Propaganda in de Tweede Wereldoorlog

~~Inhoud
Voorwoord
Samenvatting           
Inleiding
1. Wat is propaganda?
2. Hoe maakten de Nazi’s gebruik van propaganda?
3. Hoe maakten de Sovjets gebruik van propaganda?
4. Eigen onderzoek
Uiteindelijke conclusie en discussie
Evaluatie
Bronvermelding 
Voorwoord

Dit profielwerkstuk gaat over het onderwerp ‘Propaganda in de Tweede Wereldoorlog’. In eerste instantie deed ik samen met twee andere leerlingen een volledig ander onderwerp, maar na onderlinge problemen in onder andere de samenwerking tussen mijn groepsleden en mij hebben wij ervoor gekozen een nieuw onderwerp te kiezen en dit individueel uit te werken. Mijn uitgangspunt van dit PWS-onderwerp was het vak Kunst Algemeen. Aangezien film mij in dit vak het meest interesseert, begon ik in de richting van dit medium te denken. In verband met het onderwerp dat ik toentertijd behandelden in de geschiedenisles, kwam ik al snel uit bij film in de Tweede Wereldoorlog. Om het onderwerp te verkleinen heb ik er propagandafilms van gemaakt, wat ik later heb verbreed naar propaganda. Uiteindelijk is mijn onderwerp toch meer geschiedenis-gerelateerd.
Mijn verwachting van dit profielwerkstuk is dat ik propaganda op een andere manier zal gaan bekijken. Als ik mijn horizon in dit onderwerp heb verbreed en de propagandamiddelen en -doelen heb uitgepluisd zal ik mij beter kunnen identificeren met propaganda die ik in de rest van mijn carrière zal tegenkomen. Ik kijk erg uit om mijn kennis over dit onderwerp uit te breiden en hoop dat ik dit kan bereiken met dit profielwerkstuk.
 
Samenvatting

Mijn profielwerkstuk richt zich op de propaganda van twee dictoriale regimes, Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie, die beiden actief waren in de Tweede Wereldoorlog. Ik zal erachter proberen te komen of er verschillen zijn tussen de propaganda die beide regimes maakten.
Propaganda werd pas in de Tweede Wereldoorlog gebruikt voor het manipuleren van het publiek. De Eerste Wereldoorlog werd namelijk positief bevonden door de massa. In de Tweede Wereldoorlog miste deze instelling, en daarom werd massale propaganda erg belangrijk.
Propaganda is op verschillende manieren te herkennen, en kan ook verschillende eigenschappen hebben. Men kan bijvoorbeeld propageren in het woordgebruik; negatieve naamgeving, overwogen connotatie en woordherhaling helpt allemaal bij het manipuleren van de mening van het volk. Ook eufemismen, woorden die minder erg klinken dan ze zijn, verdoezelen de werkelijkheid en propageren de idealen. Niet alleen woorden kunnen worden herhaald, ook boodschappen, kleuren of symbolen zijn vaak regelmatig terugkerende aspecten in propaganda. Vertrouwen is ook een gunstig voorval waar veel propagandisten gebruik/misbruik van maken. Door betrouwbare bronnen neemt de massa veel sneller iets aan van de propagandist. Een ander instinct van de mens is groepsdruk; wanneer men iets vaak door anderen gedaan ziet worden, zal men zelf ook snel meegaan in het schuitje.
Ten slotte kunnen propagandisten ook gebruik maken van angst; beloftes doen wanneer het publiek bang is, is vaak erg effectief.
Propaganda kan onderscheiden worden in vijf verschillende soorten: Push-, pull-, witte, grijze en zwarte propaganda. Het komt erop neer dat de informatiebronnen van elkaar verschillen, of bij de een minder duidelijk zijn dan bij de ander.
In de Tweede Wereldoorlog was de propaganda, zoals al eerder gezegd, van groot belang. Hitler greep zijn kans om hiermee aan de macht te komen, en de Sovjet-Unie ging zelfs nog een stap verder; alle media werd gecensureerd, behalve de Sovjetpropaganda.
In Duitsland was propaganda erg belangrijk. Joseph Goebbels was sinds 1933 de minister van Volksvoorlichting en Propaganda. Film was een belangrijk medium voor Goebbels. Eén van de bekendste Duitse propagandafilms ter wereld is Triumph des Willens van Leni Riefenstahl. Daarnaast werden er films gemaakt tegen de joden en de geallieerden. Ook via de radio werd er gepropagandeerd, radiotoestellen werden voor een lage prijs verkocht en er kwamen collectieve geluidsinstellingen zodat iedereen de propagandatoespraken kon horen. Propagandaposters werden door de Nazi’s ook veel ingezet; ze maakten er anderen mee zwart en verheerlijkten hun eigen partij. Via de krant werd vooral het Derde Rijk de hemel in geprezen. Er kwam strenge censuur op wat er in de krant verscheen. Deze censuur kwam ook voor in kunst; Entartete Kunst was abstracte kunst die volgens Hitler slecht was voor het volk. Kunst moest simpel en goed te begrijpen zijn, en daarom propageerde hij realisme. Hitler speelde ook in op het jongere volk; met zijn jeugdorganisatie de Hitlerjugend probeerde hij de jongste generatie klaar te stomen op de alleenheerschappij die hij volgens hem in de toekomst zou krijgen.

Het effect dat de propaganda had was te zien bij de Kristallnacht van 8 op 9 november 1938: na een moord die gepleegd was door een joodse jongen vernielden de SS en de Duitse burgers duizenden joodse eigendommen. Er vielen 91 doden.
In de Sovjet-Unie begon de propaganda al in 1917, toen Lenin nog aan de macht was in Rusland. In de Tweede Wereldoorlog werd er vooral antinazi-propaganda gemaakt met de Sovjet-Unie in de slachtofferrol.
Films waren vooral gericht tegen de Nazi’s. Ze werden onder andere uitgezonden in propagandatreinen; treinen waar propagerende films, toespraken en posters te zien waren.
De posters waren ook vaak gericht tegen de Nazi’s. Daarnaast werd strijden voor het moederland gepropageerd. De posters waren erg populair. Voor de propagandakrant was daarentegen niet veel animo door de strenge censuur, wat ervoor zorgde dat er andere kranten op de markt kwamen. Net zoals in Duitsland propageerde de Sovjet-Unie het realisme, maar ze deden echter niets tegen de andere stijlen. Een andere overeenkomst was de jeugdorganisatie; in de Sovjet-Unie ontstond de Komsomol. Deze was wel strenger dan de Hitlerjugend.

Concrete voorbeelden van het effect van propaganda zijn er niet in de Sovjet-Unie, maar de propaganda had door de strenge censuur wel veel invloed op het publiek.

Uit mijn deelvragen is te concluderen dat de Nazipropaganda veel weg heeft van de Sovjetpropaganda, maar de Nazi’s focusten zich meer op het verheelijken van het Derde Rijk, terwijl de Sovjet-Unie zich meer focusten op het zwartmaken van de tegenpartij. Daarbij plaatsten ze zichzelf in de slachtofferrol.

In mijn eigen onderzoek heb ik een Nazibioscoopjournaal vergeleken met een Sovjetbioscoopjournaal. Ik concludeerde dat Nazi-Duitsland zijn eigen regime verheerlijkten, terwijl de Sovjet-Unie zich focuste op het creëren van collectieve afweer bij het volk tegen de Nazi’s. Ze vonden zichzelf het sterkere volk.

Als ik de bovenstaande twee conclusies met elkaar vergelijk, zie ik overeenkomsten, maar er valt me één ding op: de slachtofferrol van de Sovjet-Unie is in mijn onderzoek niet naar voren gekomen. Mijn verklaring hiervoor is de data; bij de bronnen die ik in mijn deelvragen behandelde waren de Sovjets minder onzeker van een overwinning dan bij de bron uit mijn onderzoek. In het vervolg zal ik kritischer moeten kijken naar de data van de bronnen. 
Inleiding

Ik beantwoord in dit profielwerkstuk de hoofdvraag: ‘Zijn er verschillen tussen de propaganda van de Nazi’s en de propaganda van de Sovjets in de Tweede Wereldoorlog?’

De Tweede Wereldoorlog brak uit in 1939, toen Engeland en Frankrijk de oorlog verklaarde aan Duitsland. In die tijd kon de oorlog een Europese oorlog genoemd worden, maar dit veranderde toen Japan in 1941 de Amerikaanse vloot United States Pacific Fleet bombardeerde. De Verenigde Staten verklaarden hierna de oorlog aan Japan. Duitsland volgde enkele dagen later met een oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten, omdat zij met Japan een Anti-Kominternpact hadden gesloten. Ook viel Duitsland de Sovjet-Unie aan waardoor er een samenwerking tussen de Sovjet-Unie en de Britten en Amerikanen ontstond. Langzaam vormden Europa twee allianties: de geallieerden en de asmogendheden. Tot de geallieerden behoorden het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en ook China, die zich bij deze landen aansloot nadat zij de oorlog verklaarde aan Japan. De asmogendheden bestonden uit Duitsland, Japan en Duitse bondgenoot Italië: het land dat in de Eerste Wereldoorlog nog meevocht met de geallieerden.
Twee van deze landen waren dictatoriale regimes; het nationaalsocialistische nazi-Duitsland onder leiding van Adolf Hitler, en de communistische Sovjet-Unie onder leiding van Jozef Stalin. Het bestuur van deze landen lag in de handen van één leider (dictator). Aanhangers van Hitler werden Nazi’s genoemd, die van Stalin noemde men Sovjets.
Nadat de partij van Hitler, de NSDAP, in Duitsland aan de macht kwam, veranderde Duitsland in een totalitair regime: Hitler verkreeg de alleenheerschappij over het hele land. Vanaf toen werd Duitsland het Derde Rijk genoemd, of ook wel nazi-Duitsland. Het nationaalsocialisme ging uit van rassenleer; Duitsland verkeerde voordat Hitler aan de macht kwam in een zware economische crisis waar de joden de schuld van kregen. Er kwamen rassenwetten en joden werden op veel plekken niet toegestaan. Het doel van Hitler was, zoals hij het zelf noemde, de ‘Endlösung’. De joden moesten plaats maken van het volgens Hitler ideale ras: de ariërs. Volkerenmoord zou volgens hen de enige oplossing zijn. In de Tweede Wereldoorlog zijn er miljoenen joden naar kampen doorgevoerd waar zij moesten werken en vaak werden uitgeroeid. Het doel van Hitler was om uiteindelijk wereldheerschappij te verkrijgen.

In Rusland kwam de totalitaire macht al eerder op gang. Voordat Stalin aan de macht kwam, was Rusland in de macht van een tsaar: Vladimir Lenin. Tijdens de Russische Revolutie in 1917 ontstond de communistische staat, waarbij er om de macht gestreden werd tussen twee bewegingen: de bolsjewistische partij van Lenin en de anticommunistische Witte beweging. In 1922 won Lenin deze strijd en werd de Sovjet-Unie opgericht. Men streefde naar gelijkheid en afschaffing van individueel bezit. Volgens hen moest al het geld en alle producten gemeenschappelijk eigendom zijn. Ook waren ze van mening dat het loon van de arbeiders moest afhangen van behoefte, niet van bezit, in tegenstelling tot het kapitalisme.
Lenin werd na zijn dood opgevolgd door Stalin.

In mijn profielwerkstuk zal ik de nadruk leggen op deze regimes, en hoe propaganda heeft geholpen bij deze vorm van regeren. Propaganda heeft namelijk een erg belangrijke rol gespeeld bij de machtsovername van beide dictatoren. Ik zal uitleggen wat deze rol inhield, wat er gedaan werd om deze rol te vervullen en wat voor effect de propaganda werkelijk had. In mijn onderzoek zal ik vooral kijken naar de verschillen die er zijn tussen de propaganda van de Nazi’s en de Sovjets. Ik hoop na mijn onderzoek de propaganda van deze twee regimes van elkaar te kunnen onderscheiden. 
1. Wat is propaganda?

Voor welke doeleinden wordt propaganda gebruikt?

Het doel van propaganda is in de afgelopen eeuwen flink veranderd. Propaganda ontstond in de zestiende eeuw, toen het door de katholieken en protestanten werd gebruikt om het eigen geloof te verspreiden en die van de ander te bestrijden. Het Vaticaan had er zelfs een permanente afdeling voor: het Officium de Propaganda Fidei (bureau voor de geloofsverbreiding). De doeleinden en manieren van propaganda lagen toen nog anders dan andere jaren. Vooral in de manier waarop er werd gepropagandeerd onderscheidt deze propaganda zich van de propaganda in de wereldoorlogen. In deze tijd gebruikte men namelijk nog duurzame producten; de propaganda bestond uit prachtige unieke schilderijen, beeldhouwwerken en kerken die tot op de dag van vandaag intact zijn gebleven. In de tijd van de wereldoorlogen veranderde dit. De massaproductie begon op te komen en het doel van propaganda veranderde.
In de Eerste Wereldoorlog was het overtuigen van het publiek door middel van propaganda nog niet aan de orde. De Europese bevolking beleefde wilde uitbarstingen van geestdrift: men stapte de oorlog met vreugde binnen. De binnenlandse politiek hield stand. Propaganda werd in deze tijd al wel toegepast, maar enkel om de politieke en maatschappelijke eenheid te bewaren en de geestdrift voor de oorlog in stand te houden.
In de Tweede Wereldoorlog ontbrak deze geestdrift. Propaganda werd nu dus van groter belang. Naast het bewaren van de eenheid nam het nu ook de taak van het manipuleren van het publiek op zich. Verschillende partijen organiseerden stuk voor stuk campagnes om het publiek van hun mening te overtuigen. Alle politieke leiders hadden een ander standpunt, maar één ding hadden ze gemeen; ze waren allemaal van mening dat het individu zich moest onderwerpen aan de staat. Er werd slecht geluisterd naar de belangen en meningen van het volk. Ook waren ze het er over eens dat massale propaganda naast dwang het beste middel was om hun volken in beweging te brengen.

Waar is propaganda aan te herkennen?

Woordgebruik
Naast het belangrijkste kenmerk van propaganda, het verheerlijken van de eigen partij, speelt zwartmaken van de vijandelijke partij vooral in de latere jaren een erg grote rol. Het zwartmaken gebeurt onder anderen door de woorden die men in de propaganda gebruikt. Door middel van negatieve naamgeving wordt hetgeen men wil ‘zwart maken’ al gediscrimineerd voor het geanalyseerd kan worden. Door de associatie te leggen tussen de vijandelijke partij en de negatieve punten zal men de slechte naam gelijk associëren met de vijandelijke partij. Voorbeelden van dit soort namen uit de Tweede Wereldoorlog waren ‘de moffen’ (ofwel: de Duitsers) en ‘brillenjood’ (scheldwoord voor jood). Ook werden ‘fascist’ (aanhanger van het fascisme) en ‘nazi’ (aanhanger van het nationaalsocialisme) soms door de vijandelijke partij ingezet als scheldwoord. Wanneer deze woorden gebruikt werden in propagandamiddelen werd er gelijk een negatieve toon gezet op de vijandelijke partij. Dit zorgde ervoor dat men negatieve gedachtes kregen bij het woord en dus bij de partij. Dit creëert haatgevoelens bij de massa tegenover de partij die men probeerde zwart te maken.
Niet alleen de negatieve woorden, maar ook de algemene woordkeuze helpt bij het manipuleren van de mening van het publiek. De propagandist kiest uit verschillende woorden die min of meer hetzelfde betekenen de woorden die het best bij de connotatie (toon) van de boodschap passen. Zo kunnen bijvoorbeeld "extreem" en "ingrijpend" hetzelfde betekenen, maar heeft extreem een veel negatievere connotatie. Het kiezen van het woord met de negatiefste connotatie zou bij het zwart maken van de vijandelijke partij kunnen helpen om de boodschap nog negatiever te laten klinken.
Het herhalen van deze woorden is ook een groot kenmerk van propaganda. In de Tweede Wereldoorlog heeft de ondergedoken Jood Victor Klemperer een studie geschreven over het taalgebruik van het Derde Rijk (Nazi-Duitsland). In zijn studie vielen hem onder andere een paar Duitse woorden op die de nationaalsocialisten herhaaldelijk gebruikten. Vaak herhaalde woorden waren volgens hem: spontan, instinktiv, fanatisch, blind, ewig en artfremd ("soortvreemd"). Ook deze woorden waren bedoeld om de mening van de partij te ondersteunen en over te brengen naar het publiek. Onbewust zal het publiek zich laten manipuleren door de subjectieve woorden die de Duitse propaganda bevat, en zal men zich aansluiten bij de partij.

