Voorwoord
In Havo 4 werden we al bang gemaakt en in Havo 5 kwam die dan eindelijk. Het profielwerkstuk wekte enige angsten op, je moet immers een voldoende halen en het is bepalend voor de rest van het schooljaar.
Als onderwerp heb ik gekozen De macht van de Romeinen. Dit onderwerp heb ik gekozen omdat ik zeer geïnteresseerd was in de geschiedenis van de Romeinen en specifiek de macht die de Romeinen konden krijgen. Het Romeinse leger heeft mij al vanaf de eerste keer dat ik er iets over zag, geïnteresseerd en geïmponeerd. Het geweldig grote leger en de even zo grote veldslagen vind ik echt interessant. Ik vond het gewoon tijd om er iets meer over te leren en te weten te komen.
Die interesse werd bij mij nog meer opgewekt, toen ik de film Gladiator heb gezien. Die film ging over de cruciale tijd bij de Romeinen, de tijd voor de val van het rijk. Door die film ben ik echt geïnteresseerd geraakt in de Romeinen en in het Romeinse leger. Had ik deze film niet gezien, dan weet ik ook niet of ik het wel over dit onderwerp had gedaan.
Om verder te gaan zal ik nu even de hoofdvraag en de deelvraag noemen.
Hoofdvraag: Hoe konden de Romeinen zo een macht krijgen?
Deelvragen: Hoe is de stad Rome ontstaan?
Hoe zag het Romeinse rijk eruit voordat de Romeinen zoveel macht kregen?
Hoe en onder leiding van welke keizers Rome verder uitgegroeid tot het machtige rijk?
Hoe zag het Romeinse leger eruit?
Welke redenen zijn er te bedenken waarom de Romeinen zo een groot gebied
konden veroveren?
Vanaf wanneer heeft Rome zijn macht weer verloren en waarom?
Voor het beantwoorden van mijn vragen heb ik natuurlijk verschillende bronnen gebruikt. Alle bronnen die ik gebruikt heb komen van het internet. Op het internet heb ik verschillende Nederlandse maar ook Engelse sites gevonden die goede informatie gaven. Die informatie heb ik gesorteerd en met die informatie heb ik in mijn eigen woorden (!) mijn hoofdstukken getypt. Ik heb niets letterlijk overgenomen of gekopieerd, maar alles zelf getypt. Voor de bronnen zie de lijst van geraadpleegde bronnen.
Alle woorden die in de tekst blauwgedrukt zijn, zijn belangrijke woorden of moeilijke woorden en zijn terug te vinden in de begrippenlijst.
Heel veel leesplezier!
Deelvraag 1: Hoe is de stad Rome ontstaan?
Op deze vraag zijn twee antwoorden te geven. Je hebt een legendarische stichting en een stichting die waarschijnlijker is. Om te beginnen zal ik de legendarische stichting uitleggen.
1. legendarische stichting
Volgens de legendarische stichting zou na de val van Troje Aeneas de stad ontvlucht zijn. Na veel omzwervingen is hij in Latium aanbeland. Hij stichtte de stad Lavinium, zijn zoon stichtte dertig jaar later Alba Longa. Daar regeerden dertien opeenvolgende vorsten, totdat koning Numitor verjaagd werd door zijn broer Amulius. Zijn dochter Rhea Silvia werd ondergebracht bij de Vestaalse Maagden, maar werd desondanks moeder van een tweeling van de god Mars. Amulius beveelde daarop om de kinderen, Romulus en Remus, te doden.
De dienstdoende soldaat besloot echter om de tweeling in een mandje te laten wegdrijven op de rivier de Tiber.
Nadat het mandje was aangespoeld werd de tweeling door een wolvin gevonden. Zij zoogde de tweeling in een grot aan de voet van de palatijnse heuvel. Later werden ze door een herder gevonden en groot gebracht. Na hun moeder en vader gewroken te hebben, besloten ze om een stad te stichten. Omdat de gebroeders niet weten wie de koning van de stad moest worden, besloten ze om op een teken van de goden te wachten. Ze beweerden echter allebei het teken te hebben ontvangen. In een gevecht tussen de gebroeders doodde Romulus zijn broer, en word daardoor de eerste koning van Rome, de stad die volgens de legende op 21 april 753 BC genoemd is naar zijn stichter.
Of deze stichting echt gebeurd is, is natuurlijk maar de vraag. Het is ook niet voor niets de legendarische stichting. Het is wel bekend dat de Romeinse jaartelling begon in 753 BC, precies het jaar dat Romulus Rome stichtte. Het verhaal dat vooraf gaat aan de geboorte van Romulus en Remus is natuurlijk ook zeer onbetrouwbaar. Het lijkt me niet dat goden mensen zwanger gaan maken. Het lijkt me dus pure fantasie. Het zou natuurlijk wel zo kunnen zijn dat een Romulus Rome heeft gesticht, maar dat het verhaal wat ik net verteld heb daar omheen is verzonnen. Eigenlijk gaat er ook nog een heel verhaal aan vooraf. Dat stuk heb ik weggelaten, omdat dat over de val van Troje ging. Dat heeft er natuurlijk wel indirect, maar niet direct mee te maken.
2. de reële stichting
Volgens de meer waarschijnlijke stichting is Rome ontstaan in de 10de eeuw voor Christus.
Ongeveer 22 kilometer voor de monding van de Tiber verheffen zich op de linkeroever een aantal lage heuvels. Daar bevonden zich een paar Italische nederzettingen waar later het bekende Rome is ontstaan. Op het eerste gezicht is het een weinig gunstige omgeving om een stad te stichten. De grond was er minder vruchtbaar en door het herhaaldelijk overstromen van de Tiber werden de laagten tussen de heuvels moerassen. Er waren ook voordelen te vinden. Er was een deels bevaarbare rivier, de nabijheid van de zee, gemakkelijk te verdedigen heuvels, laaggelegen delen die geschikt waren voor het stedelijk centrum en een open ligging
naar andere landen. Het allerlaatste voordeel was de aanwezigheid van zout. Dat was in die tijd onmisbaar voor het conserveren van eten.
