verdeling van het water wordt geregeld door stuwen (bouwwerk van schuiven dat het waterniveau in een rivier reguleert). Als een stuw wordt gesloten, kan het water alleen stijgen, de rivier wordt dieper. Als de stuwen zijn gesloten, moeten de schepen via sluizen varen. De stuwen verdelen de rivier in vakken. De Stuwen in de Neder-Rijn/Lek zorgen dat er genoeg water naar het IJsselmeer stroomt. De Waal heeft geen stuwen nodig, er is voldoende water en stroomt zelfstandig naar zee. Bij veel rivierwater kunnen de stuwen in de Haringvlietdam worden opengezet en stroomt extra water naar zee.

9.3 Rivierenbeleid.
Het water beleid gaat in de 21e eeuw uit van een drietrapstrategie:
-    In de bovenloop moet overtollig water zoveel mogelijk worden vast gehouden in de bodem en in het oppervlakte water.
-    Overtollig water opbergen. Bijvoorbeeld in retentiebekkers (gebied dat bij hoog water mag overstromen en waar tijdelijk water mag staan).
-    Afvoeren van water.
De dijken moeten verhoogd en versterkt worden. Nadeel van een dijk verhogen is dat de waterstand hoog wordt en het is duur. Ook heeft het nadelige gevolgen voor landschap, natuur en cultuurhistorische waarden. Het kabinet heeft deze eeuw gekozen voor een beleid dat de noodzaak voor dijkversterking zoveel mogelijk wordt voorkomen door de waterstanden niet verder te laten stijgen, ook al neemt de maatgevende afvoer toe. Typen maatregelen om de rivier ruimte te geven, vooral voor de Rijn en een deel van de Maas nabij Den Bosch:
•    Verdieping van de uiterwaarden.
•    Het graven van nevengeulen (geul in de uiterwaard waarmee de doorstroming van het winterbed wordt vergroot). De geulen zijn afwisselend nat en droog, het speelt een cruciale rol in het ecologische herstel van een rivier.
•    Het graven van hoofdgeulen (geul met dijken erlangs die aftakt van een rivier om een deel van het water via een andere route af te voeren). Ze zijn noodzakelijk langs riviertrajecten die te nauw zijn. Ze liggen in de uiterwaard. Ze zijn kostbaar en ruimteverslindeend.
•    Het verbreden van het winterbed. (landinwaarts verplaatsen van de winterdijk)
•    Het verwijderen van obstakels zoals bouwsels of kades die de doorstroming van de rivier belemmeren.
•    Verlaging van kribben zorgt ervoor dat het water gemakkelijker kan worden afgevoerd.
•    Verdieping van het zomerbed. Er zal vaak moeten worden gebaggerd (duurzaam).
•    Tijdelijke berging in retentiebekkens. Gebieden die bij hoogwater mogen overstromen.
Als onderdeel van Ruimte voor de Rivier worden Maaswerkenproject uitgevoerd. Hoogwaterbescherming wordt gecombineerd met de winning van grind en het ontwikkelen van nieuwe natuur. De vaarweg wordt groter gemaakt, zo kunnen er grotere binnenvaartschepen varen en zijn er dus minder vrachtwagens op de weg. Ruimte voor de Rivier wil de ruimtelijke kwaliteit behouden en verbeteren. Natuur moet hersteld worden en historische plaatsen mogen niet verloren gaan. De rivierbedverruiming (maatregelen die de doorstroomcapaciteit van de rivier vergroten) gaat vaak hand in hand met natuurontwikkeling. Er zullen dus overstromingen, opslibbing en erosie voorkomen. Voor natuurontwikkeling en veiligheid moet er vaak zand, klei of grind worden afgegraven. Ze leveren geld op waardoor de maatregelen deels kunnen worden betaald. Voor Ruimte voor de Rivier worden in de uiterwaard onder andere nevengeulen gegraven die permanent zorgen voor meer ruimte voor het water. Het totale maatregelenpakket in de MiIlingerwaard zal ervoor zorgen dat de waterstand stroomafwaarts daalt. Het beleid is gericht op waarborging van veiligheid en natuurontwikkeling, maar ook op mogelijkheden voor recreatie in het rivierengebied. Voor ieder ruimtelijk plan of besluit is een watertoets (toets om na te gaan of de ruimte voor water niet wordt belemmerd bij bouwplannen).
In Nederland wordt gewerkt aan een rampenbeheersingsstrategie voor Rijn en Maas. Er staan maatregelen in om waterkeringen tijdelijk te versterken of te verhogen. Bijvoorbeeld door zandzakken tegen bedreigde dijkvakken te schuiven door het leger en vrijwilligers. Een andere noodmaatregel is het gebruik van noodoverloopgebieden (gebied dat alleen in uitzonderlijke situaties onder water wordt gezet om stroomafwaarts overstromingen te voorkomen). Het is erg duur om die gebieden geschikt te maken en het is moeilijk om een geschikt gebied te vinden, omdat overal mensen wonen. Er moeten uitlaatconstructies worden gemaakt en er moeten nieuwe dijken rondom woonkernen worden aangelegd. Bij gecontroleerde overstromingen hoeven minder mensen hun huis te verlaten. Langs de Rijn is het te duur voor de Maas wordt het nog onderzocht.