Herhaling
Niet alleen het herhalen van bepaalde woorden is een kenmerk van propaganda, ook het herhalen van de boodschap die de betreffende partij over probeert te brengen komt vaak voor bij het manipuleren van de mening van het publiek. Deze techniek doet zich ook nu nog dagelijks voor. Door het blijven herhalen van boodschappen zal men de boodschap het op den duur aannemelijker vinden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zag je dit bijvoorbeeld aan de vlaggen met het symbool van de partij erop: het hakenkruis voor de nationaalsocialisten, de hamer en de sikkel voor de communisten. Door constant herinnerd te worden aan de boodschap die de propagandist wilt overbrengen, ondersteund door de positieve gedachtes die eraan worden gekoppeld door het verheerlijken van de betreffende partij, zal het publiek zich er uiteindelijk mee identificeren. Men zal de boodschap dan als waar aannemen.
Tegenwoordig zie je dit vooral bij reclames op bijvoorbeeld de televisie; de reclames komen in een bepaalde tijd meerdere malen terug, inclusief een korte slogan, zodat je het zult gaan herkennen en erin zult gaan geloven.

Eufemismen
Een andere techniek die vooral in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers is toegepast is het woordgebruik zo aanpassen dat de boodschap die zij over proberen te brengen positiever lijkt dan het eigenlijk is. Deze techniek gebeurde vaak met het gebruik van de (volgens Klemperer) zogeheten Schleierwörter, Duitse sluierwoorden om de gruwelijke werkelijkheid te versluieren. Dit waren woorden als Sonderbehandlung (letterlijk: speciale behandeling, betekenis: marteling, moord) en
Endlösung der Judenfrage ( letterlijk: oplossing van de Joodse kwestie, betekenis: de Holocaust). Men had niet door dat deze woorden eigenlijk stonden voor de gruwelijke praktijken die de nationaalsocialisten in die tijd uitvoerden. Door deze sluierwoorden klonken de handelingen heel normaal en verstandig, waardoor men ging geloven dat het goede doordachte oplossingen waren.

Overdragingen
Vaak wordt in propaganda ook gebruik gemaakt van een instituut of begrip dat respect afdwingt. Door in reclames bijvoorbeeld te refereren naar betrouwbare bronnen als laboratoriumonderzoeken, zal de consument eerder vertrouwen krijgen in het product dat wordt aangeboden. Het gebruik maken van betrouwbare bronnen zorgt dus voor een geloofwaardige boodschap. Niet alleen wetenschappelijk betrouwbare bronnen zorgen voor dit effect, ook God is voor veel mensen als trouwe informatie beschouwd. Volgens religieuze mensen is alles wat van de bovenmenselijke macht komt iets wat zij serieus moeten nemen.
Ook in de Tweede Wereldoorlog werd deze techniek toegepast; er werd vaak (in het voordeel van de betreffende partij) gerefereerd naar uitspraken van de staat. Aangezien de staat de macht had in een land, vertrouwde men blind op de waarde van de bron. Hier werd door de verschillende partijen in die tijd vaak misbruik van gemaakt.

Symbolen
In propaganda spelen symbolen een grote rol. Zo gebruikt het christendom een kruis, en de staat een nationale vlag. Door deze symbolen vaak te herhalen roept het bij het publiek emoties op. Zo is een ander voorbeeld van een symbool een moeder met een kind. De propagandisten kunnen door deze symbolen goed op de emoties van het publiek inspelen.
In de Tweede Wereldoorlog werd er veel symbolen gebruikt. Zoals al eerder genoemd had iedere partij zijn eigen symbool; de nationaalsocialisten hadden het hakenkruis, de communisten hadden de hamer en de sikkel. Door deze symbolen zo veel mogelijk te herhalen sleepten deze symbolen op den duur emoties met zich mee.

De kleuren zijn bij deze symbolen ook van groot belang. Felle kleuren geven krachtige en sterke emoties, terwijl zachte kleuren juist troost, rust en verzachting biedt. Het nationaalsocialisme en het communisme maken beiden gebruik van rood, wat de kracht van de partijen uitstraalt.
In reclames wordt deze techniek nu ook nog vaak toegepast; symbolen komen vaak terug op billboards en TV, vaak zo opvallend en fel mogelijk om de aandacht van de consument te trekken.

Bangmakerij
Een slinkse manier van propaganda is het gebruik maken van de angst die bij het publiek wordt opgeroepen. Door deze angst probeert het publiek zich vast te houden aan iets waar ze vertrouwen mee kunnen terugwinnen. De propagandist maakt hier gebruik van door in te spelen op deze angsten. Hij belooft dat er geen angst meer zal zijn wanneer hun partij aan de macht komt. In de Tweede Wereldoorlog was dit een belangrijk onderdeel van de propaganda. Zo sprak Hitler tegen de Duitse bevolking: 'Het is onrustig in de straten. De universiteiten zitten vol rebellerende studenten. Communisten proberen ons land te verwoesten. Rusland bedreigt ons met haar macht en de republiek is in gevaar. Ja - gevaar van binnenuit en van buiten af. Wij hebben orde en wet nodig. Als dat ontbreekt kan onze natie niet voortbestaan'. Hitler belooft hierbij dat de onrust zal verdwijnen wanneer er orde en wet ontstaat. Dit zal volgens hem het geval zijn wanneer hij aan de macht komt.
 
Groepsdruk
Mensen hebben van nature de drang om bij een groep te behoren. Door grote bijeenkomsten te organiseren versterkt de propagandist dit gevoel. Men zal een drang voelen om zich ergens bij aan te sluiten. Mede door het gebruik van symbolen, kleuren, muziek etc. zullen mensen zich gauw aansluiten bij de groep van de bijeenkomst, simpelweg ‘omdat iedereen het doet’.

Welke soorten propaganda zijn er?

Push- en Pullpropaganda
De bekendste vorm van propaganda is push – en pullpropaganda. Pushpropaganda wordt enkel vanuit de informatiebron richting de doelgroep verspreid. Het publiek heeft hierbij verder geen invloed op de informatie die naar hen toe wordt gespeeld. Pullpropaganda is vergelijkbaar met pushpropaganda, maar hierbij kiest het publiek er zelf voor om bepaalde propaganda tot zich te nemen. Onbewust maakt men hierbij gebruik van doelgroepgerichte en soms subjectieve informatie. Dit is vergelijkbaar met de reclames van nu; men kiest niet wat er verteld wordt, maar wel of men er naar wil luisteren en/of het wil geloven.

Witte, grijze en zwarte propaganda
De bron van propaganda is niet altijd even duidelijk of waarheidsgetrouw. Bij witte propaganda is dit wel het geval. De afzender van de bron is bekend en wordt vaak duidelijk aangegeven. Dit ligt anders bij grijze en zwarte propaganda.
Grijze propaganda bevat geen (duidelijke) afzender. Een reden hiervoor kan zijn is de angst om gevaar te lopen wanneer de propagandist zijn naam vrijgeeft. Een andere vorm van grijze propaganda kan zijn dat de propagandist de waarheid combineert met een leugen, met als doel de waarheid wat aan te sterken. Dit kan goed uitpakken, maar kan ook zeer negatieve effecten hebben; mensen die de volledige waarheid weten zullen zich niet kunnen identificeren met de leugens die de propagandist eromheen heeft verzonnen. Wanneer dit uitkomt kan dit een zeer negatief effect hebben op de geloofwaardigheid van de propaganderende partij.
Zwarte propaganda gaat nog een stap verder. Hierbij wordt niet alleen de echte naam van de propagandist niet vrijgegeven, er wordt daarnaast zelfs beweerd dat de bron van een andere partij is. Het doel hiervan is het zwartmaken of belachelijk maken van de partij waarvan de propagandist beweert dat de bron afkomstig is. Door de propaganda van de tegenpartij zelf aan te bieden kan het zo worden gevormd dat het in het nadeel van deze tegenpartij ligt. Een voorbeeld van zwarte propaganda uit de Tweede Wereldoorlog zijn de Britse radiostations van het  Political Warfare Executive die afkomstig van Duitsland leken te zijn. Een ander voorbeeld is het Nederlandse satirische blad De Gil, dat de indruk wekte een illegaal blad te zijn. In werkelijkheid was het een door Dr. Erwin Haagn, de vertegenwoordiger van het Rijkscommissariaat van Goebbels' Propagandaministerie in Den Haag, gestimuleerd nationaalsocialistisch propagandablad.

Wat voor rol speelde propaganda in de Tweede Wereldoorlog?

Zoals al eerder vermeld kreeg propaganda in de Tweede Wereldoorlog een belangrijke rol. Vooral de machtigste landen van beide allianties, Duitsland en de Sovjet-Unie, maakten veel gebruik van deze manier van massa’s overhalen. Doordat er, in tegenstelling tot de Eerste Wereldoorlog, geen motivatie was voor de oorlog, moest de motivatie gecreëerd worden. Ook door de opkomende democratie was propaganda in deze tijd van groot belang. Hitler, de leider van het NSDAP (Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij), probeerde bijvoorbeeld eerlijk aan de macht te komen met behulp van propaganda. Door de werkloosheid die door de crisis massaal ontstond in 1929 was het voor hem makkelijk om in te spelen op het volk. Hij beloofde de mensen dat hij een einde aan de crisis zou maken.
In 1932 werden er verkiezingen gehouden in Duitsland. Onder leiding van Joseph Goebbels werd er door heel Duitsland campagne gevoerd voor de NSDAP.  Er werden propagandafilms gedraaid voor het nationaalsocialisme, grammofoonplaten met Hitlers speeches verspreid en grote bijeenkomsten georganiseerd. Met een vliegtuig bezocht Hitler in korte tijd 50 steden om de NSDAP te promoten.
In 1933 bloeide de economie weer op en verminderde de werkloosheid. De Duitsers zagen dit als een goede kans om propaganda te maken. Ze lieten het lijken alsof Hitler voor deze economische opleving had gezorgd, terwijl hij in werkelijkheid weinig verstand had van economie. Door deze actie werd Hitler, vooral door de onderste lagen van de bevolking, flink geprezen. Ze dankten hem voor het redden van hun banen en levens. Via affiches, radio en kranten werd dit incorrecte feit door heel Duitsland verspreid. Door het vertrouwen dat het volk nu had gekregen in Hitler groeide de NSDAP al gauw uit tot de grootste partij in Duitsland.
Hitler werd in 1933 benoemd tot rijkskanselier en kwam later zelfs aan de macht in Duitsland. Maar de propaganda hield niet op; hij vond dat het individu zich moest onderwerpen aan het staatsbelang, en dat propaganda de Duitsers niet hoefde te overtuigen, maar een indruk moest achterlaten. De propaganda zette zich voort en er werd censuur gebruikt; al het nieuws dat in het nadeel van Hitler kon werken, werd verboden.

Deze censuur werd ook aan de andere kant, de kant van de Sovjet-Unie, zelfs in een strengere vorm veel toegepast. De propaganda had invloed op alle delen van het leven van de bevolking. Alleen het verhaal van de communistische partij mocht verteld worden, en dit verhaal was daarbij het enige ware verhaal. Alle andere verhalen werden gecensureerd of zo veranderd dat het weer in het volgens hen ‘enige ware verhaal’ paste. Overal waar communicatie plaatsvond in de Sovjet Unie vond propaganda plaats, van bioscopen tot scholen en van kranten tot kunst. Dit hield aan tot de Koude Oorlog.
 
2. Hoe maakten de Nazi’s gebruik van propaganda?

Welke manieren van propaganda gebruikten de Nazi’s?

In Duitsland brak in 1929 een economische crisis uit. Adolf Hitler, de leider van de NSDAP, kwam juist in deze periode veel naar voren. Onder andere door propaganda en de vele beloftes die hij deed, zoals de verdwijning van de werkloosheid, kwam hij in 1933 aan de macht in Duitsland. Ook na de machtsovername bleef Hitler propaganderen. De propaganda die hij gebruikte werd voornamelijk georganiseerd door de politicus en publicist Joseph Goebbels. Sinds 1929 was hij politiek leider van de NSDAP, en in 1933 werd hij door Hitler benoemd tot minister van Volksvoorlichting en Propaganda in Nazi-Duitsland. Propaganda kon doorgevoerd worden in allerlei soorten media. Hitler en Goebbels propagandeerden onder andere in film, radio, posters, kranten en kunst.

Film
Film was bij het ontstaan van Nazi-Duitsland erg belangrijk op het gebied van propaganda. Duitsland was in de tijd dat Hitler aan de macht was het op een na grootste filmland ter wereld. Dit had mede te maken met de samenwerking van de Nazi’s met de eigenaar van de belangrijkste filmstudio in Duitsland, Alfred Hugenberg. Doordat 52% van de Duitse bevolking al aanhanger was van de Nazi’s, werd propaganderen om massa’s over te halen minder urgent. Goebbels richtte zich vooral op het in beweging brengen van het volk. Hij vond propaganda belangrijk, maar vindt kwaliteit en kunst van even groot belang. Dit laat zien dat de propaganda in de Tweede Wereldoorlog dus niet altijd goedkoop en snel moest, maar dat er weldegelijk rekening werd gehouden met de kwaliteit van de bronnen. De Nazi’s waren erg alert op de films die er werden gemaakt. In 1933 richtten de Nazi’s de Reichsfilmkammer op waar de hele Duitse filmwereld werd beheerst. Er werden alleen ariërs toegelaten. Ook werd de Reichsfilmprüfstelle opgericht, en deze kreeg als taak de films te controleren. Ze vertelden de filmmakers vooraf of ze akkoord gingen met het maken van de film. Wanneer dit niet zo was, bleef er de filmmaker dus een hoop geld gespaard.

Goebbels merkte dat er met propaganda in de vorm van bioscoopjournalen veel mensen tegelijk bereikt konden worden. Er werden onder een pseudoniem door de Nazi’s grote delen van filmmaatschappijen gekocht en de journalen werkten goed, maar dit veranderde na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. De journalen duurden vijftien minuten en tijdens de vertoning werden de deuren van de bioscopen op slot gedaan. De Duitsers waren moe van deze vijftien minuten-durende propaganda en verzetten zich door veel lawaai te maken.