Uit de vondsten die gedaan zijn in Rome, blijkt dat de plaats waar Rome is gebouwd al bewoond was in 2000 BC. Er ontstond pas een stad nadat de kleine nederzettingen, zoals al eerder verteld, in de 10de voor Christus werden samengevoegd. Deze nederzettingen waren: de Ramnes, de Tities en de Luceres. Dit is bewezen omdat dat uit de taal blijkt: in staatsrechterlijk verband gebruikten de Romeinen tribuere (in drieën delen) voor het woord ‘verdelen’ en tribus (een derde) voor het woord ‘deel’. Een andere aanwijzing is het door drie deelbare aantal leden van alle colleges en raden..
Dit verhaal over het ontstaan van Rome lijkt me zeker meer waarschijnlijk. Of het verhaal helemaal klopt is natuurlijk niet meer na te gaan, maar uit de vondsten die men gedaan heeft, zijn er veel bewijzen gevonden die dit verhaal ondersteunen.
3. conclusie
Het is dus duidelijk dat Rome op twee manieren ontstaan kan zijn. Persoonlijk denk ik de legendarische stichting pure fantasie is, alhoewel gedeeltes natuurlijk wel waar kunnen zijn. De waarschijnlijke stichting doet zijn naam volgens mij eer aan.
Deelvraag 2: Hoe zag Rome eruit voor dat Rome een keizerrijk werd?
Ook het antwoord op deze vraag is gedeeltelijk legendarisch. Om antwoord te geven op deze vraag ga ik er maar even vanuit dat Rome is ontstaan in 753 BC en dat het keizerrijk begonnen is in 27 BC.
1. De zeven koningen en het koninkrijk
Het tijdvlak der koningen is grotendeels legendarisch. Volgens de Romeinen regeerden er in Rome tussen 753 BC en 509 BC zeven koningen. Dat is bijna onmogelijk, omdat de regeerperiode dan uitzonderlijk lang moet zijn geweest.
De eerste vier koningen waren van Romeins-Sabijnse oorsprong. Het zijn echter legendarische figuren die elk een bepaalde fase uit de geschiedenis van de stad vertegenwoordigen. De eerste was een stichter, de tweede een wetgever, de derde een krijgsman en de vierde een stedenbouwer.
De eerste koning zou Romulus geweest zijn. Dit is ook niet gek, want Romulus was volgens de legendarische stichting de stichter van Rome. Romulus zou geregeerd hebben van 753 BC tot 716 BC. In 716 BC zou hij door de goden gehaald zijn om de oorlogsgod te worden.
De tweede koning was Numa Pompilius. Deze koning zou geregeerd hebben van 716 BC tot 673 BC. Hij staat bekend als de stichter van de Romeinse godsdienst
De derde koning was Tullus Hostilius. Deze koning regeerde van 673 BC tot 641 BC. Onder zijn bestuur werd Rome uitgebreid met de heuvel Caelius. In deze tijd begon Rome ook een vooraanstaande positie in te nemen onder de Latijnse steden. Ook in deze tijd deed Rome zijn eerste echte grote inname. Alba Longa was het slachtoffer.
De vierde koning was Ancus Martius. Hij was een kleinzoon van Tullus Hostilius en regeerde van 641 BC tot 616 BC. Onder deze koning werd de eerste omheining gebouwd en ook nog een houten brug over de Tiber.
De vijfde koning was Tarquinius Priscus. Deze koning was een Etrusk, dat was logisch want de Etrusken kregen in die periode een steeds grotere macht. Hij regeerde van 616 BC tot 578 BC en in die tijd heeft hij vele oorlogen gewonnen.
De zesde koning was Servius Tullius. Doordat de vorige koning vermoord was nam hij in 578 BC de macht over. Onder hem bleef de stad Rome nog groeien. Hij bouwde een muur om de zeven heuvels en bepaalde zo de stadsgrenzen voor de komende vijf eeuwen. Hij werd in 534 BC vermoord.
De man die ervoor zorgde dat Servius Tullius vermoord werd, kwam in 534 BC aan de macht. De zoon van Tarquinius Priscus, Tarquinius Superbus, was de derde Etruskische koning die in Rome regeerde. Hij liet veel senatoren executeren en eiste van de burgers dat ze hem gehoorzaamden. De val van Tarquinius Superbus (509 BC) betekende het einde van de monarchie en het begin van de republiek.
2.1 De republiek en zijn oorlogen
Bij aanvang van de Romeinse Republiek (509 BC) was Rome de leidende stad van de Latijnse stedenbond. Rome was nog steeds een kleine stadsstaat en voert gedurende de eerst eeuw van de Republiek noodgedwongen een defensieve politiek. Rome is nog steeds omringd door Italische grootmachten. In 406 BC voert Rome zijn eerste veroveringsoorlog op Etruskisch grondgebied. Nadat Rome in 390 BC verwoest werd door de Galliërs, nam Rome in 120 jaar het totale schiereiland in.
[plaatje0]
zo zag het Romeinse rijk eruit tot de eerste Punische oorlog
Niet alleen het schiereiland was in de republiek het slachtoffer van de Romeinen. Welke oorlogen er in de tijd van de republiek zijn gevoerd zal ik nu gaan vertellen.
De eerste Punische oorlog kwam voort uit een uit de hand gelopen ruzie in 264 BC. De Mamertijnen waren ingehuurd door koning Hiëro de tweede van Syracuse. Nadat ze belegerd werden door diezelfde Hiëro en door de Carthagers, wendden de Mamertijnen zich tot Rome. Rome zag het mogelijke gevaar van een Carthaagse aanwezigheid aan de grenzen met Italië in en besloot in te grijpen. Na de bevrijding van Messina zette Rome de oorlog verder, een oorlog die eigenlijk niet te winnen was. Ze moester immers vechten tegen de Carthagers, die de grootste vloot van die tijd bezaten. Ondanks die vloot behaalde de Romeinen een overwinning, in 260 BC wonnen ze de slag om Mylae. De Romeinen dachten toen dat ze iedereen aankonden en besloten om door te gaan naar Afrika. Dit bleek echter een vergissing, bij de eerste de beste poging om Carthago in te nemen, werden de Romeinen verslagen. Rome moest zich gaan beperken tot het verdedigen van het schiereiland.
Het verdedigen van het schiereiland lukte beter. Ondanks alle pogingen die de Carthagers probeerden om Italië in te nemen, bleven de Romeinen overeind. Tot ieders verbazing wisten de Romeinen in die tijd zelfs de eilanden Corsica en Sardinië in te nemen. Het leger van Carthago, dat vooral bestond uit huurlingen, kwam in opstand tegen hun bevelhebbers. Ondertussen maakte Rome gebruik van die zwakheid door de Galliërs te verdrijven uit de Po-vlakte en de Illyrische kust te onderwerpen. De eerste Punische oorlog was geëindigd (241 BC), maar voordat er weer een oorlog kwam, hoefden de Romeinen niet lang te wachten.
