Aardrijkskunde Samenvatting Hoofdstuk 2 Endogene en Exogene processen §2 t/m §12

Aardrijkskunde Samenvatting Hoofdstuk 2 Endogene en Exogene processen §2 t/m §12

§2: De opbouw van de aarde

Kern: 3700 km dik, binnenste deel vast, buitenste deel vloeibaar -> aardmagnetisme

Aardmantel: 2900 km dik

• Binnenmantel: vast gesteente
• Buitenmantel: zeer traag vloeibaar gesteente -> convectie stroming =asthenosfeer

Aardkorst: vast materiaal: relief, bodem, gesteente(continentaal en oceanisch) =Lithosfeer (bestaat uit stukken aardkorst(aardplaten, aardkorsten, aardschollen))

Hydrosfeer=al het water op aarde inclusief waterdamp, sneeuw en ijs

Atmosfeer=de lucht;gassen rondom de aarde

Oceaanbodem=5-10 kilometer dik (basalt) (vrij zwaar gesteente)

• Basalt heeft groter soortelijk gewicht dan graniet en is dus zwaarder

Continent=40-80 kilometer dik (graniet) (licht gesteente)

Reliëf meten=>vroeger geluidsgolven naar oceaanbodem sturen, nu d.m.v. satellieten

Trog=sleuf

Rug=’gebergte’

Basisbewegingen van de platen => actualiteitsprincipe                              

§3: Platentektoniek en aardbevingen

Beweging aardplaten:

• Convergente beweging
  • Twee platen botsen
  • Subductie=wegduiken van de oceaanbodem in de mantel(oceaanbodem recyclen)

v  Oceanische plaat duikt onder continentale plaat

v  Ook bij botsing van twee oceanische platen (oudste duikt eronder) -> eilandenboog (Aleoeten, Alaska)

• Ontstaan van: diepzeetrog, aardbevingen, explosief vulkanisme en gebergtevorming
• Vb. Japan of Santorini
• 2 continentale platen botsen -> vorming plooiingsgebergte(Himalaya), aardbevingen
• Divergente beweging
  • Twee platen bewegen uit elkaar
  • Breukvorming + rustig vulkanisme
  • Bij breuken -> vorming nieuwe oceaanbodem
  • Vb. Mid. Oceanische Rug(IJsland)
• Transforme beweging
  • Twee platen bewegen langs elkaar
  • Ontstaan van: aardbevingen
  • Vb. San Andreasbreuk bij LA, het breukengebied in Turkije

Theorie platentektoniek:

Convectiestroming -> heet magma komt tegen aardkorst aan -> magma stroomt zijdelings weg, neemt stukken aardkorst mee -> sommige plekken breekt aardkorst -> magma stroomt als lava naar buiten -> divergente breuken -> breuk wordt gevuld met lava -> stolt als basalt -> nieuwe oceaanbodem (Mid. Oceanische Ruggen)

Aardbevingen -> convergente en transforme plaatbewegingen

Epicentrum=plaats boven haard

Aardbeving op oceaanbodem -> ontstaan vloedgolven/tsunami’s

§4: Vulkanisme

4 typen vulkanen van belang:

• v  I: vulkanisme bij divergentie -> spleetvulkaan
• v  II_a:vulkanisme bij convergentie -> stratovulkaan
• v  II_b:vulkanisme bij convergentie -> caldera
• v  III: hotspots -> schildvulkaan

Vulkanisme bij divergentie;spleetvulkaan:

• Divergentie -> ruimte tussen twee platen
•                         Ruimte = spleet = spleetvulkaan
• Magma ondervindt weinig weerstand -> rustige uitbarsting
• Meestal onderwater (Mid. Oceanische Rug)
• Alleen in IJsland aan de oppervlakte
• Effusief eruptietype (soort uitbarsting rustig)

Vulkanisme bij convergentie; stratovulkaan:

• Subductie: deel plaat schuift weer mantel in en smelt
• Magma wordt gemengd met zeewater -> samenstelling magma verandert
• Magma wil omhoog door hoge temperatuur en hoge druk
• Magma is dik en stroperig -> druk moet hoog zijn om bij magma te komen
• Komen gassen vrij
• Hoe meer gassen des te explosiever de uitbarsting
• Explosief eruptietype

Stratovulkaan(samengestelde vulkaan)(kegel)=opgebouwd uit lagen as en gestolde lava (explosief)

Lahar=vulkanische modderstroom bestaande uit een mengsel van water, as en modder.