Eén van de meest bekende propagandafilms uit de geschiedenis is ‘Triumph des Willens’ van Leni Riefenstahl. De film werd uitgebracht in 1935 en bevat fragmenten van toespraken van verschillende leiders van de NSDAP, waaronder Adolf Hitler. Daarnaast werden er beelden getoond van de grote massa partijleden van de NSDAP. De film werd al snel beschouwd als één van de meest bekende voorbeelden van propaganda in de geschiedenis, onder andere door de revolutionaire aanpak van montage en muziek die Riefenstahl toepaste. De film beschrijft vier dagen met toespraken waarin de nationaalsocialistische stroming uitgebreid werd gepropagandeerd en de hemel in werd geprezen. Niet alleen in het Derde Rijk, maar over de hele wereld was de film een groot succes. Tot op de dag van vandaag heeft Triumph des Willens invloed op films, documentaires en reclamespots. Riefenstahl heeft echter altijd ontkend dat het om een propagandafilm ging, en bleef volhouden dat het een documentaire was.

Naast het verheerlijken van de eigen partij, was veel Nazipropaganda bedoeld om de Britten zwart te maken. Zo verscheen in 1943 de film ‘Titanic’, die op dat moment de duurste Duitse filmproductie ooit was. Ook dit toont aan dat er in propaganda vaak veel geld werd gestoken, omdat het een grote invloed had op de macht van de leider.
De film Titanic gaat over de tragische ondergang van het cruiseschip Titanic in 1912. Het verhaal begint echter met het kelderen van de beurskoersen: het begin van de economische crisis. Tijdens een vergadering van de Britten maakt de voorzitter bekend een geheim te onthullen waardoor de aandelen weer zullen stijgen. Ze bedenken ook een plan om de aandelen meer waard te laten worden: ze verkopen de aandelen, en kopen ze weer op voordat er bekend wordt gemaakt dat het schip vanwege het snelheidsrecord varen de blauwe wimpel heeft gekregen. Hierdoor zullen de aandelen weer erg stijgen in waarde.
In het verhaal wordt de hoofdrol gespeeld door de Duitse onderofficier Petersen. Hieraan zie je dat deze film gemaakt is met propaganderende doelen, aangezien en in het echt helemaal geen Duitse scheepsofficieren aan boord waren. In deze film speelt Petersen zelfs de heldenrol; hij probeert het schip langzamer te laten varen en wanneer het schip zinkt, is hij degene die de meeste passagiers redt. Aan het einde van de film spant Petersen een proces aan tegen de Britten, omdat zij volgens hem de schuld hebben van het zinken van het schip door hun winstbejag. De jury komt tot het oordeel dat de Britten onschuldig zijn, aangezien de kapitein de enige bevelhebber op het schip was. Na deze uitspraak verschijnt deze tekst in beeld: "De dood van 1500 mensen bleef onvergolden, een eeuwige aanklacht tegen het Engelse winstbejag". Hiermee wordt er een laatste sneer naar de kant van de Britten gemaakt.
De oorspronkelijke producent, Herbert Selpin, werd al voor het afmaken van de film gearresteerd. Goebbels vond dat Selpin te veel kritiek had op Nazi-Duisland en werd veroordeeld tot celstraf.
Werner Klingler heeft de regie van de film later afgemaakt, maar de film was alleen te zien in Parijs. Ook hier werd de film uiteindelijk verbannen, omdat de beelden te realistisch zouden zijn.

Naast anti-Britse propaganda werden er door de Nazi’s ook veel films geproduceerd met een antisemitistisch thema, zoals Der ewige Jude uit 1940. Deze propagandafilm werd uitgebracht als documentaire waarbij de jood gepresenteerd werd zoals hij ‘echt’ was. Zowel Goebbels als Hitler hebben veel invloed gehad op de inhoud van de film, maar dat de film in scène was gezet werd altijd ontkend.
De film was dus bedoeld als ontmaskering van de joden. De Nazi’s wilden de mensen waarschuwen voor de aanpassing van de joden die volgens hen slechts schijn was. In de film worden de joden als ratten afgebeeld die zich langzaam over de wereld verspreiden. Ook zie je vooral slecht verzorgde Poolse joden in armoedige kleding. Hiermee wordt dus een fel stereotype van de jood ingeprent bij de kijker. Het doel van de Nazi’s was om hiermee te laten zien dat de joden slecht en onmenselijk waren. Ze wilden laten zien dat zij niet degene waren die het kwaad verrichten (lees: het naar kampen sturen van joden), maar dat de joden dat zelf waren. De Nazi’s werden hierdoor wel verplicht om de joden in concentratiekampen te stoppen. Zo zetten zij het volk tegen de joden op en konden ze ongestoord doorgaan met hun plan: de Endlösung (de eindoplossing). Hieronder verstonden zij het uitroeien van het joodse ras en hiermee dachten zij alle problemen op te lossen.

Goebbels had verwacht dat de film een groot succes zou worden, maar dit viel tegen. In de film zijn gruwelijke beelden te zien die veel mensen afschrikten. Enkel onder de Nazi’s werd de film veel bezocht, en met luid applaus onthaald.
Ik kan hieruit dus concluderen dat deze propagandafilm niet veroorzaakt heeft wat het zou moeten veroorzaken. Goebbels wilde het volk overtuigen van de slechtheid die er in de joden verschuilde, maar hij bereikte enkel mensen die hij niet meer hoefde te overtuigen.

Radio
Aan het begin van de carrière van Goebbels als minister van Volksvoorlichting en Propaganda was Goebbels erg bezig met het inprenten van nationaalsocialistische gedachtes bij het volk. Een groot hulpmiddel hierbij was de radio. Om het hele volk te bereiken liet hij een radiotoestel ontwerpen waarvan de prijs zo laag was dat iedereen het zich kon veroorloven. De vraag naar dit toestel was erg groot en de producenten konden het niet bijhouden. In 1933 beschikten ongeveer 24 miljoen Duitse mensen over een radiotoestel. Dit was al erg gunstig voor het propagandabeleid van Goebbels, maar doordat de vraag nog steeds veel hoger lag dan het aanbod was er nog steeds twee derde van de Duitse bevolking die geen radio had. Toch wilde Goebbels dat ook deze mensen het bericht alsnog moesten horen. Niet alleen bij de mensen thuis, maar ook in de horeca, bij bedrijven en op straat verschenen geluidsinstallaties. Wanneer er een toespraak werd uitgezonden was iedereen verplicht te stoppen met wat hij deed om naar de radio te luisteren. Doordat het hele volk nu werd bereikt, werd radio één van Goebbels’ belangrijkste propagandamiddelen. Goebbels deed er alles aan om goed van dit middel gebruik te maken; hij bereidde zijn speeches uren voor. Alle woorden, intonaties en pauzes in zijn toespraken waren van tevoren uitgedacht om zo het volk te manipuleren. Ook maakte hij niet alleen gebruik van witte propaganda. De inhoud van zijn speeches werden zo aangepast dat het in het voordeel van de Nazi’s lag. De geloofwaardigheid speelde bij Goebbels een grotere rol dan de waarheid.

Posters
Goebbels maakte veel gebruik van posters. Hij wist dat dit een effectiever middel was dan een krantenartikel, aangezien men een tekening of foto met een duidelijke poster sneller onthoudt. Ook was propaganda door middel van posters toegankelijker en makkelijker bereikbaar doordat ze de posters overal ophingen. Zo kon niemand er omheen en werden ze door het hele volk gezien.

 
Een bekende Duitse propagandaposter is ‘Es lebe Deutschland!’. Deze poster is rond 1930 gemaakt, net voor de Tweede Wereldoorlog, in de tijd dat Hitler zijn macht probeerde te verspreiden. Op de poster is Hitler centraal te zien met een vlag met het hakenkruis erop in zijn hand: het symbool van de Nazi’s. Achter hem staan duizenden mensen met zo’n zelfde vlag. Boven het hoofd van Hitler is een bron van licht te zien waar een adelaar doorheen vliegt.
Deze poster straalt uit hoe sterk en dapper Hitler is. Zijn blik is vastberaden en hij balt zijn vuist alsof hij alles aan kan. Het ligt suggereert dat God aan zijn zijde staat, en de donkere wolken die erdoor doorbroken worden, geven aan dat Hitler Duitsland uit de crisis kan helpen en de vijand kan verslaan. De adelaar, een symbool werd veel gebruikt in posters, staat voor kracht en macht. De enorme massa die achter Hitler staat stellen de duizenden arbeiders voor die vertrouwen in hem hebben. Hierbij zie je de herhaling terug die ik eerder heb uitgelegd. Het nazi-teken komt vaak terug in de poster, zodat je de kracht met het symbool gaat associëren. Ook de felle rode kleur die er gebruikt is straalt associatie met kracht uit.
Met deze poster probeerde Hitler het volk er dus van te overtuigen dat hij de leider was die Duitsland kon redden.

Hiernaast is een Duitse poster te zien uit 1943. Op de poster zijn twee contrasterende tekeningen te zien, met aan de ene kant een blije moeder met haar kind, en aan de andere kant vermoeide, ongelukkige mensen. Dit verschil is vooral duidelijk gemaakt door kleur; de heldere kleuren aan de linkerkant stralen positiviteit en welvaart uit, terwijl de donkere kleuren aan de rechterkant het tegenovergestelde doen. Ook aan de gezichtsuitdrukkingen van de mensen in de tekening is het verschil duidelijk aanwezig.
Dit contrast tussen geluk en ellende is een overduidelijke vorm van het zwartmaken van de tegenpartij. Bij de tekeningen staat namelijk ‘Sieg oder Bolschewismus’ geschreven, hetgeen ‘overwinning of bolsjewisme’ betekent. De overwinning staat in deze poster voor het Derde Rijk, het bolsjewisme voor de Sovjet-Unie. Hier zie je dus ook gebruik van propagerend taalgebruik: bolsjewisme wordt gewoon bij de naam genoemd, terwijl het Duitse Rijk wordt aangegeven als de ‘overwinning’.
Met deze illustratie heeft de tekenaar nazi-Duitsland dus willen ophemelen, en de Sovjet-Unie willen zwartmaken, zodat het publiek een beeld krijgt van de Sovjet-Unie waardoor ze sneller aan de kant van de Nazi’s zouden gaan staan.
 
Der Ewige Jude is een advertentie uit 1940 voor de gelijknamige film die ik eerder in dit hoofdstuk heb beschreven. Op de poster is een man afgebeeld met verschillende voorwerpen in zijn hand. In zijn rechterhand draagt hij wat gouden munten, in zijn linkerhand een zweep, en onder zijn arm draagt hij een land met een hamer en een sikkel erop.
Aan het grove gezicht te zien is de man in deze prent een jood. Het geld en de zweep die hij vastheeft staan voor het kapitalisme, iets waar de nationaalsocialisten fel op tegen waren. De munten staan voor investeringen, de zweep staat voor het innen van geld en tevens voor de ‘slechtheid’ die de joden volgens de Nazi’s in zich hadden. Dit sluit aan op de denkwijze van de Nazi’s; zij dachten dat het kapitalisme voortkwam uit de joden.
Het land dat de man onder zijn arm heeft is vermoedelijk het Derde Rijk. De Nazi’s wilden hiermee het ‘plan’ van de joden uitbeelden; het bolsjewistisch maken van Groot-Duitsland.
De gele kleur op de achtergrond verwijst naar de gele ster die de joden moesten dragen in de tijd van de bezetting. De Nazi’s probeerden deze kleur zo vaak terug te laten komen in verband met joden dat je het ermee ging associëren. Dit is mede omdat deze kleur ook terugkwam in het symbool van de communisten; geel was iets slechts volgens de Nazi’s.

Posters werden door de Nazi’s  dus voor alle soorten propaganda ingezet: het ophemelen van eigen partij, het zwartmaken van de vijand en het inprenten van de rassenleer. Dit had dus vooral te maken met de kracht die posters volgens Goebbels hadden.

Krant
Ondanks dat Goebbels dacht dat een boodschap in een krantenartikel niet snel in het geheugen van het volk zou blijven hangen, propageerde hij ook weldegelijk via de krant. In 1920 verscheen de officiële krant van de NSDAP: Völkischer Beobachter. De krant was al langer in omloop onder de naam Münchner Beobachter, die toen nog in handen was van het antisemitische Thule-Gesellschaft. In 1920 werd de krant door de NSDAP overgekocht, en veranderde zijn naam in Völkischer Beobachter. Vanaf dat moment werd de krant één groot propagandamiddel. Partijleden, ambtenaren, leraren etc. waren verplicht de krant te lezen en konden alleen promoveren wanneer men de inhoud van de krant kende. De redacteuren moesten zich aan strenge regels houden: elke letter en foto in de krant werden zorgvuldig uitgedacht zodat er geen misverstanden konden ontstaan en de boodschap van de Nazi’s duidelijk overkwam. De krant werd uitgegeven tot de val van het Derde Rijk.

De krant werd dus vooral gebruikt voor het verheerlijken van Nazi-Duitsland. Het moest laten zien hoe sterk en slim de Duitsers waren.

Beeldende kunst
Propaganda heeft veel invloed gehad op de kunst in Duitsland. Hitler propageerde het realisme; de boodschap moest voor iedereen duidelijk zijn en er mocht niets aan de fantasie overgelaten worden. De kunstwerken moesten burgerlijk en glad zijn. De propagandistische kunst werd Arische Kunst genoemd. Het Germaanse ras en het leven op het platteland werd in deze kunst verheerlijkt. De kunst moest de volgens Hitler ideale werkelijkheid uitbeelden; een leven enkel bestaand uit het ‘zuivere ras’: de Germanen.
Ook moest het Duitse volk in de kunst geprezen worden en moest Hitler als groot en machtig leider uitgebeeld worden. Deze elementen zijn ook terug te zien in de propagandaposter ‘Es lebe Deutschland’.
De beroemde Nederlandse schilder Rembrandt van Rijn (1606-1669) werd door de Duitsers ook gezien als een echte Germaanse kunstenaar; hij schilderde realistische schilderijen en Hitler vond dat hij zijn eigen gang ging, en dat dat precies was wat de Germanen ook deden.
Niet iedere Duitser was het met deze opvatting eens; Rembrandt schilderde vaak Joodse huistafrelen, en kon dus onmogelijk een echte Germaanse schilder zijn.

Kunst die niet aan de gestelde eisen voldeed werd door Hitler ‘Entartete Kunst’ (ontaarde kunst) genoemd. Hieronder vielen bijvoorbeeld het dadaïsme, expressionisme, impressionisme, kubisme en het surrealisme. Wat deze stromingen allemaal gemeen hadden was het abstracte en expressionistische karakter, waar de Nazi’s een hekel aan hadden.
Ook kunst die door joden was gemaakt of kritiek leverde op het Derde Rijk werd door Hitler afgekeurd.
De afgekeurde kunst werd op 19 juli 1937 in München door de Rijkscultuurkammer geëxposeerd, natuurlijk met het doel te laten zien hoe slecht en lelijk het was. Waar de meeste tentoonstellingen bewondering voor de werken proberen af te roepen, wilde Hitler dus juist het tegenovergestelde. Om te laten zien wat de Nazi´s ervan vonden, werden er overal citaten van Hitler en Goebbels bijgeschreven die de kunstwerken belachelijk maakten. Ook werd de link gelegd tussen de ‘entartete’ kunstenaars en verstandelijk gehandicapten.
De entree van de tentoonstelling was gratis, zodat het zo veel mogelijk bezoekers zou trekken. Aan de inrichting van de expositie werd niet veel gedaan; de schilderijen hadden geen lijsten en de namen van de kunstenaars stond op een stuk jute geschreven. 
Dit alles had twee uiteindelijke doelen. De Nazi’s probeerden van alles om afkeer voor de Entartete Kunst bij de mensen te wekken. Tegelijkertijd werd ook het antisemitisme erbij betrokken; ook de joodse kunst werd afgestempeld als slecht.
De tentoonstelling werd erg succesvol en trok het hele land door. Het groeide uit tot één van de best bezochte tentoonstellingen van die tijd.
Na de tentoonstelling werd alle Entartete Kunst verboden. Een voorbeeld hiervan is het werk van de bekende expressionistische kunstenaar Edvard Munch. 82 van zijn schilderijen is in 1937 ingenomen door de Nazi’s, waaronder het wereldberoemde schilderij ‘De Schreeuw’, dat Munch in 1893 maakte.
De ingenomen schilderijen werden in 1939 sterk beneden de marktwaarde verkocht in Zwitserland. Van het geld werden nieuwe Arische schilderijen gekocht om de Duitse collectie mee aan te vullen. De werken die overbleven werden later dat jaar verbrand.
Het verbod van de Entartete Kunst had grote invloed op de kunstwereld. Abstracte kunstenaars werden bestempeld als ‘entartet’ en kregen hierdoor een beroepsverbod. Velen van hen emigreerden, anderen pleegden zelfs zelfmoord wegens deze regels. Kunstenaars met een joodse achtergrond overleden vaak in de concentratiekampen waar zij heen werden gestuurd.