De tweede Punische oorlog was de oorzaak van een rasechte Rome-hater. Hannibal, de zoon van de belangrijkste generaal van Carthago, Hamilcar, was opgevoed met haat tegen Rome. Hij bezat een groot en gehard leger en bezat ook nog eens de Spaanse rijkdommen. Overal waar hij voorbij trok wist hij de mensen anti-Romeins te maken. Tenslotte bezat hij ook nog eens talent en was hij een begaafd tacticus. Iets wat ik niet begrijp is dat in alle informatie die ik gevonden heb, ook nog eens staat dat hij een ontzettende durfal was. Maar daar kom ik later op terug. De Romeinen waren zeker bezorgd over de komende oorlog, want de Galliërs waren nog niet geheel verdreven. Hannibal rekende erop dat de Galliërs samen met hem in opstand zouden komen. Hannibal kreeg toestemming van de Carthaagse regering, hij zou de Romeinen gaan aanvallen met 90.000 manschappen, 9000 ruiters en 38 olifanten. Deze aantallen werden wel minder omdat hij met zijn leger door de alpen moest trekken. Ondanks dat werd al snel het eerste Romeinse leger verslagen en al niet veel later op 21 juni 217 BC bracht hij de Romeinen hun tweede nederlaag toe.
Door die successen van Hannibal kregen de bewoners van Rome het benauwd. Iedereen verwachte dat Hannibal Rome al snel zou binnenvallen en zou vernietigen. Het wonderlijke gebeurde, Hannibal twijfelde en besloot om Rome niet binnen te vallen. Hij was dus geen echte durfal. Hierdoor kregen de Romeinen ook meer tijd om te beslissen wat ze zouden doen. Er werden verschillende generaals aangesteld met allen hun eigen strategie. Dat eindigde met een veldslag.
De slag bij Cannae is ongetwijfeld de bekendste verloren veldslag van de Romeinen. Hannibal wist de Romeinen mee te lokken naar Cannae waar een open veldslag zou plaatsvinden. De Romeinen zagen hun nachtmerrie uitkomen, ze werden totaal vernietigd. Hannibal liet niets over van de 50.000 Romeinen. Wat nog erger was, was dat Hannibal nu de vrijheid had om Rome te gaan innemen. Alhoewel niets hem in de weg stond en hij de kans had om heel de wereldgeschiedenis te bepalen, deed Hannibal dit niet. De Romeinen maakte gebruik van Hannibals fout door Scipio Africanus in te stellen. Scipio Africanus was voorheen een hoge generaal in het Romeinse leger. Hannibal vluchtte naar Macedonië, terwijl Scipio Africanus heel Spanje herveroverde. Nadat Claudius Nero Hannibals broer in een veldslag vermoord had, werd Hannibal door de Carthagers verstoten. Scipio Africanus besloot echter om de oorlog door te zetten. Carthago haalde al zijn manschappen terug, waaronder Hannibal. De Carthagers kregen nieuwe moed om zich voor te bereiden op de beslissende dag in Zama. Na een dag en een nacht vechten was de overwinning voor Rome. De moeilijkste en sterkste tegenstander was in 201 BC verslagen.
Als allerlaatste zal ik alle nog resterende en belangrijke oorlogen en gebeurtenissen van de republiek nog noemen.
· In 197 BC werden de Grieken bevrijd van Macedonië.
· In 149 BC begon de derde Punische oorlog. Deze duurde maar 3 jaar en stelde eigenlijk niets meer voor dan een kleine opstand.
· In 146 BC verwoestten de Romeinen heel Carthago en werd geheel Macedonië onderworpen.
· In 106 BC werd Jugurtha eindelijk onderworpen.
· In 100 BC werd het Romeinse leger omgebouwd tot beroepsleger
· Tot honderd jaar voor Christus zag het Romeinse rijk er zo uit: [plaatje1]
· In 71 BC werd de legendarische Spartacus verslagen.
· In 67 BC werden alle zeeën in het rijk van piraten gezuiverd.
· In 64 BC werden Syrië en de Joden onderworpen.
· In 50 BC stelde Julius Caesar Gallië onder Romeins gezag en zag Rome er zo uit:[plaatje2]
· In 27 BC werd de republiek afgeschaft en het keizerrijk ingeluid.
2.2 De meest bekende Romein in de tijd van de Republiek
Het tweede dat ik wil vertellen gaat over misschien wel de bekendste Romein ooit. Julius Caesar, werd geboren in het jaar 101 BC. Op zijn vijftiende werd hij al hoofd van de familie. Hij leefde rijk en leerde om later in de politiek te gaan. In 59 BC. Kwam er een driemanschap in het Romeinse Rijk. In dat driemanschap zaten Pompeius, Crassus en Caesar. Caesar voerde toen gelijk 2 nieuwe wetten in. Hij werd gouverneur van Gallia Cisalpina (de Povlakte), Illyrië (Dalmatische kust) en van Gallia Narbonensis (de Provence).
Caesar wilde zijn politieke invloed vergroten door militaire veroveringen. Dit deed hij in 58 BC. Toen versloeg hij de Keltische stam van de Helvetii en de Germaanse stam Suevi. Hij onderdrukte de opstand van Vercingetorix (52-50 BC) in Gallië met moeite. Hierna stelde hij heel Gallië onder Romeins gezag. In 57 BC. Kwamen de Romeinen ook in de Lage Landen, maar in 54 BC. Kwamen de stammen onder leiding van Ambiorix in opstand. In 53 BC heroverde Caesar de Lage Landen weer.
In 55 BC. Besloten Caesar, Crassus en Pompeius dat Pompeius gouverneur van Syrië werd, Crassus van Spanje en Caesar dus van Gallië, voor elk 5 jaar. Pompeius zag Caesar steeds meer als rivaal en bleef in Rome. Crassus stierf in BC.
In zijn leven veroverde Caesar alles wat hij wilde. Het enige wat hij niet kon veroveren was Engeland. Hij probeerde het twee keer tevergeefs. Caesar was ook bekend door zijn politieke verhouding met Cleopatra. De bekendste uitspraak van Caesar was: Veni, vidi, vici, wat betekent: Ik kwam, ik zag, ik overwon. Deze uitspraak deed hij toen hij een veldslag won in Klein-Azië (tegenwoordig Turkije) Hij stuurde de senaat een bericht met deze tekst.