Pyroclastische stroom(gloedwolk)= grote wolk van magma en as die boven de vulkaan uitrijst en die dan uit elkaar stort, en zo dus dingen verwoest

Vulkanisme bij convergentie; caldera:

• Stratovulkaan met kegel die is ingestort

Vulkanisme bij hotspots; schildvulkaan:

• Magma vrij dun en heet, vloeit ‘makkelijk’ uit
• Uitbarsting zonder ‘’ontploffing’’
• Op plekken waar aardkorst dun is
• Onder water of op land
• Door regelmatige rustige uitbarsting

ontstaat vulkaan uit verschillende lagen

• Vb. bij Hawaï en IJsland
• Effusief eruptietype

Schildvulkaan=heel vlak soort vulkaan(effusief)

Vulkanische bommen=grote brokken lava

Uitbarsting -> slingert puimsteen, fijne asdeeltjes, kleine steentjes en vulkanische bommen uit vulkaan

‘Slapende’ vulkaan(meestal stratovulkaan)=laatste lava is gestold en sluit kraterpijp af

Hotspot=vulkanen die niet bij randen van aardkorstplaten liggen maar waar -> bellen van heet mantelgesteente stijgen omhoog, aardkorst wordt zwak en breekt, waardoor lava naar buiten kan stromen

Geiser=verschijnsel waarbij in vulkanisch gebied heet grondwater omhoog spuit

§6: Gesloopt gesteente

2 typen verwering:

• Mechanische(=fysische) verwering
• Chemische verwering

Mechanische(fysische) verwering:

v  Afbraak van gesteente door temperatuurverschillen (overdag: warm, nacht:koud)

• Overheerst in de woestijn

v  Afbraak van gesteente door vorstwerking (bevriezen-dooien-bevriezen) (vorstverwering)

• Overheerst in polaire zone en in gebergten

v  Afbraak van gesteente door de kracht van plantenwortels (biologisch-fysische werking)

Chemische verwering:

v  Door invloed van bijvoorbeeld:

• Zuren in regen (->oplossen van gesteenten)
• Zuren die door wortels worden afgescheiden

v  Het is een chemisch proces

v  Het chemisch proces gaat sneller bij hoge temperatuur en aanwezigheid van water(hoge vochtigheid)

• Tropische landschapzone

v  Invloeden van zuren in het water -> kalk uit kalksteen lost op in water en slaat neer als druipsteen(korstverschijnsel)

§7: Verweringsmateriaal in beweging

Erosie:

• Uitschurende werking van met puin beladen water, wind en ijs. Hoe meer puin, des te groter de eroderende kracht.
• IJserosie:

v  Morene=materiaal dat door schuivend landijs is meegevoerd en is afgezet (sedimentatie)(meestal op bodem van U-vormig dal)

Soorten aardverschuivingen:

• Vallend gesteente: losse stenen of rotsen loodrecht naar beneden
• Bergstorting: grote rotsmassa glijdt over helling naar beneden
• Puinlawine: losse stenen van verschillende grootte rollen en glijden naar beneden
• Modderstromen: verweringslaag van zand of klei raakt verzadigd met water en vloeit naar beneden

Puinhelling=ophoping van stenen die door aardverschuiving naar beneden zijn gevallen

Bovenloop -> rivier stroomt snel

In rivier zand en grind gaan schuren over de dalbodem -> slijt langzaam uit -> afbrokkelen wanden -> ontstaat V-vormig dal =riviererosie

IJstong of gletsjer neemt grote keien mee -> schuurt rotswanden van dal af -> ontstaat U-vormig dal bij gletsjertong

Puinwaaier=ophoping van zand,klei en grind op plaatsen waar de stroomsnelheid van de rivier plotseling afneemt 

§8: De opbouw van het laagland

Sedimentatie=afzetting van materiaal (zand,klei) door water, wind of ijs.

• Afzetting door afnemen stroomsnelheid of windluwte door heuvels

Sedimentlaag (sedimentgesteente):

• Vlak afgezet (vb. zeeklei West-Nederland)
• Gelaagd afgezet (vb. scheiding klei-zand)
• Bij hoge temperatuur en druk verhitten sedimenten (vb. zand/kalksteen)

Van bergen naar zee. In de benedenloop stroomt de rivier door overstromingsvlakte.

• Het overstromingswater stroomt traag of staat stil waardoor al het vervoerde materiaal sedimenteerd
• Sedimentatie in de overstromingsvlakte leidt tot dikke pakketten sedimentlagen
• Zodra rivier in zee stroomt laat deze al het sediment vallen -> bouwt zich geleidelijk nieuw land op in zee, een delta.