Propaganda werd in de kunst dus gebruikt om de niet-nationaalsocialistische ideeën zwart te maken, en om de Duitse idealen op te hemelen. Dit deden ze door kunst toegankelijker te maken door bijvoorbeeld geen entreeprijs te vragen voor de Entartete Kunst-tentoonstelling

Jeugd
Hitler en Goebbels besteedden niet alleen aandacht aan het overhalen van de volwassenen. Het was voor hen zelfs zeer belangrijk dat ook de jeugd zijn ideeën zouden opvolgen; zij waren immers de toekomst van Duitsland. Om die reden werd in 1922 de Hitlerjugend opgericht; de nationaalsocialistische jeugdbeweging in Duitsland. Jongens werden hier voorbereid op het leven van een Duits soldaat en werden getraind alle bevelen van de Führer, Hitler, op te volgen. Ook werd hen verteld dat sterven voor het vaderland de grootste eer was die een man kon behalen. Meisjes werden opgeleid tot gezonde vrouwen zodat ze voor veel Arische kinderen konden zorgen.
Hitler had het doel om een sterke nieuwe generatie te creëren, zonder zwakkelingen, zoals in zijn ogen de joden.
In 1939, aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, werd het voor alle jongeren boven de zeventien jaar verplicht om lid te worden van de Hitlerjugend. Later werd deze leeftijd zelfs verlaagd naar tien jaar. Wie geen lid was van de jeugdbeweging was strafbaar en werd vaak aan huis opgehaald.
De Hitlerjugend werd in de oorlog al flink ingezet; ze maakten een groot deel uit van de verdediging, en oudere leden gingen bij de SS. Dit was het doel van Hitler; alle jongere generaties aan zijn kant krijgen zodat ze niet meer beter weten.

Hitler schotelde de Duitsers dus al op jonge leeftijd propaganda voor. Dit was een slim plan, aangezien kinderen minder kritisch zijn en alles geloven wat volwassenen zeggen. Zo verspreidde hij zijn ideeën over het hele land en verschillende generaties. Dit zou volgens hem helpen bij zijn uiterlijke doel; wereldheerschappij.

Wat was het effect van het gebruik van propaganda van de Nazi’s?

Propaganda heeft aanzienlijke effecten gehad wat betreft de mening van het volk. Vooral op het gebied van antisemitisme heeft propaganda een grote rol gespeeld. Het Duitse volk begon na de machtsovername van Hitler de jood steeds meer als de veroorzaker van alle ellende te zien. De spanningen tussen de joden en de Germanen liepen hoog op, en barstte los op 7 november 1938; diplomaat Ernst vom Rath werd vermoord door een 17-jarige jongen. Goebbels zag dit als de perfecte kans om de Jodenhaat door te zetten. Hij vond dat niet alleen de moordenaar van vom Rath moest boeten, maar het hele joodse volk. Via een radiobericht kondigde hij een rel aan die hij al eerder met het de SA, de nationaalsocialistische knokploeg, had voorbereid. Hij vertelde hen wat ze moesten doen en laten om de rel zo spontaan mogelijk te laten lijken.
In de nacht van 8 op 9 november kwam er al kleine relletjes op gang, maar de rel brak de nacht erna pas echt los; bijna 300 joodse synagogen, 7500 joodse winkels en panden en meerdere joodse eigendommen werden vernield. Ook boeken werden massaal verbrand. Daarnaast werden er die nacht 30 duizend joden afgevoerd naar concentratiekampen, en er vielen zelfs 91 joodse doden. Niet alleen de SA, maar ook de Duitse burgers lieten zich meeslepen in het gevecht en vernielden talloze huizen en winkels.
Deze nacht staat bekend als de Kristallnacht, vernoemd naar de miljoenen scherven afkomstig van de ingeslagen ramen en deuren.
De nacht leverde zo’n 25 miljoen DM (€12.782.287,32) schade op. Duitse politici waren boos, omdat de schadevergoedingen erg slecht zouden zijn voor de economie. Daarom werden de joden verplicht de boete zelf te betalen, inclusief een verzoeningsboete van 1 miljard DM (€511.291.492,73). Voor de schijn betaalden de verzekeringsmaatschappijen de schade, maar dit bedrag zou later worden overgeschreven naar de overheid.

Je ziet dus dat de propaganda erg veel effect heeft gehad op de denkwijze en mening van het Duitse volk. Ik denk dat dit te maken had met twee factoren.
Ten eerste was er nog geen internet. Alle informatie die het volk naar zich toegespeeld kreeg, kon niet worden gecontroleerd. Men moest maar gewoon aannemen wat de rest zei, en daar vertrouwen in hebben. Dit heeft ervoor gezorgd dat het Duitse volk al snel geloofde in de idealen van Hitler, doordat hij de enige bron was waar zij informatie van kregen.
Daarnaast heerste er aan het begin van de machtsovername van Hitler grote wanhoop in Duitsland. Men verkeerde in een zware economische crisis en zocht houvast aan alles dat op hun pad kwam. Hitler en Goebbels hebben hier veel gebruik van gemaakt; om de massa voor zich te winnen beloofde Hitler de crisis op te lossen door middel van het uitroeien van wat volgens hem het probleem was: de joden.

Niet alleen vroeger, maar ook nu nog heeft de propaganda effect op de maatschappij; door de vele kennis en (negatieve) aandacht die aan het onderwerp besteed wordt, hebben nazi-gerelateerde onderwerpen een shockerend effect op de mens. Men schrikt wanneer er bijvoorbeeld een hakenkruis of pro-nazi poster te zien is. Het bang maken van het volk is echter niet Hitlers idee geweest en ontwikkelde zich ook pas toen zijn genocidepraktijken bekend werden gemaakt. 
3. Hoe maakten de Sovjets gebruik van propaganda?

Welke manieren van propaganda gebruikten de Sovjets?

Propaganda werd in Rusland al een langere tijd gebruikt. Voordat Stalin aan de macht kwam, was Rusland in handen van Vladimir Lenin. Hij schreef in 1902 een boek over de waarde van de propaganda. Hierin onderscheidde hij propaganda van agitatie (onrust, opwinding). Deze opvatting kwam oorspronkelijk van de marxistische theorist Georgy Plekhanov, die propaganda definieerde als het uitdragen van verschillende ideeën aan een individu of een kleine groep mensen, terwijl hij agitatie zag als één idee dat aan een grote massa mensen werd gepresenteerd.
Lenin maakte gebruik van deze zelfde onderverdeling. Hij schreef dat het grootste medium van de propagandist schrift was waarin hij de oorzaken van sociale ongelijkheid gaf, terwijl de agitator uitging van spraak, waarbij hij door middel van het inspelen op het gevoel van het publiek actie los probeert te maken. Door halve waarheden en politieke slogans probeerden ze de mening van het gehele publiek te vormen, terwijl propagandisten daarentegen wetenschappelijke feiten probeerden te gebruiken om zo de hogeropgeleiden te overtuigen.
Door de vergelijking van deze twee strategieën ontstond in 1917 de term agitprop: een afkorting voor het Ministerie van Agitatie en Propaganda van de Communistische Partij in de Sovjet-Unie, dat Stalin had opgericht. Dit ministerie voerde strenge censuur in op alle communicatiemiddelen als film, krant, radio en educatie. Agitprop werd vaak geassocieerd met agressie.
Voor de Tweede Wereldoorlog was de communistische propaganda vooral gericht tegen het westerse kapitalisme. Ook beweerden de Sovjets dat het hen ging om vrede; het waren de vijanden die oorlog met hen wilden voeren en niet andersom. Na het uitbreken van de oorlog veranderde dit; de propaganda richtte zich meer op oorlogvoering en nationale trots. Ook doordat Duitsland sinds toen een grote vijand werd, kwam er meer propaganda die het Derde Rijk zwart maakte. Zo werd Duitsland vaak klein afgebeeld, terwijl de Sovjet-Unie werd afgebeeld als twee grote, sterke handen die Duitsland (soms met een tang) fijn knijpen.
Over het algemeen maakten de Sovjets wel gebruik van dezelfde propagandamiddelen als de Nazi’s. Ook zij propageerden in communicatiemiddelen als film, radio, posters, kranten en kunst. Daarnaast hadden zij nog een extra middel dat exclusief voorkwam in Rusland: de propagandatrein. In dit hoofdstuk zal ik naast de andere middelen uitleggen wat dit inhoudt en waar het voor werd gebruikt.

Film
Hoewel het in Duitsland een belangrijker middel was dan in Rusland, maakten ook de Sovjets in de Tweede Wereldoorlog gebruik van filmpropaganda. Eén van de meest succesvolle communistische films van de oorlog is Raduga (Regenboog) geweest. Deze Russischtalige film is uitgebracht in 1944 en gebaseerd op de roman van Wanda Wasilewska, die tevens ook de film schreef.
De film gaat over Olga, een zwangere Sovjetpartizaan die naar haar dorp in Oekraïne terugkeert om haar kind te dragen. Wat ze daar beleeft is een vreselijke willekeurige marteling door de Nazi’s.
De dorpelingen starten een protest tegen hun onderdrukkers met het plan ze weg te jagen.  Dit doen ze niet, en in plaats daarvan besluiten ze de overgebleven Nazi’s een straf op te leggen voor wat ze de onschuldige mensen hebben aangedaan. Ook degenen die samen hebben gewerkt met de Duitsers ondergaan hetzelfde lot.
De film werd begin 1944 gepresenteerd aan toenmalig Amerikaans president Franklin Roosevelt. Roosevelt liet weten dat hij de film had gezien, en dat hij het ‘zo prachtig en dramatisch gepresenteerd was dat het weinig vertaling nodig had’. Hij hoopte dat de film in Amerika kon worden uitgebracht, maar dit is nooit gebeurd.
Deze film is een voorbeeld van propaganda in de vorm van het zwartmaken van de vijand. Zoals ik al zei richtte de Sovjet-Unie zich in de Tweede Wereldoorlog vooral op Duitsland, en ook in deze film zie je dit terug. De Nazi’s worden neergezet als gevoelloze martelaren, waar de Sovjet-Unie het slachtoffer van is. Ook dit is een veel voorkomend element; de schuld lag volgens de Sovjets nooit bij hen zelf. Daarnaast werd in Sovjetpropaganda ook vaak het aspect ‘moeder en kind’ gebruikt, omdat het veel gevoel opwekte bij het publiek.

Een soortgelijke propagandafilm die een jaar later uitkwam was Chelovek No. 217 (Meisje Nr. 217). Deze film gaat over een Russisch meisje dat als slaaf verhandeld werd aan een rijke Duitse familie. Het meisje wordt door dit gezin zowel fysiek als mentaal ernstig mishandeld en moet slavenarbeid verrichten. De titel slaat op de naam van het meisje, die zij gedwongen aan moest nemen toen ze bij de Duitse familie introk.
Ook hier wordt de Sovjet-vijand weer zwart gemaakt. Weer worden de Duitsers neergezet als een wreed volk waar de Russen de dupe van zijn.

Het zwartmaken van de vijand blijkt hieruit dus een kenmerkend aspect te zijn voor Sovjetpropagandafilms. Door in de slachtofferrol te kruipen zullen de kijkers zich identificeren met het slachtoffer, en voelen zij woede tegenover de vijand.

Propagandatrein
De propagandatreinen waren, zoals al eerder gezegd, een middel dat vanaf 1940 exclusief in Rusland voorkwam. De treinen waren voorzien van docenten, kunstenaars en acteurs die informatie gaven over de Sovjet-Unie. In de wagons hingen propagandaposters Daarnaast werden er aan boord en op de stations ook toespraken gehouden en antinazi propagandafilms vertoond. Vaak waren er door de trein ook uitspraken van Lenin en Stalin verspreid.
Het doel van deze treinen was om een zo groot mogelijk publiek te bereiken en dus ook te beïnvloeden. De Sovjets gebruikte elke situatie om te informeren en te propageren, zodat de communistische idealen in het hoofd geprent werden, en vooral om de afkeer tegen de Nazi’s te stimuleren.

Radio
Propaganda via de radio ging op een manier die ongeveer gelijk was aan de manier van Duitsland. De Sovjets zagen die communicatiemiddel als een goed middel om de analfabeten mee te bereiken. Omdat deze doelgroep vaak geen goede baan had en dus niet veel geld, werden er collectieve radio’s geplaatst op plekken waar de boeren konden luisteren, en in bijvoorbeeld bibliotheken, scholen, kantoren en werkplaatsen. Zo was iedereen op de hoogte van het nieuws en de propaganda die via dit medium werden verspreid.
Er kwam zeer strenge censuur op wat er werd uitgezonden op de radio. Toch weerhield dit men er niet van om er naar te luisteren, omdat ze simpelweg niet anders gewend waren. Radio werd dus vooral ingezet om de lagere bevolkingsgroepen te bereiken en van de Sovjetidealen op de hoogte te brengen.

Posters
Posters waren voor de Sovjet-Unie een essentieel onderdeel in de propaganda. Zoals Lenin schreef in zijn boek, waren posters belangrijk voor ‘het domme volk’. De posters moesten simpel en snel te begrijpen zijn. Toen Stalin aan de macht kwam, gebruikte hij deze ideeën in de propagandaposters. In de posters werd veel gebruik gemaakt van symbolische kleuren en tekens, en stonden vaak in het teken van het verslaan van de Nazi’s.

Er zijn heel veel voorbeelden van antinaziposters. Vaak werd Hitler of Duitsland klein en machteloos afgebeeld, soms zelfs als een dier, met de sterke Sovjet-Unie daar tegenover.
De Nazi’s werden ook vaak neergezet als slechte mensen, zoals moordenaren. Dit zie je in de prent hiernaast. Er zijn twee armen te zien, één draagt een jas met het Nazisymbool erop en een bebloede bijl, de ander houdt deze arm vast draagt een jas met het sovjetsymbool. Onder de armen slaapt een kind. De tekst die onder de prent geschreven staat luidt: ‘Vernietig meedogenloos de moordenaars van onze kinderen!’
De hand met de bijl moeten dus de Nazi’s voorstellen, die de intentie hadden om de nietsvermoedende Russen, hier uitgebeeld als slapend kind, te vermoorden. Kinderen werden vaak gebruikt in propaganda, met het doel gevoelens op te wekken bij het publiek. De moordpoging werd gestopt door de andere hand, de Sovjets dus. De tekenaar had als doel de Nazi’s zwart te maken door gevoelige onderwerpen aan te snijden, zoals moord. Hiermee hoopte hij voor afschuw voor de Nazi’s te zorgen bij de bevolking van de Sovjet-Unie. Ook wil hij laten zien dat de Sovjet-Unie waakt over zijn volk, zodat zij rustig verder kan slapen terwijl de Sovjet-Unie de boosdoeners van zich af slaat.
De enige kleur die in de tekening is gebruikt is rood; de kleur van de communisten. Dit kwam vaak terug in Sovjet-propagandaposters, zodat mensen de kleur als iets goeds zouden zien.