Terug in Rome gedroeg Caesar zich als een koning. Veel senatoren wilden de vrijheid van de republiek redden door Caesar te vermoorden. Dit gebeurde dan dus ook, om precies te zijn in 44 BC. Veel mensen denken dat Caesar een keizer is geweest. Ik dacht het ook, maar uit alle informatie blijkt dat hij dat nooit is geweest.
3. conclusie
Er zijn in de tijd van de Republiek veel gebieden veroverd, of het er ook meer zijn dan in het keizerrijk kom ik later nog op terug. Feit is wel, dat Rome zich in de Republiek stormachtig heeft ontwikkeld, getuige de overwinningen. Julius Ceasar is ook belangrijk geweest, hij wist immers eindelijk de Galliërs te verslaan en ze onder Romeins gezag te stellen.
Deelvraag 3: Hoe en onderleiding van welke keizers is Rome verder uitgegroeid tot het machtige rijk? (27BC-235AD)
1. de keizers
Allereerst zal ik de keizers van het Julisch-Claudische huis beschrijven. Dit is niet makkelijk omdat de ene bron verschilt van de anderen. Een bron zegt namelijk dat de tijd van dit huis langer duurde dan dat de andere bron zegt. Ik ga er vanuit dat deze keizers regeerden van 27 BC tot 68 AD. Ook zal ik van die tijd de belangrijkste oorlogen noemen, alhoewel er weinig oorlogen in die tijd waren.
Na de dood van Caesar brak er een burgeroorlog uit. Caesars adoptiezoon Octavianus versloeg de moordenaars van Caesar en werd op die manier de eerste keizer in de geschiedenis van Rome. Al snel gaf hij de macht terug aan de senaat. Hij kreeg naast de titel Augustus, zoveel bevoegdheden terug dat hij kon regeren als een vorst. Het leger onder Augustus kreeg een diensttijd van 16 tot 20 jaar en werd gebruikt om de natuurlijke grenzen te veroveren. De natuurlijke grenzen waren in die tijd: de rivieren (Rijn, Donau en Eufraat), de woestijnen (Sahara en de Arabische woestijn) en de Atlantische Oceaan en Zwarte zee. In 9 BC stelde hij ter ere van de algemene vrede de Pax Romana in. Deze periode zou 200 jaar duren en zou de vrede in het rijk moeten bewaren. In 9 AD probeerde Augustus het gebied tussen de Rijn en de Elbe aan zijn rijk toe te voegen. Die strijd verloor hij, maar ondanks dat werd hij na zijn dood in 14 AD goddelijk verklaard.
[plaatje3]
in 8 na Christus zag het Romeinse rijk er zo uit
In 14 AD kwam Augustus stiefzoon Tiberius aan de macht. Tiberius was een slechte keizer die zich voornamelijk bezig hield met de absolute macht. Hij gaf ook zeer veel macht aan zijn vriend Seianus, die later nog een staatsgreep pleegde. Toen de 78-jarige Tiberius in 37 AD overleed, werd er in Rome feest gevierd.
Gaius, de neef van Tiberius was een geestelijk gestoorde man. Ook hij hield zich veel bezig met de absolute macht. Toen de joden hem weigerden te vereren liet hij ze vervolgen. Zo deed hij dat met al zijn tegenstanders. Het was dan ook niet gek dat hij in 41 AD vermoord werd.
Zijn opvolger was Claudius, een keizer die veel waarde aan het volk hechte. Hij had veel inzicht in politiek. In 43 AD behaalde Claudius zijn grootste overwinning. Hij veroverde een gedeelte van Engeland. Omdat zijn vrouw Agrippina wilde dat hun zoon keizer werd
vergiftigde zij Claudius in 54 AD
De laatste keizer van het Julisch-Claudische huis was 1 van de jongste keizers ooit, Nero. Hij kreeg de macht nadat zijn moeder de vorige keizer had vergiftigd. Nero kreeg als vanzelfsprekend hulp van anderen, hij was immers nog heel jong. (ongeveer 16 jaar) Eigenlijk vond Nero keizer zijn helemaal niet leuk. Agrippina wilde de macht van Nero overnemen, Nero vermoorde haar. In 64 AD brandde een groot deel van Rome af. Omdat iedereen dacht dat Nero dit gedaan zou hebben zocht Nero een zondebok. Hij gaf de Christenen de schuld en liet ze vervolgen. Toen Nero ontdekte dat er een samenzwering tegen hem kwam vluchtte hij. Het leger kwam ook nog eens in opstand. Hij werd vogelvrij verklaard, dus besloot hij om zelfmoord te plegen. Nero was dus ook de laatste keizer van het Julisch-Claudische huis.
Na de dood van Nero in 68 AD kwam begon er een periode van militaire anarchie, waarin de keizers Galba, Otho en Vitellius elkaar opvolgden. Deze keizers hadden niet veel betekenis, want ze regeerden bij elkaar nog minder dan een jaar.
69 AD en de daarop volgende jaren werd de tijd van de Flaviaanse dynastie. Vespanius was de eerste keizer. Hij was echter wel succesvol want hij veroverde Judaea. In 79 AD stierf hij en werd hij opgevolgd door Titus. Titus leefde ook niet lang, in 81 AD werd hij alweer vermoord. Zijn opvolger Domitianus was ook weer een succesvolle keizer. Hij zorgde ervoor dat Brittannia (Engeland) en Germania (Duitsland) onder Romeins gezag bleef. In 96 AD werd ook hij vermoord.
96 AD en de daarop volgende jaren werd de tijd van de geadopteerde keizers. De eerste was Nerva. Twee jaar later, in 98 AD werd hij al opgevolgd door Trajanus. Trajanus was een zeer succesvolle keizer. Hij zorgde met zijn succesvolle veldslagen tot de maximale uitbreiding van het rijk. Onder Trajanus bestond het oudste wegennet van Europa uit 80 000 km hoofdwegen en 300 000 km secundaire wegen. Dit ontzaglijke wegennet was nodig om bij opstand in de veroverde gebieden de legioenen op tijd ter plaatse te krijgen.
[plaatje4]
Na de dood van Trajanus in 117 AD zag het Romeinse rijk er zo uit. Het is verdeeld in 54 provincies. Vergeleken met de vorige kaart is Brittannia en een groter deel van Oost Europa en Afrika verovert.