Generalisaties/regels:

1. Door verwering en erosie worden gesteenten afgebroken
2. Interactie tussen verwering en erosie -> omvang van verweringslaag/sedimentlaag
3. Verschillen n stroomsnelheid en de aard van transportmechanisme -> aard van sediment
4. Aard klimaat -> overheersende type verwering
5. Verwering + erosie veranderen het aardoppervlak: afbraak in hoog gelegen gebied +opbouw (sedimentatie) in laag gelegen gebied.

Afbraak=verwering + erosie

Opbouw=sedimentatie

Zijrivier= rivier die uitmond in hoofdrivier

Zijtak=rivierlopen die ontstaan als een rivier zich in de benedenloop splitst

Delta=nieuw land dat ontstaat op plek waar de rivier in zee uitmondt en daar sediment zich ophoopt

• Gebeurt niet waar de stroming langs de kust groot is

Duinen=zandophopingen die ontstaan door sedimentatie door wind

Zeebodem=sediment, Oceaanbodem=basalt

§10: De vorming van gebergten

1. Plooiingsgebergte (Himalaya)

• Ontstaat door hoge druk

1. Gebergten bij subductie (Andes,de  Alpen)
2. Breukgebergte: horst en slenk (Rift Vallei)(divergente beweging)

-        Horst: hoger gebied van een breuk (in NL, Peelrandbreuk)

-        Slenk: lager gebied tussen 2 horsten (meren)

§11: Afbraak van gesteente

Endogene processen=processen van binnenuit de aarde d.m.v. energie

• Aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, platentektoniek

Exogene processen=processen van buitenaf zoals temperatuurverschillen, neerslag, wind door zonne-energie(de zon)

• Zorgt voor verwering, erosie, sedimentatie

Hydrologische kringloop(waterkringloop)=door warmte verdampt water uit oceanen -> stijgt op -> wordt in wolken verplaatst -> komt dan weer als neerslag naar beneden -> stroomt via rivieren of grondwater weer terug in zee -> herhaling enz. blijft maar door gaan

Hydrologische kringloop: endogene processen

• Rivieren krijgen water
• Transport materiaal -> schuring rotsen
• Erosie, sedimentatie

Oude gebergten => exogene processen overheersen

Reliëf=hoogteverschillen in een landschap

Aarde is 4600 miljoen jaar oud

Bovengrondse afstroming=via open water

Ondergrondse afstroming=via grondwater

Lange(ook ijs en sneeuw) en korte waterkringloop:

1. Evaporatie=verdamping uit open water of de bodem
2. Transpiratie=verdamping via vegetatie(begroeiing)

1 + 2 =evapotranspiratie

§12: De gesteentekringloop

Drie groepen gesteenten:

1. Stollingsgesteenten:

• Afkoelen en stollen van magma
  • Dieptegesteente: stolt onder aardkorst,

verliest warmte langzaam -> kristallen

v  Magma -> graniet

• Vulkanische gesteenten: stromen uit over aardoppervlak en koelen snel af -> touwlava

v  Lava -> basalt, touwlava, puimsteen

1. Sedimentgesteente:

• Verweringsmateriaal en resten van planten of dieren hopen zich op, raken bedekt, zakken weg en worden samengeperst
  • Vaak laagjes in gesteente en soms fossielen

v  Zand -> zandsteen

v  Klei -> schalie

v  Plantenresten > veen ->bruinkool

v  Koraal, schelpen -> kalksteen

1. Metamorfe gesteente:

• Stollingsgesteente of metamorfe zakken diep weg in aardkorst, komen onder hoge druk/hoge temperatuur te staan -> gesteente wordt omgevormd

v  Kalksteen -> marmer

v  Schalie -> leisteen

v  Bruinkool-> steenkool

v  Zandsteen -> kwartsiet

2 soorten gesteente kringloop:

1. Van gebergte tot sediment tot gebergte:

• Hoog in bergen exogene processen -> losse stukjes steen ->vervoer door water, wind en ijs naar zee -> sediment laag wordt dikker  -> wordt groot gewicht -> onderste korrels worden samengeperst tot sedimentgesteente -> botsing platen -> sedimentgesteente plooit -> gebergte -> proces opnieuw enz.

1. Van magma tot basalt tot magma:

• Bij midoceanische ruggen ontstaat nieuwe oceaanbodem (stollingsgesteente basalt) -> subductie: basalt duikt de mantel in -> groot deel van basalt kan weer opnieuw meedoen met convectie -> proces opnieuw enz.