Ook werd de samenwerking tussen de Sovjet-Unie en de rest van de geallieerden flink gepropageerd. In posters werd vaak afgebeeld hoe ze Duitsland samen vermorzelden.
Hiernaast is dit te zien, in een prent daterend uit 1941. In de illustratie is Hitler afgebeeld met een pistool in zijn hand, terwijl hij gewurgd wordt door een strop die wordt vastgehouden door drie handen. Op de mouwen staan de vlaggen van de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de Sovjet-Unie. De voeten van Hitler zijn besmeurd met bloed en bevinden zich in een bad van lijken. Boven de prent staat de tekst ‘We snijden alle manieren van toevluchtsoord voor de boze vijand door, hij zal nooit ontsnappen aan deze strop.’
Met deze prent wil de tekenaar de goede samenwerking en de macht van de geallieerden uitdrukken. Hitler draagt een pistool die gericht is op de lijken die er liggen. Ook zijn de voeten van Hitler bedekt met bloed. Ook in deze prent wordt er dus gesuggereerd dat hij een moordenaar is. De reusachtige handen eromheen, die de geallieerden moeten voorstellen, hebben deze moordenaar samen gevangen. Er wordt hier dus gebruik gemaakt van symbolen; de vlaggen van de geallieerden zijn groot en duidelijk afgebeeld, zodat de heldenrol goed wordt vertegenwoordigd. Er is in deze prent ook nagedacht over het taalgebruik. De tekenaar heeft Hitler niet bij zijn naam genoemd, maar noemde hem ‘de boze vijand’. Hiermee creëer je een bepaald beeld bij het publiek die de Duitsers als de slechte vijanden bestempelt. Niet alleen de taal, maar ook het kleurgebruik is typisch: er wordt net zoals in de vorige prent veel rood gebruikt. Het straalt kracht en eenheid uit, maar daarnaast ook agressie en bloed. Hitler is daarnaast erg grauw gekleurd.

Posters werden naast het zwartmaken van Duitsland ook nog voor andere doelen gebruikt. De Sovjet-Unie was namelijk zeer gesteld op het belang van wapengebruik tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de posters werd dit gebruik dus vaak gestimuleerd.

Zo ook in deze poster uit 1944, toen de Sovjet-Unie Duitsland had teruggedrongen.
In de prent zijn twee mannen te zien, een burger en een soldaat, die samen een bom vasthouden. Op de prent staat geschreven: ‘Mens en leger zijn samen overwinning’.
Deze poster is gemaakt toen de overwinning van de geallieerden nabij was. De Sovjet-Unie had Duitsland teruggedrongen en Duitsland kon geen kant meer op. De bevolking van de Sovjet-Unie werd in die tijd erg aangespoord om mee te helpen met de overwinning. Dat was ook het doel van deze prent; de samenwerking tussen de burgers en het leger wordt aangegeven door de bom die de twee mannen samen dragen. Daarnaast kijken ze allebei veelbelovend vooruit, naar de toekomst. Ook de bom wijst in deze richting, wat betekent dat die ze dichter bij de ondergang van Duitsland zal brengen. Het doel van deze poster was dus om de burgers op te roepen om mee te helpen met de overwinning, zodat het zo snel mogelijk gedaan zou zijn met de Duitsers.
Net als in de vorige posters die ik heb behandeld, wordt het nationale gevoel aangesterkt door de rode kleur die overal in de tekening terug komt.

Ook de poster hiernaast is rond 1944 gemaakt, met een soortgelijk doel als de vorige poster.
De prent bestaat uit een vrouw in een rood shirt die in haar ene hand een bos graan draagt, en met haar andere hand reikt ze een geweer uit. Onder de prent staat geschreven: ‘Soldaat, antwoord je moederland met overwinning!’
De vrouw in de prent staat voor de Sovjet-Unie, het moederland. Ze is fors en straalt kracht uit, en heeft een ijzersterke blik in haar ogen. Dit laat zien dat de Sovjet-Unie nergens bang voor is. Haar rode shirt is weer een voorbeeld van het blijvend herhalende propagerende kleurgebruik.
De bulk graan refereert naar het symbool van de Sovjet-Unie; de hamer en de sikkel. De sikkel stond voor landarbeid en werd gebruikt om graan mee te oogsten.
Gezien het onderschrift is deze prent gericht naar soldaten. Dit is ook de reden waarom haar hand naar voren uitreikt; ze wil de soldaat stimuleren te vechten voor haar land, zodat ze de overwinning behalen.
De tekenaar wilde met deze prent de soldaten dus motiveren. Ook wilde hij het hele publiek laten zien hoe sterk de Sovjet-Unie is, zodat ze vertrouwen houden in de overwinning, en misschien wel mee gaan vechten.

Propagandaposters zijn dus op verschillende manieren erg belangrijk geweest voor de Sovjet-Unie. Het werd niet alleen gebruikt om de negatieve ideeën over Nazi-Duitsland te verspreiden, maar ook om de Sovjet-Unie zelf te verheerlijken, en de strijd voor hun moederland, zoals ze zich zelf vaak noemden, te stimuleren. Alles moest voor hun land gedaan worden, ook als dat ten koste ging van anderen.

Krant
De krant is voor, tijdens en na de oorlogsperiode in Rusland veel gebruikt als propagandamiddel. De krant Pravda werd in 1912 opgericht door Lenin. De krant werd zwaar gecensureerd; onderwerpen die in het nadeel konden liggen van de Sovjets werden verboden. Alle berichten gingen over de politieke gebeurtenissen in de Sovjet-Unie, hoe urgent ook. Nieuws dat niet over de Sovjet-Unie ging, werd buiten beschouwing gelaten.
Wat ook opvallend was, was het verbod op artikelen over Russische joden. Dit gaf aan dat de Pravda een antisemitisch vooroordeel had, wat in de krant soms ook geuit werd; ze organiseerde terreurcampagnes tegen de joden. De Sovjet-Unie propageerde daarnaast niet alleen hun eigen land, ze maakten ook het buitenland zwart; ze lieten zien hoe slecht de andere landen het hadden. Deze agitprop werd een succes doordat de bevolking alleen informatie kreeg vanuit de Sovjet-Unie. Communicatiemiddelen van het buitenland werden gecensureerd.
Dit alles zorgde voor verlies van vertrouwen in de krant bij de lezers, waardoor de krant nauwelijks meer werd gelezen. Er verschenen ongecensureerde kranten die samizdat genoemd werden; hierin werd ongecensureerd beschreven wat er echt gebeurde in de Sovjet-Unie. Ook het gebrek aan humor in de Pravda stoorden de lezers vaak. Hierdoor kwam het humoristische tijdschrift Krokodil op de markt.  De Pravda heeft echter wel tot de val van de Sovjet-Unie in 1989 bestaan.

De krant werd dus ingezet voor het verheerlijken van het eigen land en het zwartmaken van het buitenland. Dit had echter een averechts effect, want doordat de krant moeilijk leesbaar werd door het eenzijdige nieuws, stopte het publiek met het lezen van de krant. Het enige voordeel dat ze met de krant deden kwam door de strenge censuur die op kranten van buitenaf stond; men kon niet zien hoe het werkelijk gesteld was met het buitenland en nam aan dat het er slecht aan toe ging.

Beeldende kunst
Propagandakunst in de Sovjet-Unie is vergelijkbaar met Duitsland. Ook voor de Sovjets was realisme belangrijk. Ze propageerden hun leefomstandigheden; de kunstwerken bevatten vaak thema’s als gezondheid en geluk. De Sovjetstijl werd had alles te maken met het realisme.
Deze stijl ontstond al in de tijd dat Lenin aan de macht was; hij vond dat propagandakunst duidelijk en realistisch moesten zijn, omdat de analfabeten abstracte kunst niet zouden begrijpen. Ook dacht hij dat abstracte kunstenaars misschien een geheime agenda zouden hebben tegen de Sovjetregering. Hij maakte abstracte kunst belachelijk en zei dat ze faalden in het begrijpen van de bedoeling van kunst. Zijn uitgangspunt was het heroïsche realisme, waarbij de boodschap van de propaganda duidelijk te zien was.

Stalin nam deze denkwijze over en ontwikkelde zo een nieuw propagandamiddel; de poster. Ze waren realistisch en hadden een duidelijke boodschap. In 1934 groeide Stalins denkwijze uit tot een nieuwe kunststroming; het socialistisch realisme. Zoals in Duitsland werd ook door deze beweging afwijkende kunst afgewezen. Er werden vooral schilderijen gemaakt die de nationale gevoelens ondersteunden.
Zo maakte Vera Mukhina in 1937 het standbeeld Worker and Kolkhoz Woman. Ze creëerde een man en een vrouw in werkkleding die samen een hamer en een sikkel boven het hoofd houden. Deze stonden symbool voor de Sovjet-Unie.

Beeldende kunst werd door de Sovjets dus echt gebruikt voor het verheerlijken van de Sovjet-Unie. Door middel van duidelijke realistische werken probeerden ze duidelijk te maken dat ze goed zijn voor het volk, en dat het volk gelukkig zou moeten zijn.

Jeugd
Het was voor de Sovjet-Unie van groot belang dat er een ‘nieuwe man’ werd ontwikkeld die aan alle idealen van de Sovjets voldeed. Hierdoor werd het manipuleren van de jeugd dus een belangrijke taak. Om dit te volbrengen richtten de Sovjets jongerenorganisaties op. Het begon bij de Pioniers: Hier konden alle kinderen tot veertien jaar terecht waar ze opgroeiden met de idealen van de Sovjet-Unie. Daarna stapte je over naar de Komsomol. Deze communistische jongerenorganisatie werd opgericht in 1922 en bestond uit activiteiten zoals sport, educatie en gezelschapsactiviteiten. Men verbleef hier tot rond zijn 25e, en kon daarna lid worden van de Communistische Partij. De Komsomol had grote gevolgen voor de rest van je leven; ex-leden van de Komsomol kregen een grotere kans op een goede baan, en wanneer je van de organisatie was weggestuurd, was een normale carrière in de Sovjet-Unie beginnen niet meer mogelijk. Een soortgelijke regeling werd gehanteerd bij de leden van de Communistische Partij; leden hadden meer aanzien en meer kans op een hoge functie in hun baan. Hierdoor werd men er bijna toe gedwongen om zich in te schrijven.
Alle organisaties sloten op elkaar aan, zodat je in het begin van je leven goed werd voorbereid op de levenswijze van de Sovjet-Unie. De Komsomol heeft tot 1991 bestaan.
Ook leraren speelden een grote rol bij het inprenten van communistische idealen. Leraren moesten hun manier van lesgeven aanpassen zodat het zou passen bij de idealen voor de ‘nieuwe man’.

Invloed op de jeugd was dus erg belangrijk voor de Sovjets. Zij waren de toekomst van de Sovjet-Unie, en aangezien hun idealen waren om die te veranderen, waren zij een belangrijk doelwit.

Wat was het effect van het gebruik van propaganda van de Sovjets?

Het doel van de propaganda van de Sovjets was het overbrengen van hun idealen op de bevolking van de Sovjet-Unie, om daarmee de nationale gevoelens te gebruiken in de strijd tegen de asmogendheden. Aangezien de geallieerden de Tweede Wereldoorlog wonnen, kan je natuurlijk gemakkelijk zeggen dat de propaganda weldegelijk heeft gewerkt.
Maar waarmee heeft de propaganda nou echt geholpen? Er zijn een paar feiten die verklaren dat de idealen van de Sovjets weldegelijk zijn doorgedrongen tot het Russische publiek. Zo telde de Komsomol nog ver na de oorlog, rond 1980, bijna veertig miljoen leden. Hiermee kan je dus aantonen dat veel mensen ook na de Tweede Wereldoorlog nog achter de ideeën van de communisten stonden. Dit argument is echter wel weer te verdedigen met het feit dat de Komsomol gelijk uit elkaar viel na de hervorming van de Communistische Partij in 1985; de animo voor lidmaatschap viel weg, en in 1991 werd de Komsomol opgeheven. Dit geeft dus aan dat de leden misschien niet uit eigen initiatief lid werden van de Komsomol. Het zou heel goed kunnen dat men het alleen deed voor zijn toekomst, aangezien het weigeren van een lidmaatschap veel negatieve gevolgen kon hebben voor onder andere je toekomstige carrière.
Het is echter wel zo dat de propaganda dus veel invloed had op de keuzes van de mensen; door de regels die de Sovjets opstelden, lieten ze de bevolking geen keus.
Concrete voorbeelden, zoals gebeurtenissen die de propaganda hebben veroorzaakt, zijn er in de Sovjet-Unie verder niet geweest.
 
Conclusie aan de hand van mijn deelvragen

Door het beantwoorden van deze deelvragen heb ik een antwoord proberen te vinden op mijn hoofdvraag: Zijn er verschillen tussen de propaganda van de Nazi’s en de propaganda van de Sovjets in de Tweede Wereldoorlog ?
Tijdens het vergelijken van de propaganda van beide partijen zijn me een paar dingen opgevallen.
Alhoewel film voor Duitsland veel belangrijker was dan voor de Sovjet-Unie, werd er op dezelfde manier gebruik van gemaakt. Er werd in de films vaak gerefereerd naar de vijand. Het zwartmaken van de vijand stond dus centraal. De rol die beide partijen zelf speelden verschilden echter wel van elkaar. De Duitsers zagen zichzelf vooral als de helden; zoals je in Titanic ziet, lossen zij de problemen op. Dit sluit aan op de denkwijze van Hitler, die zelf ook beloofde dat alles goed kwam wanneer hij aan de macht kwam. De Sovjets kropen meer in de slachtofferrol; in beide films die ik heb behandeld is de vrouw het slachtoffer van gruwelijke praktijken van de tegenstander.
Ook de manier waarop de films werden laten zien verschilden. Duitsland gebruikte enkel bioscopen, terwijl de Sovjet-Unie er meer aan deed om de films de aandacht te geven: ze gebruikten propagandatreinen waar de films in vertoond werden.
Radio werd door beide partijen op dezelfde manier gebruikt; er kwamen collectieve radiotoestellen zodat het hele land bereikt kon worden.
In posterpropaganda is qua thematiek wel een groot verschil te zien. Bij mijn research naar posters van de Sovjet-Unie viel het mij op dat het overgrote deel van de posters gekeerd was tegen de Nazi’s. De Sovjets werden sterk afgebeeld, en daartegenover werd Duitsland afgebeeld als een klein machteloos landje. Ook geweld en oorlog voor het moederland werd gepropageerd. Dit is bij Nazi-Duitsland heel anders. Daar ben ik voornamelijk posters tegengekomen die de nazistaat en leider propageerden; Hitler werd vaak groot, machtig en vol aanzien afgebeeld. Anti-geallieerde en antisemitistische posters waren er veel minder. Het symbolische kleurgebruik was bij de Sovjets ook veel beter terug te zien dan bij de Nazi’s. Er werd veel rood gebruikt in de Sovjetposters.
Bij kranten was het verschil weer minder te zien. Beide partijen hadden strenge censuur op wat er in de krant verscheen, en het nieuws was vooral voordelig voor de partij. De animo voor de Duitse krant was echter wel groter dan die van de Sovjetkrant.
Ook bij beeldende kunst waren er veel overeenkomsten tussen de partijen. Beiden propageerde realistische kunst en verafschuwde abstractie. In Nazi-Duitsland werd de Entartete Kunst echter verboden, terwijl de Sovjet-Unie er niet veel mee deed.
Als laatst heb ik de propaganda van de jeugd met elkaar vergeleken. De manier waarop de jeugd werd gemanipuleerd had bij beide landen wel wat overeenkomsten, zoals dat het feitelijk verplicht was om je aan te melden bij een jeugdvereniging. Wat ze daar leerden was wel anders bij beide landen. Nazi-Duitsland richtte zich vooral op de voorbereiding van de toekomstige soldaten; ze moesten sterk zijn zodat er later veel mensen voor Duitsland konden vechten. De Sovjets richtten zich daarentegen meer op de denkwijze van de jeugd: ze moesten zich ontwikkelen op een communistische manier, die ze in de toekomst konden toepassen. Hier kwam oorlog voeren niet aan te pas.