In 117 AD werd Hadrianus de nieuwe keizer. Hadrianus stopte met het rijk uitbreiden. Het grootste voorbeeld daarvan is de muur die hij in Brittannia bouwde. De muur van Hadrianus is een van de bekendste Romeinse bouwwerken. Hadrianus stierf in 138 AD en zijn opvolger heette Antonius Pius. In de tijd dat hij keizer was, was er een lange periode van vrede. In 161 AD werd hij opgevolgd door Marcus Aurelius. Marcus Aurelius kreeg een lastige taak. In zijn tijd kwamen er tal van opstanden (zie ook: de film “gladiator”). Het lukte maar met moeite om de opstanden in Spanje, Afrika en Brittannia neer te slaan. In de film “gladiator” (voor een groot deel op waarheid berust) wordt Marcus Aurelius door zijn zoon Commodus vermoord. Commodus wilde daarmee voorkomen dat Marcus Aurelius zijn beste generaal aanstelde om de republiek in ere te herstellen. Dit gebeurde allemaal in 180 AD. Met de troonbestijging van Commodus startte een ernstige politieke crisis. Rome begon geleidelijk aan kleine gebieden te verliezen
Vanaf 193 AD tot 235 AD kwam het Severische huis aan de macht. Volgens de info die ik gevonden heb begon vanaf de 2de eeuw AD afbrokkeling van Rome. Ik noem het Severische huis dan ook als laatste omdat ik in een ander hoofdstuk de val van Rome nog ga beschrijven.
Na de korte regeringsperiode van Pertinax werd Septimius Severus met de hulp van zijn legioenen keizer. Hij benadrukte het beleid van geromaniseerde provincialen in de regering, maar deze hervorming en de toename van militaire kosten veroorzaakten ontevredenheid en verzwakten de economie. Na zijn dood werd zijn despotische, bloeddorstige zoon Caracalla keizer. Om te kunnen regeren kocht hij de gunst van het leger en leegde zodoende de schatkist van de staat nog verder. In 212 verleende hij met de Constitutio Antoniniana, Romeins burgerschap aan alle vrije burgers in het keizerrijk. Zijn moordenaar Macrinus regeerde slechts korte tijd. Heliogabalus voerde in Rome erediensten in voor oosterse goden. De regering van de milde Alexander Severus werd gekenmerkt door oorlogen tegen de Perzen. In 235 begon een lange periode van militaire anarchie; de titel keizer werd door talrijke generaals betwist, terwijl barbaren zich aan de grenzen verzamelden.
3. conclusie
Tot mijn verbazing zijn de meeste veroveringen door de Romeinen gedaan in de tijd van de Republiek. Ik dacht juist dat de meeste veroveringen gedaan waren in het keizerrijk. Ook kun je zien dat Rome veel keizers heeft gekend die vermoord of afgezet werden. Ook zijn er veel keizers die geestelijk niet helemaal spoorden en die alleen maar genoten van de macht en van de rijkdom. Er waren daarentegen natuurlijk ook geslaagde keizers die veel voor Rome betekend hebben. Het is mij nu wel duidelijk geworden dat de keizertijd meer bestond uit grenzen verdedigen en de vrede in het rijk te bewaren.
Deelvraag 4: Hoe zag het Romeinse leger eruit?
Om antwoord te kunnen geven op deze vraag zal ik het leger beschrijven vanaf dat het een professioneel leger werd. Dat gebeurde in ongeveer 100 BC.
1.1 Het Romeinse Legioen en de hulptroepen
Het Romeinse leger bestond tijdens het machtige rijk uit ongeveer 25 tot 30 legioenen en uit de hulptroepen die bij elk legioen aanwezig waren. Het legioen bestond uit 4800 man infanterie samen met allerlei andere mensen zoals bakkers, doktoren en trompetters. Hulptroepen bestonden uit ruiters en boogschutters en waren veel gevarieerder dan het legioen. Hulptroepen werden vaak gebruikt voor het verdedigen van de grenzen. De soldaten van de hulptroepen waren bijna altijd buitenlanders en moesten langer in het leger dienen dat de soldaten van het legioen. Ze kregen ook nog eens minder loon.
1.2 De verdeling
Voor het merendeel was het leger bevolkt door mensen uit de lagere klasse, die zich door een eed voor 16-20 jaar verbonden. De kern van het legioen, was de Cohort. Ieder legioen had er 10. Een Cohort bestaat zelf weer uit 6 Centuria. De Centuria staat onder gezag van de Centurio. Die zelf weer de beschikking had over een assistent. Een Centuria bestaat weer uit 10 Contubernium van 8 Legionairs. Bij deze 4800 man kwamen natuurlijk ook nog de hulptroepen. De ene bron zegt dat er in totaal zo’n 6000 man zijn, de ander zegt zo ongeveer 7500. Er zullen er dus ongeveer 6750 zijn.
[plaatje5]
1.3 De opleiding van het legioen
Om toegelaten te worden moest je als rekruut een bepaalde lengte hebben, namelijk tussen de 1 meter 72 en de 1 meter 77. De rekruten kregen een zware training. Ze kregen een houten schild dat twee keer zo zwaar was als het gewone, en ook kregen de rekruten een houten zwaard dat het dubbele van hun echte wapen woog. Daarmee oefenden ze ‘s morgens vroeg en ook in de middaghitte tegen de zogenaamde palen. Elke rekruut zette voor zichzelf een paal zo diep in de grond dat deze niet kon bewegen. Met zijn houten schild en zwaard vocht de rekruut tegen de paal als tegen een echte vijand. Hij richtte op zijn gezicht, op zijn flanken en bovenbenen, week terug en sprong naar voren alsof hij met een echte vijand vocht. Het eerste wat rekruten moesten leren, was marcheren. Want zowel onderweg als in de slaglinie is het van het grootste belang dat de soldaten ordelijk optrekken. Snel en gelijk marcheren is alleen mogelijk als er dagelijks geoefend werd. Marcherend moest in de zomer 30 km worden afgelegd en bij een geforceerde mars zelfs 34,5 km. Jonge soldaten moesten ook met grote regelmaat gedwongen worden te marcheren en een gewicht van 18 kg te dragen omdat ze ook in staat moesten zijn hun wapens, persoonlijke bagage en voorraden mee te dragen.