Goede voorbereiding ramp en een goede informatievoorziening:
•    Het verbeteren van waarschuwingssystemen voor hoogwater.
•    Voorbereiding van mensen op overstromingen. Wat moet ik doen, waar moet ik heen?
•    Verzekering tegen overstromingsschade.
•    Rampencampagne. Dit is een goed informatie punt.
Om problemen rond de Rijn samen met andere landen aan te pakken, bestaat sinds 1950 de Internationale Rijnconferentie. Eerst ging het alleen over vervuiling maar later ook over de hoogwaterproblematiek. In 1998 werd het Actieplan Hoogwater aangenomen. Dit moest mensen en goederen beter tegen hoogwater beschermen en tevens het natuurlijke systeem van de Rijn en zijn uiterwaarden verbeteren. Frankrijk en Duitsland hebben 39 maatregelen toegezegd. De problemen komen eerder daar dan hier. Om te voorkomen dat landen maatregelen nemen die voor andere landen nadelig zijn, wordt in Brussel aan EU-richtlijnen voor hoogwaterbescherming gewerkt. Nederland krijgt in de toekomst te maken met zeespiegelstijging en zwaardere stromen. Voor de kust wordt ook gezocht naar maatregelen.

9.4 leven met water.
In Nederland valt gemiddeld 790 mm per jaar. De meeste regen valt in de zomer. Bij grote hoeveelheden neerslag moeten de pompen hard werken om het water uit de polder op de omringende hooggelegen rivier of vaart, de  boezem (stelsel van wateren die tot voorlopige berging van het polderwater dienen, wanneer dit niet direct op buitenwater geloosd kan worden) , te lozen. Als de boezem het water niet aan kan ontstaat er wateroverlast. De toename van harde oppervlakken zorgt in heel Nederland voor minder infiltratie van regen in de grond. Het riool waarheen regenwater doorgaans zo snel mogelijk wordt afgevoerd, zal steeds meer water moeten afvoeren. Dat kan dat soms niet aan en dat leidt tot ondergelopen kelders en water in de straten. Verouderde of te kleine riolen stromen soms ook over. Het vervuilde rioolwater loopt dan over de straten en komen dan in de sloten, rivieren of de zee terecht. De waterproblemen in Nederland worden versterkt door de daling van de bodem. De laatste 1000 jaar in West-Nederland was de bodem 4 meter gedaald. En een zeespiegel stijging van ruim een meter. Bodemdaling komt door ontwatering van laagveengebieden. Het veen oxideerde en de grond kwam lager te liggen. De diepe ondergrond van Nederland daalt door beweging van de aardkorst. Het noordwesten daalt en het zuidoosten stijgt. De zeespiegel stijgt ook door bodemdaling.
In de Nota Ruimte die in 2006 uitkwam, staat dat de effecten van klimaatverandering kunnen worden verminderd door de bestemming, inrichting en het gebruik van ruimte af te stemmen op het water en de bodem. De Krimpenwaard in Zuid-Holland is een voorbeeld van afstemming van het gebruik van de ruimte op water. Ontwatering zorgde hier voor bodemdaling. Ze gingen niet meer ontwateren maar ze gingen de functie volgen van waterpeil. Dit betekent dat het waterpeil bepaalt welk landgebruik er mogelijk is. Er moet moerasgebied en natte natuur ontstaan. Op veel plaatsen in Nederland worden regionale waterbergingsgebieden (gebied dat mag onderlopen bij extreme neerslag om de wateroverlast in aangrenzende gebieden te beperken) gecreëerd.
Voor het waterbeheer in de stad is ook een driestrapstrategie:
->    Vasthouden van regenwater in de stad. (vijvers en sloten & harde oppervlakte koppelen op de riolering.
->    Als dat niet lukt: bergen van het water.
->    En pas als het echt niet anders kan afvoeren.
Voorbeelden stelsel regenwater naar het open water:
•    Aan de rand van het centrum van Leidschendam is men gestart met de bouw van een unieke, ondergrondse polderwaterberging. Dit houdt het overmaat aan regenwater op en houdt het vast.
•    In Zwolle, in de nieuwe wijk Stadshagen, wordt regenwater opgevangen in grote reservoirs waaruit het water langzaam kan wegsijpelen.
•    In Enschede wordt in het uitbreidingsproject Eschmarcke regen opgevangen in een ingenieus gotenstelsel. Vanuit vijvers kan het water zijn weg naar het grondwater vinden.
Maatregelen kunnen wateroverlast helpen te voorkomen:
•    Een regenton aanschaffen.
•    Regenpijp afkoppelen van het riool, als je een tuin hebt
•    Het zaaien van gras of het aanbrengen van andere beplating in de tuin in plaats van bestrating zorgt ervoor dat het regenwater weer in de bodem kan dringen.
•    Dakbegroeiing. Dit houdt regenwater vast.