Het effect van propaganda is natuurlijk niet precies te vergelijken, maar over het algemeen kan ik concluderen dat er door de propaganda bij beide regimes een nationaal gevoel is ontstaan onder de bevolking. Dit zie je bij Duitsland aan het feit dat de Kristallnacht tot zo’n grote rel is uitgebroken, en bij de Sovjet-Unie dat de aanhangers van het communisme nog lang in stand zijn gehouden.

Mijn uiteindelijke conclusie is dat de propaganda van de Nazi’s veel weg heeft van de propaganda van de Sovjet-Unie, maar dat er weldegelijk verschillen te vinden zijn. Het grootste verschil is het doel van de propaganda; de Nazi’s focusten zich meer op het verheerlijken van het eigen land, terwijl de Sovjet-Unie vooral bezig was met het zwartmaken van de tegenpartij.
 
4. Eigen onderzoek

In mijn onderzoek vergelijk ik twee bioscoopjournalen die in de Tweede Wereldoorlog voordat de film begon werden uitgezonden, in de hoop hiermee het antwoord op mijn hoofdvraag te vinden: Zijn er verschillen tussen de propaganda van de Nazi’s en de propaganda van de Sovjets?
Ik zal een aflevering van het Duitse journaal ‘Die Deutsche Wochenschau’ uit 1944 vergelijken met een aflevering van een getekend Sovjet-bioscoopjournaal uit 1941. Ik heb voor deze twee fragmenten gekozen aan de hand van de conclusie van mijn deelvragen. In het Duitse filmfragment wordt Hitler de hemel in geprezen, en in het Russische fragment worden de Nazi’s zwartgemaakt.
Ik zal de fragmenten aan de hand van het beschouwingsmodel uit de Syllabus centraal examen 2014 van Kunst Algemeen analyseren. Dit model is als bijlage achterin mijn werkstuk te vinden.

Die Deutsche Wochenschau
Bron: Nazi German Propaganda – Adolf Hitler – Rare Confiscated Film – WW2 History, YouTube
Dit bioscoopjournaal bevat zes scènes, die elk een ander nieuwsbericht tonen. Het thema van de berichten is de springstofaanslag op Adolf Hitler die hij op 20 juli 1944 overleefde.
Er wordt, op de speech van Remer na, niet gesproken door de personen, er is enkel een Duitse voice-over aan het woord.

Aangezien er niet geacteerd wordt in dit fragment, heb ik gekozen voor de filmanalyse. Ik heb de analyse zo gevormd dat hij aansluit bij de voorstelling en vormgeving van het fragment. Onderdelen die niet van toepassing waren op het fragment heb ik weggelaten.

Scène 1 (0:00 – 1:39)

Voorstelling
Wie: - Günther Korten: generaal die is omgekomen aan verwondingen door de aanslag van 20 juli. De grote ceremonie geeft aan dat hij geliefd was.
- Hermann Göring: vooraanstaand lid van de NSDAP.

Wat: De begrafenisceremonie van de overleden Günter Korten, een generaal die is omgekomen bij de aanslag van 20 juli 1944. Hij wordt een grote soldaat en persoonlijkheid der doden genoemd. Vooraanstaand lid van de NSDAP, Hermann Göring, condoleert de nabestaanden en legt ‘Den Kranz des Führers’ bij de kist. Daarna leest hij de Rede der Grote Krijgshaftige Persoonlijkheid der Doden voor.
Waar: Stębark, Polen (Duits: Tannenberg). Werd tot 1945 bezet door Duitsland.
Waarom: In de eerste scène vindt er een uitgebreide ceremonie plaats voor de overleden Duitse generaal. Dit wordt gedaan om aan te geven hoe belangrijk het Duitse leger is voor Duitsland. Zo wordt het nationale gevoel onder de Duitse bevolking versterkt.
Wanneer: Na het overlijden van Günther Korten op 22 juli 1944.

Vormgeving
1. Cameravoering, opnametechniek
Camerastandpunt: Er wordt gebruik gemaakt van verschillende standpunten. In de leader is een adelaar te zien vanuit een kikkerperspectief. De adelaar staat voor het Derde Rijk en is van onder gefilmd om het groot en machtig te laten lijken. Ditzelfde gebeurt met het eerste shot van de scène, waar er een close-up wordt gemaakt van het IJzeren Kruis (een militaire onderscheiding).
Er wordt verder over het algemeen veel neutraal perspectief gebruikt. Af en toe wordt het plein waar de ceremonie wordt gehouden van een vogelperspectief in beeld genomen. In één tussenshot is een soldaat vanuit een kikkerperspectief te zien, ook weer om hem groot en sterk te laten lijken. Dit kwam vaak terug in propagandafilms.
Camerabeweging: Er zijn verschillende camera’s aanwezig, maar deze bewegen niet.
Camera-afstand: Aan het begin zijn er veel longshots te zien van soldaten langs de kant en naast de kist. Ook worden er close-ups gemaakt van de soldaten. Hierna wordt er een distant shot gemaakt van het plein, op het moment dat de voice-over vertelt waar de ceremonie werd gehouden. Hermann Göring wordt vaak in een medium-shot in beeld genomen. Tussendoor worden ook herhalend de soldaten in een distant shot getoond. Aan het eind van de scène wordt er een close-up van de kist gemaakt, waarna er een medium-shot van een man volgt die het nazihandgebaar, de Hitlergroet, maakt.
Cameraperspectief: Alle cameraperspectieven in deze scène zijn objectief, behalve wanneer de krans wordt neergelegd door Göring. Na deze handeling kijkt hij naar de kist, waarna er een close-up wordt gemaakt van de kist. Dit is dus vanuit zijn opzicht.
Bij een distant shot in een vogelperspectief wordt er ook een keer gefilmd vanuit het perspectief van het IJzeren Kruis. Dit is gedaan om het verband te leggen tussen de ceremonie en de militaire eenheid.
Scherpstelling: Er is niet veel gedaan met de scherpstelling, mede omdat het materiaal dateert uit 1944 en dus nog niet zo geavanceerd is als met de camera’s van nu. Alleen bij close-ups werd de focus gelegd op het voorste object of de voorste persoon.
Zwart-wit/kleur: De scène is in zwart-wit.
Geluid: In de scène is muziek te horen. De muziek is zacht en sober, passend bij het onderwerp van het nieuws. Daarnaast is er een voice-over te horen. Hij vertelt bij elk beeld wat er te zien is.
Attributen en kleding: Het IJzeren Kruis komt vaak terug in deze scène. Ook de militaire kleding, waaronder de helm die op de kist lag, is een opvallend object dat herhaaldelijk in beeld genomen wordt.

2. Montage
De montage sluit aan op de informatie die de voice-over geeft. Daarnaast wordt er veel geschakeld naar de Duitse soldaten, om het verband tussen de warmhartige ceremonie en de Nazi’s duidelijk te maken. Ook komt de herhaling van het nazisymbool goed naar voren in deze scène. Er wordt vaak geschakeld naar het IJzeren kruis en aan het eind, zoals ik al vertelde, is er een man te zien dat de Hitlergroet doet. Herhaling is dus belangrijk bij de propaganda van deze scène, en ook het verheelijken van de militaire eenheid en de ceremonie zelf geeft een positief karakter aan de Nazi’s.

Scène 2 (1:39 – 3:34)

Voorstelling
Wie: - Adolf Hitler: ‘der Führer’, heerser van het Derde Rijk. Hij wordt hier neergezet als de held van Duitsland.
- Generaal-majoor Scherff, luitenant-kolonel Wortmann, zeekapitein Assman, schout-bij-nacht Von Puttkammer en generaal der Infanterie Buhle: slachtoffers van de aanslag.
- Minister Funk van Economische Zaken, gouwleider Sauckel, rijksminister Speer, dokter Sauer, rijksminister Lammers en rijksminister Goebbels: aanwezigen van de bespreking.
Wat: Hitler bezoekt een ziekenhuis waar gewonden van de aanslag liggen. De slachtoffers die hij bezoekt zijn Scherff, Wortmann, Assman, Von Puttkammer en Buhle.
Na zijn bezoek wordt Hitler buiten onthaald door een overweldigend publiek dat hem dankbaar toejuicht wanneer hij het ziekenhuis uit komt.
Hierna rijdt hij door naar een bespreking met de Wehrmacht, de nazi-Duitse strijdkracht, waar hij onder andere wordt begroet door Funk, Sauckel, Speer, Sauer en Lammers. Ook Goebbels en andere Wehrmachtofficieren was aanwezig bij de bespreking. Waar de bespreking precies over gaat wordt niet duidelijk in het bericht.
Waar: Een ziekenhuis in de buurt van het hoofdkwartier van Hitler in Kętrzyn, Polen (Duits: Rastenburg). De plaats van de bespreking wordt niet genoemd.
Waarom: Het motief voor de handelingen in scène 2 zijn vergelijkbaar met die van scène 1. Hitler wil het volk laten zien hoe warmhartig en meelevend hij is tegenover de mensen die voor zijn land strijden. Hiermee probeert hij het vertrouwen van het publiek te winnen. Net zoals in scène 1 zal hierdoor het nationale gevoel versterken en zal men zien dat de Nazi’s echt om Duitsland geven.
De bespreking was waarschijnlijk nodig om de plannen te ontwikkelen zodat een soortgelijke aanslag niet nog eens zou kunnen gebeuren.
Wanneer: Vlak na de aanslag op 20 juli 1944

Vormgeving
1. Cameravoering, opnametechniek
Camerastandpunt: Er wordt in deze scène alleen gebruik gemaakt van neutrale perspectieven.
Camerabeweging: De camera’s volgen constant elke beweging die Hitler maakt, zodat hij centraal in beeld blijft. Hierdoor werd duidelijk dat Hitler de belangrijkste persoon was. Dit zijn enkel horizontale bewegingen.
Camera-afstand: Aan het begin van de scène, dat zich afspeelt in het ziekenhuis, worden er enkel medium-shots gebruikt. Wanneer Hitler het ziekenhuis uit loopt, is er een long shot te zien. Het publiek is long en medium gefilmd.
Ook wanneer Hitler aankomt bij de besprekingen wordt hij vanuit de voeten gefilmd. Daarna, bij de begroetingen, gaat dit over in medium-shots. Er wordt vooral interactie tussen de Wehrmachtofficiers gefilmd.
Cameraperspectief: Alle perspectieven zijn in deze scène objectief.
Scherpstelling: Er is hier geen gebruik gemaakt van focus.
Zwart-wit/kleur: Ook deze scène is zwart-wit.
Geluid: De muziek is luider en vrolijker dan in scène 1. Er is ook hier een voice-over aanwezig, die vooral vertelt wie er in beeld zijn. Daarnaast gebruikt hij subjectieve woorden als ‘wunderbare errettung’ (wonderbaarlijke redding), om te benadrukken hoe geweldig hun ‘Führer’ is.
Attributen en kleding: In deze scène kom ik geen opvallende of propagerende objecten tegen.

2. Montage
Aan het begin van de scène is er niet veel bijzonders gedaan met de montage. Het doet verslag van de situatie. Dit is ook het geval bij het einde van de scène.
Wanneer Hitler echter het ziekenhuis uit loopt, is de montage wel een belangrijk onderdeel. Er wordt herhaaldelijk geschakeld tussen Hitler en de juichende massa. Dit is met opzet gedaan, om een positieve band tussen hem en het volk te propageren.

Scène 3 (3:34 – 4:36)

Voorstelling
Wie: - Majoor Remer, een Duitse Wehrmachtofficier die een beslissende rol heeft gespeeld in het stoppen van de aanslag. Hij komt heldhaftig en zelfverzekerd over.
Wat: Majoor Remer geeft een toespraak aan de Duitse soldaten. Hij vertelt ze dat ze vanaf nu politieke soldaten zijn, en dat ze de taak hebben het ‘lebensraum’ (levensruimte voor de Ariërs) te verzekeren, het vaderland te beschermen en de nationaalsocialistische ideeën te verspreiden.
Waar: De plaats van de speech is onbekend. Het is vermoedelijk in Duitsland geweest, aangezien Remer het Duitse leger toesprak.
Waarom: Remer houdt een toespraak vanwege zijn promotie als kolonel. Hij wil daarnaast het leger stimuleren de strijd door te zetten zodat ze de oorlog kunnen overwinnen.
Wanneer: 20 juli 1944

Vormgeving
1. Cameravoering, opnametechniek
Camerastandpunt: De scène begint met een laag neutraalperspectief van een rij soldaten, dat later nog één keer terug komt. Verder is alles gefilmd vanuit een normaal neutraalperspectief.
Camerabeweging: De camera maakt een lange horizontale beweging wanneer Remer langs de rij soldaten loopt. Voor de rest bewegen de camera’s niet.
Camera-afstand: Het beeld van de soldaten is een distant shot. Ook wanneer Remer naar zijn podium loopt, wordt hij gefilmd vanuit een distant- en medium-shot. Gedurende zijn hele toespraak worden hij en de soldaten close-up gefilmd.
Cameraperspectief: Tijdens de opkomst van Remer wordt er gebruik gemaakt van over the shoulder-shots vanaf de soldaten. Daarna worden er enkele opbjectieve close-ups gefilmd van Remer en de soldaten.
Scherpstelling: Ook in deze scène wordt er geen gebruik gemaakt van focus.
Zwart-wit/kleur: De scène is in zwart-wit.
Geluid: De muziek is afkomstig van een band die aanwezig is bij de toespraak, en verdwijnt wanneer Remer spreekt. Het is triomfantelijke muziek. De voice-over beschrijft de aanleiding van de toespraak en verdwijnt daarna.
Remer klinkt overtuigend en sterk in zijn toespraak.
Attributen en kleding: Vooral het IJzeren Kruis is vaak te vinden in deze scène. Ook de kleding van het leger propageert de oorlog.

2. Montage
De scène begint met de aantoning van de omvang van de aanwezige soldaten. Er wordt een distant shot gebruikt zodat te zien is hoeveel soldaten het Duitse leger bevat. Dit wordt gevolgd door de opkomst van Remer die de Hitlergroet doet. Zie je weer de nazi-associatie terug; het grote, sterke leger wordt geassocieerd met het nationaalsocialisme. Tijdens de toespraak wordt er, net zoals er in de vorige scène gebeurde met Hitler en het volk, regelmatig heen en weer geschakeld tussen close-ups van Remer en de soldaten. Dit verzegelt de band tussen het leger en de kolonel.