Na de opleiding volgt dan de diensttijd. Deze duurde zoals al eerder gezegd ongeveer 20 jaar, als de soldaat niet omkwam.
1.4 De belangrijkste mensen
De Romeinen gebruikten vroeger in het leger dezelfde militaire hiërarchie die nu nog in vele legers gebruikt wordt. Dan bedoel ik dus het systeem van officieren en andere rangen. De al eerder genoemde Centurio’s waren vergelijkbaar met onderofficieren die wij kennen. Een Centurio was een soldaat die door zijn prestaties benoemd werd.
De opperbevelhebber werd imperator genoemd. Dit was dan vaak een belangrijke consul of een keizer. In de film Gladiator die ik gezien heb, was keizer Marcus Aurelius de imperator.
De legatus was benoemd om de imperator te controleren. In feite kwam het er op neer dat de legatus vaak een generaal was. Die generaal leidde vaak de veldslagen. De legatus was eigenlijk een belangrijkere man dan de imperator, hij vocht immers veldslagen en was als generaal verantwoordelijk voor zijn soldaten. Een imperator vocht nooit mee en verzette veel minder werk dan d legatus. Toch werd de imperator geëerd, omdat hij nou eenmaal een belangrijke consul of een keizer was. Bij de film Gladiator was generaal Maximus volgens mij de legatus.
De 300 aan elk legioen verbonden ruiters waren in ieder geval ingedeeld in 10 eskadrons en verder onderverdeeld in decuriae, die elk onder het commando van een decurio stonden. Zijn rang kan vergeleken worden met die van de Centurio bij de infanterie.
Verder waren er nog wel belangrijke mensen, maar die dienden vooral de imperator en de legatus.
2.1 De dodelijke wapens van de Romeinen
Wapens zijn in de tijd van oorlog natuurlijk zeer belangrijk. Zonder wapens zul je immers ook niet winnen. Ik zal proberen de belangrijkste wapens te vermelden.
· de pilum: op een houten schacht van ca. 1 m stak een speer van dezelfde lengte in buigbaar ijzer, met een in het vuur geharde punt. Dit wapen werd bij de vijand in het schild geslingerd, zodat de vijand zich niet meer vrij kon bewegen.
· Gladius: een kort, puntig zwaard. Werd gebruikt in een gevecht van man tot man.
· Hasta : een lange lans, volledig van hout, met een geharde, stalen punt.
· Sagitta : een pijl, die zeker 175 meter ver geschoten kon worden
Dit zijn de bekendste Romeinse wapens. Natuurlijk hadden ze ook nog andere wapens die de Romeinen aan hun overwinning hielp. Dat zijn dan niet echt wapens maar meervoertuigen en tactische apparaten. Zie het volgende plaatje:
[plaatje6]
Op dit plaatje zie je een paar voorbeelden van Romeinse voertuigen of apparaten. Deze waren erg handig bij bestorming van de vijanden (boven, midden) of bij bestorming van hoge forten (linksonder) Een ander voertuig was natuurlijk de bekende katapult, deze was er in verschillende vormen. Sommige gooiden stenen, andere gooiden vuurballen.
[plaatje7]
Hier zie je een soldaat zo als die er uit gezien zou moeten hebben. De pilum, het korte zwaard en het schild zijn al bekend. De bronzen helm dient ter bescherming, maar ook voor de rang. Hoe mooier de helm en hoe meer haar op de helm, hoe hoger de rang. De maliënkolder is een soort beschermend hemd gemaakt uit maliën. De soldaat draagt ook sandalen, waaronder kleine spijkertjes zitten, die spijkertjes zorgen voor een betere grip.
En dan nog allemaal een keer bij elkaar
2.2 Romeinse tactieken
De Romeinen hechtte veel waarde aan tactiek. De Legatus en de Imperator en natuurlijk ook hun onderofficieren hadden veel ervaring. De Legatus en de Imperator zelf hadden vaak ook gestudeerd om oorlog te voeren. Dat is iets wat de vijanden niet kenden.
De Romeinen hielden van organiseren. Eerst omsingelden de legioenen de stad en sneden ze af van de buitenwereld. Dan vochten ze op een georganiseerde wijze onder bescherming van langwerpige schilden gemaakt van hout, hennep en leer, in het midden van een scherpe pin voorzien en met ijzeren randen, gingen ze in gesloten gelederen op de vijand af, wachtend op het moment dat ze hun speren (de eerder genoemde pilum) konden werpen. Wanneer deze speren hun werk hadden gedaan en de vijand in verwarring hadden gebracht, gingen de Romeinen met hun korte zwaarden in de aanval.
Bij veldslagen gelden natuurlijk andere tactieken. Die tactieken hingen natuurlijk af van de situatie. En aangezien de Legatus en de Imperator vaak gestudeerd hadden, wisten ze voor elke situatie de juiste tactiek te bepalen.
2.3 De Romeinse forten en kampen
Omdat het Romeinse leger niet altijd onderweg was, moesten ze vaak verblijven in hun kampen of in forten. Kampen bestonden vooral uit tenten en werden vaak gebruikt op plaatsen waar de Romeinen niet lang moesten blijven. Forten daarentegen werden gebouwd op strategische plaatsen en altijd volgens hetzelfde model. In een fort waren altijd te vinden: barakken, graanschuur, woning van de commandant, een hoofdkwartier, uitkijkposten, wasplaatsen en natuurlijk ook vaak een muur en soms ook een gracht.
Kampen en forten speelden een grote rol in de tijd van oorlog. De Romeinen hadden veel betere kampen en forten dan veel van hun vijanden. Daardoor waren ze vaak beter georganiseerd en hadden ze makkelijk een slaapplaats.
3. De conclusie
Het Romeinse leger heeft een zeer grote rol gespeeld in de macht die de Romeinen hebben gehad. Omdat ze niet alleen gebieden moesten veroveren maar ook moesten verdedigen, waren ze onmisbaar voor de Romeinen.
Een ander voordeel was dat de Romeinen ver vooruit liepen op hun vijanden. Als je kijkt naar de wapens, tactieken, forten, kampen en discipline liepen hun vijanden ver achter.
Het Romeinse leger heeft zeker een zeer grote rol gespeeld in de macht die ze gekregen hebben.
Deelvraag 5: Welke andere redenen zijn er te bedenken waarom de Romeinen zo een groot gebied konden veroveren?
Vooraf dacht ik nog wel andere redenen te vinden waarom de Romeinen zo een groot gebied konden veroveren. Uiteindelijk heb ik ook welk een aantal redenen gevonden die bijgedragen hebben aan de macht van de Romeinen. In dit hoofdstuk zal ik deze redenen noemen en uitleggen.
1.1 De Romeinse Infrastructuur
Een belangrijk onderdeel van het Romeinse rijk was het Romeinse wegennet. Dit Romeinse wegennet was op zijn groots in de tijd van keizer Trajanus. Toen bestond het uit 80.000 km hoofdwegen en 300.000 secundaire wegen.
Het wegennet werd voor verschillende doeleinden gebruikt. Mede dankzij het wegennet konden de Romeinse soldaten zich snel verplaatsen. Doordat die Romeinse legers zich snel konden verplaatsen hadden ze altijd al een stapje voor op hun vijanden. Het Romeinse wegennet heeft dus zeker een grote rol gespeeld in de macht van de Romeinen.
1.2 De onmacht van de tegenstanders
De Romeinen moesten het vaak opnemen tegen barbaren. Deze barbaren liepen natuurlijk ver achter op de Romeinen. Niet alleen met hun leger en de daarbij horende dingen zoals wapens en tactieken, maar ook met anderen dingen zoals leefomstandigheden. Als de Romeinen vaker oorlogen hadden tegen net zo sterke tegenstanders (denk aan de Carthagers) dan hadden de Romeinen het zeker moeilijker gehad
1.3 De rijkdom van de Romeinen
De Romeinen dreven in hun tijd al veel handel met andere grootmachten. Door die handel werden de Romeinen automatisch een rijk volk. Doordat de Romeinen een rijk volk waren konden ze zich veel veroorloven. Wapens, soldaten, paarden, enzovoort, kostten allemaal geld. Geld, dat vele tegenstanders van de Romeinen niet hadden.
1.4 De bereidheid van de mensen
Het klinkt misschien moeilijk maar de bereidheid van de mensen speelde ook een grote rol. Veel burgers gingen vrijwillig in het leger. Waarom ze dat deden heb ik niet gevonden, maar het is een feit dat vele burgers in het leger wilden. Zelf denk ik dat het komt omdat je in het leger veel geld kon verdienen. Of misschien waren ze ook wel bang voor de keizer en zijn soldaten. In ieder geval is het fout gegaan toen de mensen minder bereid werden, maar daar kom ik op terug in het volgende hoofdstuk.
Ook de gevangen soldaten van de vijand waren over het algemeen bereid om te gaan vechten voor de Romeinen. Ze hadden een keuze: ongeveer 25 jaar soldaat zijn of de dood in het Collosseum. Velen kozen dan voor de eerste optie.
1.5 De intelligentie van de Romeinen
De Romeinen waren over het algemeen een slim volk. In handel drijven, oorlog voeren en bouwwerken ontwerpen waren ze vaak de slimste. De slimheid leidde tot de rijkdom, de infrastructuur en het geweldige leger van de Romeinen. Door die slimheid steeds over te brengen op nakomelingen is het een lange tijd goed gegaan met de Romeinen. Net als bij punt 1.4 is het een keer fout gegaan. Zie volgende hoofdstuk.
Uit de informatie die ik gevonden heb, heb ik deze redenen kunnen vinden. Deze redenen zijn natuurlijk allemaal wat minder belangrijk dan het leger, maar hebben er toch voor gezorgd dat de Romeinen grote gebieden konden veroveren. Alle redenen samen maakten de Romeinen tot een ongelooflijk sterk ras dat een groot gebied kon veroveren.
2. Conclusie
Deze redenen waren ook onmisbaar voor de Romeinen. Zonder deze redenen kon het rijk nooit zo groot worden. De voornaamste reden blijft nog wel het leger maar zonder bijvoorbeeld de rijkdom en de intelligentie hadden ze waarschijnlijk geen leger gehad.
Deelvraag 6: Vanaf wanneer heeft Rome zijn macht weer verloren en waarom?
1. de val van Rome
Al eerder bij verschillende deelvragen heb ik al een beetje aangegeven waarom de Romeinen hun macht langzamerhand weer verloren. 1 bepaalde reden is er niet te noemen, het is meer een samenloop van omstandigheden, die samenloop zal ik hier beschrijven.
De afbrokkeling van het Romeinse rijk begon bij keizer Marcus Aurelius. Deze keizer kreeg steeds meer te maken met de druk van de barbaren. Hij moest zeer veel moeite doen om te zorgen dat het rijk gehandhaafd werd. Marcus Aurelius had vooral veel last van de Germanen en de Grieken. Na dat Marcus Aurelius overleed, wilde hij dat zijn beste generaal hem opvolgde en dat hij de republiek in ere herstelde. Zijn zoon Commodus vermoorde Marcus Aurelius en zorgde dat hij gewoon de nieuwe keizer werd.
Onder Commodus ging het fout. Commodus was een keizer die zich meer bezighield met plezier dan met oorlog voeren. En toevallig was oorlog voeren in die tijd heel belangrijk. De opstandige barbaren trokken over de grenzen van het rijk en versloegen geregeld de legers van Rome. Het rijk werd langzamerhand kleiner en kleiner. Toen Commodus overleed was de chaos compleet.
Een ander probleem was dat de mensen te rijk waren geworden. De meeste Romeinen wilden niet meer in het leger werken, maar vonden dat gevangen genomen soldaten in hun plaats moesten vechten. Dat gebeurde ook. Het probleem was dat die gevangen genomen soldaten vaak onbetrouwbaar waren. Die onbetrouwbare soldaten waren natuurlijk veel minder dat de goed opgeleide soldaten uit Rome. Het rijk was ook te groot, het was gewoon niet meer te verdedigen.
Toen in 235 AD het Severische huis gevallen was, begon de tijd van de militaire anarchie. In die tijd werden keizers even gemakkelijk aangesteld af afgezet door de opstandige Romeinse legers. In die tijd is er nooit een echte duidelijke leider geweest. Dat is onder meer de oorzaak waarom de Romeinen steeds meer land verloren.
[plaatje8]
Het roze gedeelte stelt het Romeinse rijk voor in 260 AD. Het rijk is duidelijk kleiner geworden.