Scène 4 (4:36 – 5:43)

Voorstelling
Wie: - Gouwleider Lauterbacher
Wat: De mannelijke burgerbevolking van Hannover marcheert samen me de Wehrmacht. Lauterbacher spreekt het volk toe over het belang van dit gebruik. Het volk wordt geacht hun baan te combineren met de plicht om hun vaderland te beschermen.
Waar: Hannover, Duitsland.
Waarom: Het marcheren wordt gedaan om het nationale gevoel en de eenheid te stimuleren. De hele Hannoverse bevolking verscheen om zich verenigd te voelen met Nazi-Duitsland. Lauterbacher sterkt dit gevoel aan door elke laag van de bevolking te betrekken in zijn speech over het belang van de plicht om het vaderland te beschermen.
Wanneer: In de weken na 20 juli 1944 (‘In diesen Wochen,’)

Vormgeving
1. Cameravoering, opnametechniek
Camerastandpunt: Er wordt vooral gebruik gemaakt van neutraalperspectief en kikkerperspectief. Bij het marcheren van de soldaten worden kikkerperspectieven gebruikt; de soldaten worden van onder naar boven gefilmd, en daarna worden hun schoenen gefilmd. Ze komen groot, sterk en massaal over.
Ook wanneer Lauterbacher een toespraak houdt wordt hij even van onder gefilmd.
Camerbeweging: De camera beweegt drie keer, de eerst keer op het moment dat de Wehrmacht langs marcheert. De camera volgt de beweging van de soldaten.
De tweede keer maakt de camera een verticale beweging, wanneer Lauterbacher een toespraak gaat houden. Eerst neemt de camera het hakenkruis in beeld, en beweegt daarna naar het podium waar Lauterbacher staat.
De derde beweging is ook verticaal, en wordt gebruikt bij de reeks arbeiders die in beeld worden genomen.
Camera-afstand: Er worden veel distant shots gebruikt in deze scène. Dit wordt gedaan om de massale opkomst bij het marcheren weer te geven. Ook worden er veel long shots gefilmd van de soldaten en burgers die meeliepen. Verder wordt het hakenkruis vaak close-up in beeld genomen. De soldaten en burgers worden ook vaak individueel close-up gefilmd.
Cameraperspectief: Alle shots zijn objectief. Er wordt tijdens het marcheren wel een over the shoulder-shot gedraaid vanuit de soldaten die langs de kant staan.
Scherpstelling: Hier wordt enkel gebruik van gemaakt bij close-ups, om de voorste persoon beter in beeld te brengen.
Zwart-wit/kleur: De scène is wederom zwart-wit.
Geluid: De muziek is in deze scène erg triomfantelijk en hard. De soldaten en burgers marcheren op de maat van de muziek. De voice-over omschrijft de situatie en benadrukt de plicht als burger van het beschermen van het vaderland.
Attributen en kleding: Er zijn veel propaganderende aspecten terug te vinden in deze scène. De herhaling van het hakenkruis en het IJzeren Kruis is hier erg opvallend. In elk shot is één van deze twee wel te ontdekken. Ook komt de Hitlergroet vaak terug in deze scène, onder andere bij de burgers.
De kleding die de marcherende mannen droegen was ook opvallend. De soldaten waren in vol ornaat gekleed en de burgers waren gekleed in hun werkkleding, en droegen bijvoorbeeld een schop. Dit propageerde de arbeid en de strijd voor het vaderland.

2. Montage
De band tussen het leger en de burgers wordt hier sterk gepropageerd. Dit zie je onder andere aan het feit dat ze samen marcheren, maar daarnaast wordt er veel geschakeld tussen het publiek en de marcherende mannen. Ook wordt het verband tussen deze gebeurtenis en het Derde Rijk nadrukkelijk gelegd. Er worden regelmatig shots van hakenkruizen of mensen die de Hitlergroet doen geschakeld.

Scène 5 (5:43 – 6:34)

Voorstelling
Wie: - Knut Hamsun: 85-jarige Noorse dichter en Duitse vriend. Hij wordt eervol onthaald.
Wat: De 85-jarige Noorse dichter en Duitse vriend bezoekt de bemanning van een Duitse boot. Hij bekijkt het ruim en bracht tijd door met de bemanning.
Waar: Een U-boot in Duitsland. De exacte plaats wordt niet genoemd.
Waarom: Het is niet erg duidelijk waarom Hamsun de Duitse boot bezocht. Wel was het bezoek vlak voor zijn verjaardag, en werd er verteld dat hij een vriend was van de Duitsers. Waarschijnlijk heeft het met beide omstandigheden te maken.
Wanneer: Kort voor Hamsuns verjaardag op 4 augustus.

Vormgeving
1. Cameravoering, opnametechniek
Camerastandpunt: De scène bestaat uit een enkel neutraalperspectief.
Camerabeweging: Wanneer Hamsun de boot op loopt, wordt hij met een horizontale beweging gevolgd door de camera. Hetzelfde gebeurt op het moment dat hij de boot uitstapt.
Camera-afstand: De scène begint met een lang long shot, dat in de boot gevolgd wordt door een reeks medium shots van Hamsun. Er wordt één close-up gebruikt in de boot. Ook wanneer hij de boot weer uitstapt, wordt hij weer vanuit een medium-shot gefilmd.
Cameraperspectief: Het begin en het einde van de scène is objectief gefilmd, in de boot wordt er gebruik gemaakt van over the shoulder-shots, waarschijnlijk door gebrek aan ruimte.
Scherpstelling: Er is niets gedaan aan de focus van de camera.
Zwart-wit/kleur: Ook deze scène is in zwart-wit.
Geluid: De muziek begint zacht, maar wanneer de voice-over niet praat is stijgt het volume. De voice-over vertelt wie Hamsun is en wat hij op de boot heeft gedaan.
Attributen en kleding: Hamsun draagt een mooi pak en straalt daarmee rijkdom uit.

2. Montage
Er is weinig opvallends aan de montage van deze scène. De beelden geven weer hoe Hamsun de boot betreedt, wat hij heeft gedaan in de boot en hoe hij er weer uit kwam. De beelden zijn ook enkel op hem gericht.

Conclusie
Ik heb gezien dat er veel gepropageerd werd in dit fragment. De nadruk werd vooral gelegd op de goedheid van Hitler, en de band tussen het volk en de Nazi’s. Dit klopt met de conclusie die ik heb getrokken aan de hand van mijn deelvragen.

 
Sovjet-bioscoopjournaal
Bron: What Hitler Wants and other soviet-made anti-nazi cartoons, YouTube

Dit fragment bevat vier anti-nazi cartoons van de Sovjet-Unie. Vertaald naar het Engels zijn dit What Hitler wants, Beat the fascist pirates, Strike the enemy on the Front lines and at Home! en A mighty handshake.

Aangezien dit fragment fictie is, heb ik gekozen voor de drama-analyse. Ik heb de analyse zo gevormd dat hij aansluit bij de voorstelling en vormgeving van het fragment. Onderdelen die niet van toepassing waren op het fragment heb ik weggelaten.

What Hitler wants (0:00 – 1:52)

Voorstelling
Wie: - Adolf Hitler, absoluut heerser in het Derde Rijk. Hij wordt afgebeeld als een slecht, lelijk monster en moordenaar.
- Amerika, afgebeeld als een forse man met een hoge hoed en een sigaar. Hij is de kapitalist waar de Sovjets het over hebben.
- De Sovjet-Unie, afgebeeld als gevechtsvliegtuigen die met bommen Nazi-Duitsland verwoesten.
Wat: Er wordt gesuggereerd dat Hitler het graan van de boeren wil stelen, de fabrieken aan de kapitalisten wil geven, de Sovjet-Unie met doodskisten wil bedekken en dat hij de inwoners van de Sovjet-Unie zijn slaven wil maken. De Sovjets zullen dit niet laten gebeuren, en beweren Nazi-Duitsland kapot te gaan maken. Uiteindelijk zullen ze Hitler vermoorden.
Waar: Er is geen specifieke plaats waar deze cartoon zich afspeelt, maar over het algemeen speelt het zich af in de Sovjet-Unie.
Waarom: Hitler wil alleenheerschappij, maar dat laten de Sovjets niet gebeuren.
Wanneer: Het begin van de cartoon is de toekomst volgens Hitler uitgebeeld, en aan het eind de toekomst volgens de Sovjet-Unie. Geen van deze scenario’s is werkelijk gebeurd, het is enkel een voorspelling. Het speelt zich dus in de toekomst af.

Vormgeving
Het lichaam van de acteur: Hitler wordt uitgebeeld als lelijk monster. Zijn gezichtsuitdrukking is nors, en hij loopt langzaam en krom.
Stemgebruik van de acteur: Hitler zelf praat niet in de cartoon. Er is een voice-over die vertelt wat Hitler wil en wat hij zal krijgen.
Speelstijl: De speelstijl van Hitler is overdreven. De makers hebben overduidelijk willen maken dat Hitler slecht is.
Decor: De cartoon begint met een dia waarop in het Russisch ‘Wat Hitler wil’ geschreven staat. Hierna zie je decors die passen bij het onderwerp dat benadrukt wordt; een graanveld bij zijn eerste wens, een industrieterrein bij zijn tweede, een land vol doodskisten en grafstenen bij de derde en een vervallen land als vierde decor.
Hierna verschijnt er een dia met ‘en wat zal hij krijgen?’ Het decor is hierna niet erg uitgebreid. Er is enkel een hakenkruis te zien dat vernietigd wordt door Sovjet-bommen.
De laatste dia’s zeggen het volgende: ‘In alle hoeken van de wereld, is dit de slogan van de werker: spreek in de taal van vuur tegen de fascisten, met woorden van kogels, met scherpe humor van bajonetten!’
Kostuum: Hitler draagt een overall met het hakenkruis erop. Op zijn hoofd draagt hij een helm met hoorns, refererend naar de duivel.
Rekwisieten: Aan het begin van de cartoon heeft Hitler een bord vast waar op staat: ‘land – naar de landeigenaren!’. Verder geeft hij een fabriek aan Amerika en draagt hij een zweep wanneer hij op de rug van een Sovjetburger zit. Aan het eind draagt hij aan het eind een bijl.
Muziek: De muziek is aan het begin klunzig, om de lompheid van Hitler te benadrukken. Het is sloom en op de maat van het loopritme van Hitler. De muziek neemt af wanneer de Sovjet-Unie bommen gooit, en wordt vrolijk als Hitler wordt vermoord. Dit wordt dus als een goede gebeurtenis gezien.
Geluid en geluidseffecten: Er is een voice-over die uitspreekt wat Hitler wil en wat hij zal krijgen. Hij ondersteunt het beeldmateriaal. Er zijn verder alleen geluidseffecten op het moment dat de bommen op het hakenkruis worden gegooid.

Beat the fascist pirates (1:52 – 3:51)

Voorstelling
Wie: - De Nazi’s, afgebeeld als haaiachtige bloeddorstige duikboten.
- De Sovjets, afgebeeld als grote schepen die onder water kanonnen vuren.
Wat: De haaiachtige duikboten zwemmen het water van de grote schepen binnen, proberen zich te verstoppen maar worden vernietigd door bommen van de schepen.
Waar: De zee rondom de Sovjet-Unie
Waarom: De duikboten probeerden het water van de grote schepen binnen te dringen, maar de schepen waren ze te slim af. Oftewel: de Nazi’s probeerden de macht te krijgen in de Sovjet-Unie, maar dit lieten de Sovjets niet gebeuren.
Wanneer: Vermoedelijk tijdens Operatie Barbarossa; de poging van de Nazi’s om de Sovjet-Unie te veroveren. Dit gebeurde op 22 juni 1941 en duurde tot december.

Vormgeving
Het lichaam van de acteur: De duikboten hebben een agressieve blik in hun ogen en bewegen zich slinks voort. Toch zijn ze niet snel genoeg om de sovjetbommen te ontwijken.
Stemgebruik van de acteur: Er wordt niet gepraat in deze cartoon.
Speelstijl: De speelstijl is moeilijk te peilen bij deze cartoon, aangezien er geen mensen in voor komen.
Decor: De cartoon speelt zich af in de zee. Nadat de duikboten het water hebben betreden verschijnt er een dia in beeld die luidt: ‘Geen genade voor Hitlers bloeddorstige haaien’. De duikboten worden vernietigd, en er verschijnt nog een dia in beeld. Hierop staat: ‘Plet de fascistische ratten meedogenloos! In de lucht, op het land en op zee.’
Kostuum: de duikboten zijn voorzien van een hakenkruis, en de grote schepen bevatten een ster en een communistische vlag die duidelijk in beeld wordt genomen. De symbolen van het communisme staan erop afgebeeld.
Rekwisieten: Alleen de schepen beschikken over rekwisieten; zij hebben bommen waarmee ze de duikboten vernietigen.
Muziek: In de cartoon klinkt er triomfantelijke muziek. Deze muziek stopt zodra de duikboten in beeld komen. Wanneer de duikboten zijn vernietigd gaat de muziek verder.
Geluid en geluidseffecten: Er is aanhoudend een motor te horen wanneer de duikboten in beeld zijn. Daarnaast klinkt het zwiepen van hun staart. Wanneer ze onder water duiken klinkt er een hoog geluid. Verder klinken de bommen ook als een soort motor wanneer ze door het water gevuurd worden.

Strike the enemy on the Front Lines and at Home! (3:51 – 5:51)

Voorstelling
Wie: - Sovjetsoldaten en burgers, sterk en gezond afgebeeld, later als grote hand.
- De Nazi’s, afgebeeld als sluwe lelijke oude mensen met slechte gebitten en zwarte kleding. Op hun voorhoofd staat een hakenkruis getekend, dat ze met veel moeite verstoppen. Dit geeft de sluwheid van de Nazi’s aan.
Wat: In de cartoon wordt men gewaarschuwd voor de Nazi’s. Ze knippen elektriciteitsdraden door, verbranden graanbalen en manipuleren de spoorwegen. Ze worden echter steeds tegengehouden door een grote hand die staat voor de Sovjet-Unie. De hand was iets dat vaak terug kwam in Sovjetpropaganda.
Waar: In de Sovjet-Unie.
Waarom: De Nazi’s wilden volgens de Sovjets de Sovjet-Unie kapotmaken. Dit lieten ze echter niet gebeuren.
Wanneer: Waarschijnlijk heeft ook deze cartoon te maken gehad met Operatie Barbarossa in 1941.