Het Romeinse Rijk brokkelde langzaam maar zeker af: de legers stelden keizers af en aan en de barbaren boekten steeds meer overwinningen. Er ontstonden steeds meer koninkrijken en provincies riepen de onafhankelijkheid uit. Er werden steeds meer nederlagen geleden. In 290 AD kwam daar weer verandering in. Rome kwam geleidelijk uit zijn schulp en veroverde weer hele gebieden terug.
[plaatje9]
De Romeinen veroverden rond 290 AD weer hele gebieden terug. Later bleek dat dit uitstellen van de val was
In 395 AD werd Rome opgesplitst in West –en Oost Rome, waarom dit gebeurde heb ik op een engelse site kunnen vinden. Daar zeggen ze dat in 395 AD keizer Theodosius stierf. Nog net voordat hij stierf verdeelde hij het rijk onder zijn twee zonen, in West –en Oost Rome. Zelf denk ik dat dit wel klopt, want in 395 AD regeerde Theodosius. In de tijd daarna ging het alleen maar bergafwaarts. West-Rome ging sneller ten onder dan Oost-Rome. De eerder behaald overwinningen werden tenietgedaan door de vele tegenstanders In 476 AD werd de laatste West Romeinse keizer afgezet. De glorie van het rijk was verdwenen. Vooral barbaren als de Hunnen, de Goten en de Vandalen zorgden voor de verdere val van het rijk. Na die barbaren kwam opeens ook de Perzen en de Turken aanzetten. Deze volken waren steeds een groter rijk geworden en ontwikkelde zich snel, wat ook fataal was voor de Romeinen. De verdere val van het rijk duurde maar liefst tot 1453 AD, en valt dus door mij niet geheel te beschrijven.
[plaatje10]
In 476 AD bestond alleen nog het Oost-Romeinse rijk. Ook dit rijk zal langzamerhand afbrokkelen.
Dit is dus kort samengevat de val van het Romeinse rijk. Ik heb het wel wat ingekort omdat ik anders veel te veel informatie kon geven. Die informatie zou gedeeltelijk nutteloos zijn.
2. conclusie
Het rijk is niet ingestort om één bepaalde reden maar om een samenloop van omstandigheden. De val was eigenlijk niet te vermijden, het rijk was te groot geworden en andere volken werden ook steeds slimmer en ontwikkelde zich ook.
Hoofdvraag: Hoe konden de Romeinen zo een grote macht krijgen?
Na het beantwoorden van de deelvragen ben ik nu in staat om hier makkelijk antwoord op te geven. Ik zal de oorzaken niet meer uitgebreid uitleggen omdat ik dat natuurlijk in mijn deelvragen heb gedaan.
1.1 Het Romeinse leger
De belangrijkste oorzaak is vanzelfsprekend het leger van de Romeinen. Dit leger heeft in de ± 1200 jaar die ik beschreven heb een grote rol gespeeld. Dit leger diende niet alleen om gebieden te veroveren maar ook om gebieden te verdedigen. Zonder dit leger had het Romeinse rijk nooit zo groot kunnen worden.
1.2 De andere oorzaken
De andere oorzaken zijn: de infrastructuur, de rijkdom, de onmacht van de tegenstanders, de bereidheid van de burgers en de slimheid van de Romeinen. Deze oorzaken zijn niet de belangrijkste, maar wel onmisbaar. Zonder deze oorzaken zou waarschijnlijk het Romeinse leger niet eens bestaan kunnen hebben (slimheid, bereidheid, rijkdom), laat staan kunnen functioneren (onmacht tegenstanders, infrastructuur). Onmisbare redenen dus.
2. De Conclusie
De conclusie is mij nu wel duidelijk. Zonder het Romeinse leger en zonder de andere oorzaken zou het Romeinse rijk nooit zo groot zijn geworden. Het leger blijft het belangrijkste, maar zonder de andere oorzaken was er ook geen leger. De conclusie zou dus nu moeten zijn: zonder de mengeling van oorzaken en het leger zou het Romeinse rijk nooit zo groot zijn geworden.
Zonder slimheid geen wapens en militaire oorlogsmachines.
Zonder rijkdom geen leger.
Zonder infrastructuur geen goed functionerend leger.
Zo kan je verder door gaan redeneren. Zo zie je dat alle oorzaken elkaar nodig hebben.
Ik hoop hiermee een voldoende antwoord te hebben gegeven op de hoofdvraag. Zelf denk van wel.
REACTIES
1 seconde geleden
P.
P.
Hoi Sander
Mooi werkstuk dat je gemaakt hebt.
Ik heb er veel aan gehad bedankt.
Patrick
22 jaar geleden
AntwoordenB.
B.
hoi sander, ik vind het een erg goed profielwerkstuk. Ik vraag me af waar je die informatie vandaan hebt. Als je het nog weet, zou je het dan naar me door kunnen mailen. Ik ben namelijk met hetzelfde onderwerp bezig en ben op zoek naar info.
groetjes beverly
21 jaar geleden
AntwoordenI.
I.
Bedankt voor dit werkstuk het komt goed van pas bij maatschappijleer.
21 jaar geleden
AntwoordenS.
S.
Topppie, kan ik goed gebruiken voor m'n eigen Profiel Werkstuk......
21 jaar geleden
AntwoordenC.
C.
hallo sander,
ik vind het een heel mooi werkstuk.
ik zit in pabo 1 en ga gedeeltes uit je werkstuk gebruiken voor een gelijk soortig werkstuk dat ik moet maken.
ik had nog 1 vraagje:
waar heb je de bronnen vandaan gehaald? zou je mij een bronnenlijst en begrippenlijst kunnen sturen? bij voorbaat dank!
21 jaar geleden
AntwoordenC.
C.
hallo sander, geweldig werkstuk xx colin
20 jaar geleden
AntwoordenK.
K.
Erg leuk en interessant geschreven. Waar heb je al die info vandaan, want ik moet ook een werkstuk maken en dit onderwerp interessert mij zeker.
Ik hoop een reactie te krijgen.
groet Kim
20 jaar geleden
AntwoordenJ.
J.
haaj sander goed werkstuk ben je ook een beetje een lkkr ding? als je net zo lkkr bent als je schrijft wil ik wel met je uit!!lkkr feesten en meer!!;) voeg me toe!! ik w8 op juh;p
20 jaar geleden
AntwoordenN.
N.
goed gedaan :-)
13 jaar geleden
AntwoordenI.
I.
Hoi Sander,
goed werkstuk. ik had alleen 1 vraag:
wat betekent AD?
11 jaar geleden
Antwoorden