Vormgeving
Het lichaam van de acteur: De Nazi’s lopen krom en kijken boos. Ze doen er daarnaast alles aan om zich te verschuilen achter hun kleding.
De Sovjetsoldaten en burgers daarentegen staan rechtop met hun borst vooruit. Ze hebben een ijzersterke blik en zien eruit alsof ze klaar zijn voor de strijd. Ze houden alles wat er om hen heen gebeurt scherp in de gaten. Ook de hand waarin ze aan het eind worden afgebeeld ziet er sterk uit.
Stemgebruik van de acteur: In deze cartoon wordt niet gepraat.
Speelstijl: De speelstijl van de Sovjets is realistisch, de stijl van de Nazi’s is lichtelijk overdreven.
Decor: In de eerste drie shots zijn de Sovjetsoldaten en burgers te zien. De eerste soldaat staat in een veld omringt door tanks. De tweede man is een burger en staat voor een netwerk van elektriciteitsdraden. De vrouw staat voor een veld met graanbalen.
Nadat de Nazi’s zijn binnengedrongen verschijnen er dia’s in beeld. Ze luiden: ‘Verraderlijke fascistische adders zijn overal. Wees overal waakzaam! Houd je ogen open!’ Hierna komen dezelfde decors als aan het begin van de cartoon terug. Aan het eind verschijnen er weer dia’s in beeld: ‘Herinner je de sluwheid van onze vijand. Wees waakzaam! Roei uit, fascistische spionnen, buitenlandse agenten en saboteurs!’
Kostuum: De Sovjetsoldaat draagt een legeruniform met de communistische ster erop, de man draagt werkkleding en de vrouw draagt burgerlijke kleding. De Nazi’s dragen zwarte, oude kleding waar ze zich diep in kunnen verstoppen.
Rekwisieten: De soldaat draagt een geweer, de Sovjetburgers dragen beiden een bajonet. De Nazi’s maken enkel gebruik van parachutes wanneer ze de Sovjet-Unie binnendringen.
De hand waarmee de Nazi’s worden opgepakt gebruikt een tang en een bajonet om de Nazi’s tegen te houden.
Muziek: Er klinkt de hele cartoon lang een opgewekt viooldeuntje, dat alleen ophoudt wanneer de voice-over spreekt. De muziek wordt heftiger wanneer de Nazi’s de Sovjet-Unie proberen te ruïneren.
Geluid en geluidseffecten: De Nazi’s worden de Sovjet-Unie in gegooid door drie Nazivliegtuigen, waarvan de motors duidelijk te horen zijn. Verder is er een voice-over aanwezig, die de dia’s voorleest.

A mighty handshake (5:52 – 8:13)

Voorstelling
Wie: - Hitler, afgebeeld als klein mannetje
- Groot-Brittannië, afgebeeld als grote, sterke soldaat
- De Sovjet-Unie, afgebeeld als grote, sterke soldaat
Wat: Hitler wil Londen en Moskou veroveren, maar had niet verwacht dat deze twee landen een pact van wederzijdse bijstand zouden sluiten tegen Duitsland. Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie zijn samen veel sterker dan Duitsland alleen, en Hitler raakt in paniek. Hij doet er alles aan om te winnen, maar verliest alleen zijn eigen soldaten. Uiteindelijk wordt hij geplet door de handdruk van Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie, oftewel: hij wordt verslagen door de samenwerking tussen deze twee landen.
Waar: Er is geen specifieke plaats waar deze cartoon zich afspeelt. Het speelt zich vooral in Moskou en Londen af.
Waarom: Hitler had een plan bedacht waarbij hij Londen en Moskou veroverde. Dit plan mislukte echter doordat deze twee steden een pact sloten waarin ze samenwerkten. Hitler ging hieraan ten onder.
Wanneer: Rond de tijd dat het pact tussen de twee geallieerde landen werd gesloten. Dit gebeurde in 1939.

Vormgeving
Het lichaam van de acteur: Hitler wordt klunzig afgebeeld in deze cartoon. Hij is klein, en zelfverzekerd totdat het pact werd gesloten. Daarna raakt hij in paniek en beweegt hij zich uit wanhoop snel en ongecontroleerd heen en weer tussen de twee geallieerde fronten. Het ziet er komisch uit.
Stemgebruik van de acteur: Er wordt niet gepraat in deze cartoon.
Speelstijl: De speelstijl is slapstick. De bewegingen van Hitler maken het spel komisch.
Decor: De cartoon begint met een dia waar het hakenkruis op te zien is. De cartoon speelt zich af op een landkaart. Hitler loopt over de landkaart alsof hij de geallieerde landen verovert. De landkaart benadrukt ook hoe klein Hitler en dus ook Nazi-Duitsland is. Op een dia is het ondersteuningspact van Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie te zien.
Kostuum: Hitler draagt een uniform met het hakenkruis erop. De twee geallieerde soldaten dragen legeruniformen.
Rekwisieten: Hitler draagt een pistool waarmee hij vóór het pact op Londen en Moskou schiet. Nadat de soldaten verschijnen, beiden met een geweer in de hand, probeert Hitler ze tegen te houden met een bijl en een bom. De bom veroorzaakt een berg van schedels, waar hij bovenop gaat staan. Daar wordt hij geplet tussen Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie.
Muziek: Er is gedurende de hele cartoon vrolijke muziek te horen. Hitler loopt op de maat van deze muziek. Aan het eind van de cartoon gaat het volume omhoog.

Geluid en geluidseffecten: Op de momenten dat Hitler op de landkaart schiet, maakt hij rare, komische geluiden. Wanneer Hitler in paniek raakt, hoor je zijn voetstappen. Ook de bom die hij gooit is te horen. Het laatste geluid klinkt wanneer Hitler geplet wordt.

Conclusie
De Sovjets gebruikten propaganda vooral voor het zwartmaken van Hitler en het Derde Rijk in het algemeen. Ook wilden ze het Sovjetvolk waarschuwen voor de duistere praktijken die de Nazi’s in het geheim verrichtten. Aan de andere kant vertelden ze het volk wel dat ze niet bang hoefden te zijn, aangezien de Sovjet-Unie als een krachtig land neergezet werd. Ook de samenwerking met de andere geallieerden werd vaak gepropagandeerd.
Dit komt overeen met de conclusie die ik trok na het beantwoorden van mijn deelvragen.

 
Conclusie aan de hand van mijn eigen onderzoek

Na mijn onderzoek heb ik antwoord gekregen op mijn hoofdvraag: Zijn er verschillen tussen de propaganda van de Nazi’s en de propaganda van de Sovjets?
Ik heb ondervonden dat in het doel van de propaganda het grootste verschil zit tussen Nazipropaganda en Sovjetpropaganda. Duitsland richtte zich vooral op het verheerlijken van het eigen regime; in Die Deutsche Wochenschau zag je dat er vooral veel positief nieuws over Nazi-Duitsland werd verkondigd. Hitler werd neergezet als een zachtaardige man en de vele hakenkruizen, Hitlergroeten en IJzeren Kruizen moesten het nationale gevoel binnen de Duitse bevolking versterken.
De Sovjet-Unie dacht de andere kant op. Zij gingen uit van het zwartmaken van de tegenpartij, zodat er een collectieve afweer zou ontstaan voor de vijand. Het eigen land werd daarnaast echter ook gepropagandeerd. De zwakke vijand werd altijd vernietigd door de sterke Sovjet-Unie. Een veel voorkomend aspect om dit uit te beelden was de relatief grote hand die de vijand vermorzelde.

 
Uiteindelijke conclusie en discussie

Als ik de conclusie aan de hand van mijn deelvragen vergelijk met de conclusie aan de hand van mijn eigen onderzoek, zie ik dat er veel overeenkomsten zijn. Er is duidelijk te zien dat de Nazi’s een ander doel hadden met de propaganda dan de Sovjets. Mijn uiteindelijke conclusie is dat de Nazi’s meer bezig waren met hun eigen reputatie, terwijl de Sovjets het gemunt hadden op de reputatie van de tegenpartijen.
Wat me echter wel opvalt is dat tijdens het beantwoorden van mijn deelvragen de slachtofferrol bij de Sovjet-Unie sterk naar boven kwam. Vooral in de films zag je dit aspect terugkomen.  In mijn onderzoek is dit mijn totaal niet opgevallen. De Sovjet-Unie is geen enkele keer in de slachtofferrol gestapt. In tegendeel, de Sovjets waren altijd degenen die de Sovjet-Unie van de ondergang redden.
Mijn verklaring hiervoor is de data van de bronnen. De bronnen die ik heb behandeld bij het beantwoorden van mijn deelvragen komen over het algemeen uit een vroegere periode dan de bron die ik heb behandeld in mijn onderzoek. Toen de bron van mijn onderzoek werd gemaakt was de Sovjet-Unie al vrij zeker van een overwinning.
Voor een vervolgonderzoek heb ik dus geleerd kritischer te kijken naar de data van een bron voordat ik de bronnen vergelijk, om averechtse conclusies te voorkomen. Een andere manier om dit op te lossen is het vergelijken van meerdere bronnen per partij. Hierdoor zie je verschillende standpunten en zijn conclusies logischer te verklaren.

 
Evaluatie

Over het algemeen ben ik tevreden met de manier waarop ik te werk ben gegaan en wat voor resultaat dit mij heeft gebracht.
Ik ben tijdens het maken van mijn profielwerkstuk tegen veel situaties aangelopen waar ik van tevoren niet goed over na had gedacht. Een groot onderdeel hiervan was mijn planning. Aangezien ik op relatief korte termijn aan een nieuw profielwerkstuk moest beginnen, kampte ik vanaf het begin af aan met tijdsdruk. Ik heb dit aardig onder controle weten te krijgen, maar had van tevoren niet goed bedacht wat er allemaal bij het maken van zo’n werkstuk zou komen kijken. Dit leverde mij een onoverzichtelijk beeld op van de werkelijke hoeveelheid tijd die ik nog in het werkstuk moest steken. Uiteindelijk is het me wel gelukt alles op tijd en zorgvuldig af te krijgen.
Ik heb mijn verwachtingen van dit profielwerkstuk redelijk goed kunnen waarmaken. Aan het begin van mijn werkstuk hoopte ik mijn horizon in dit onderwerp te kunnen verbreden, en dit is zeker gelukt. Ik zal in het vervolg anders en aandachtiger kijken naar propaganda, en zal het ook beter kunnen herkennen. 
Bronvermelding

Inleiding
• Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase Havo
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Geallieerden_(Tweede_Wereldoorlog)
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Asmogendheden
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Sovjet-Unie 
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Einde_van_de_Tweede_Wereldoorlog_in_Europa

1. Wat is propaganda?
Voor welke doeleinden werd propaganda gebruikt?
• Geschiedeniswerkplaats Tweede Fase Havo
Auteurs: Dik Verkuil, Bernadette Hijstek, Tom van der Geugten, Erik Betten
Plaats: Groningen/Houten
Jaar van uitgave: 2006
Bladzijdes: 144, 145
• Propaganda in de Tweede Wereldoorlog; politieke affiches 1939-1945
Auteur: Zbynek Zeman, vertaald door: J.J. van Teylingen
Plaats: Utrecht
Jaar van uitgave: 1980
Bladzijdes: 7,8
ISBN: 90-247-9453-3

Waar is propaganda aan te herkennen?
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Propaganda_(communicatie)
• http://nl.wikipedia.org/wiki/LTI_%E2%80%93_Notizbuch_eines_Philologen
• http://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&frm=1&source=web&cd=2&ved=0CDoQFjAB&url=http%3A%2F%2Fwww.stedgymdenbosch.nl%2Fbestand%2F3_vakken%2Fgeschiedenis%2FAnalyse_van_propaganda.doc&ei=IC-LUvfVCMnZtAbql4DACg&usg=AFQjCNEGM60DxzLNuqKY7E_JrDLwRH747Q&bvm=bv.56643336,d.Yms

Welke soorten propaganda zijn er?
• http://mens-en-samenleving.infonu.nl/communicatie/30737-propaganda-idealistische-reclame.html
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Propaganda_(communicatie)

Wat voor rol speelde propaganda in de Tweede Wereldoorlog?
• http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/oorlog/324-propaganda-van-hitler-in-de-tweede-wereldoorlog.html

2. Hoe maakten de Nazi’s gebruik van propaganda?
Welke propagandamiddelen gebruikten de Nazi’s?
• http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/oorlog/324-propaganda-v$$an-hitler-in-de-tweede-wereldoorlog.html
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Joseph_Goebbels
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Propagandafilm
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Titanic_(1943)
• http://de10tweedewereldoorlog.blogspot.nl/2012/02/de-10-handlangers-van-hitler.html
• http://blogs.law.harvard.edu/karthik/files/2011/04/HIST-1572-Analysis-of-Nazi-Propaganda-KNarayanaswami.pdf
• http://www.southaxholme.doncaster.sch.uk/subjects/animations/page1/main%20page/anim%20work/warposters.htm
• Propaganda postcards of World War II
Auteur: Ron Menchine
Jaar van uitgave: 2000
Plaats: Iola, Wisconsin
Bladzijde: 138
ISBN: 1-58221-024-1
• http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/59851-arische-en-entartete-kunst.html
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Entartete_Kunst
• http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/kunst/19241-entartete-kunst.html
• http://www.verzetsmuseum.org/museum/nl/tweede-wereldoorlog/themas/rembrandt/rembrandt-verering-voor-de-oorlog
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Hitlerjugend

Wat was het effect van het gebruik van propaganda van de Nazi’s?
• http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/oorlog/324-propaganda-van-hitler-in-de-tweede-wereldoorlog.html

3. Hoe maakten de Sovjets gebruik van propaganda?
Welke propagandamiddelen gebruikten de Sovjets?
• http://nazipropaganda.wordpress.com/makers/de-sovjet-unie/
• http://en.wikipedia.org/wiki/Propaganda_in_the_Soviet_Union
• http://www.britannica.com/EBchecked/topic/9224/agitprop
• http://en.wikipedia.org/wiki/Rainbow_(1944_film)
• http://www.filmaffinity.com/en/film633871.html
• http://www.moviemeter.nl/film/75372
• http://www.masterandmargarita.eu/nl/09context/propagandamiddelen.html
• http://www.allworldwars.com/Russian%20WWII%20Propaganda%20Posters.html
• http://en.wikipedia.org/wiki/Agitprop
• http://en.wikipedia.org/wiki/Heroic_realism
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Komsomol

Wat was het effect van het gebruik van propaganda van de Sovjets?
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Komsomol

4. Eigen onderzoek
• What Hitler Wants and other soviet-made anti-nazi cartoons http://www.youtube.com/watch?v=JawBcChbUhs
• Nazi German Propaganda - Adolf Hitler - Rare Seized Film - WW2 History http://www.youtube.com/watch?v=TTOqtA1rDNE 
Afbeeldingen

1. Wat is propaganda?
Waar is propaganda aan te herkennen?
• http://xandernieuws.punt.nl/content/2008/09/antisemitisme-in-europa-toegenomen
• http://4vector.com/free-vector/communist-star-clip-art-113307

2. Hoe maakten de Nazi’s gebruikt van propaganda?
Welke manieren van propaganda gebruikten de Nazi’s?
• http://putnikost.gorod.tomsk.ru/index-1264697248.php
• http://www.refdag.nl/boeken/goebbels_ging_als_een_verslaafde_op_zoek_naar_erkenning_1_636900
• http://themistrunsred.deviantart.com/art/Es-Lebe-Deutschland-311458168
• http://www.dhm.de/lemo/objekte/pict/pli14584/index.html
• http://www.akpool.de/ansichtskarten/61588-ansichtskarte-postkarte-der-ewige-jude-ausstellung-im-deutschen-museum
• http://passagenproject.com/blog/tag/entartete-kunst/
• http://www.npr.org/2013/11/09/241903489/bearing-witness-to-nazis-life-shattering-kristallnacht

3. Hoe maakten de Sovjets gebruik van propaganda?
Welke manieren van propaganda gebruikten de Sovjets?
• http://www.allworldwars.com/Russian%20WWII%20Propaganda%20Posters.html
• http://www.zam-magazine.nl/blog/wp-content/uploads/2013/07/komsomol.jpg

4. Eigen onderzoek
• What Hitler Wants and other soviet-made anti-nazi cartoons http://www.youtube.com/watch?v=JawBcChbUhs
• Nazi German Propaganda - Adolf Hitler - Rare Seized Film - WW2 History http://www.youtube.com/watch?v=TTOqtA1rDNE