Vulkanisme

Onderwerp:

Vulkanisme

Afbakening en aspecten:

Waar en waarom vulkanisme op bepaalde plaatsten voorkomt. Wat er tijdens een uitbarsting gebeurt. Wat de gevolgen daarvan zijn. Hoe een vulkaan ontstaat. Wat de bewoners voor maatregelen nemen.

Hoofdvraag:

Vulkanisme komt alleen in bepaalde gebieden voor. Hoe komt dat?

Deelvragen:

1) Waar op aarde komen de meeste vulkanen voor?
2) Wat gebeurt er tijdens een uitbarsting?
3) Welke verschillende soorten vulkanen zijn er?
4) Hoe ontstaat vulkanisme?
5) Wat zijn de gevolgen van een uitbarsting?
6) Welke maatregelen nemen bewoners?
7) Uitwerking van een bekende vulkaan.
8) Wat zijn de bekendste uitbarstingen/rampen geweest?

Motivatie:

We hadden eerst de Bermuda driehoek als onderwerp, maar daar was bijna niks over te vinden. Toen kwamen we op het idee om het over vulkanen te houden. Daar is ook veel meer over te vinden. Het onderwerp vulkanisme is vooral gebaseerd op feiten, omdat er veel onderzoek naar gedaan is en makkelijk gecontroleerd kan worden. Naar de Bermuda driehoek is ook veel onderzoek gedaan maar is heel moeilijk na te trekken. Dat zijn de redenen waarom we van onderwerp veranderd zijn.

1) Waar op aarde komen de meeste vulkanen voor?

Bovenstaande wereldkaart laat goed zien dat vulkanen niet gelijkmatig op de wereld voorkomen.
De meeste vulkanen vind je op de grens tussen twee platen. Langs de westkust van Amerika zie je een duidelijke grens. Hetzelfde is het geval in Australië en Azië. Je ziet duidelijk een grens langs Nieuw-Zeeland, boven langs Australië, door Indonesië, met een bocht ten westen van Thailand, onder het vasteland door naar Japan en naar boven in Rusland. Dit gebied wordt de "Ring of Fire", oftewel de "Ring van vuur" genoemd. In de wereldkaart kun je zien waar de "Ring of Fire" precies ligt
Andere, minder duidelijke grenslijnen: in de oceaan tussen Amerika en Europa/Afrika, in Zuid-Europa en in Zuidoost-Afrika.
Het meest vulkanische land op aarde is Indonesië, een land dat bestaat uit ongeveer 13. 000 bergachtige eilanden. Hierop bevinden zich meer dan 400 vulkanen, waarvan er ongeveer 130 nog actief zijn. Daarvan zijn er 42 gevaarlijk genoeg om voortdurend in de gaten te worden gehouden. De bekendste vulkanen op Indonesië zijn de Krakatau: vulkaan die meer dan 10.000 doden op zijn naam heeft staan, Galunggung: een van de mooiste vulkanen op Java en de Merapi die bekend staat om zijn hele heftige uitbarstingen. De meeste actieve vulkaan is de Tambora op het eiland sumbawa. Gemiddeld registreert men ca. 10 keer per jaar een grote uitbarsting.

Het tellen van vulkanen is niet makkelijk. Driekwart van de aardbodem is met zee bedekt en de bodem daarvan is moeilijker in kaart te brengen dan het vasteland. Nog steeds wordt er af en toe een nieuwe vulkaan ontdekt. Toch is na te gaan hoeveel vulkanen momenteel actief zijn. Sinds het begin van de geschreven geschiedenis zijn er wereldwijd 550 vulkaanuitbarstingen opgetekend. Er moeten er veel meer geweest zijn want sommige vulkanen liggen kilometers diep onder water. Als een dergelijk vulkaan tot uitbarsting komt is daar vanaf het zeeoppervlak niets van te merken.

In Europa heb je ook nog vulkanen, maar deze vulkanen werken niet meer. De enige nog werkende vulkaan in Europa is de Etna. De Etna staat in Italië op het eiland Sicilië.

2) Wat gebeurt er tijdens een uitbarsting?

Vulkanen zijn openingen in de aarde waaruit gas spuit en hete stenen omhoog schieten die in het land er omheen terechtkomen. Sommige vulkanen zijn alleen maar lange barsten in de grond. Andere zijn bergen van gesteente die zich rond een krater hebben opgehoopt. Onder de krater loopt een tunnel of kraterpijp naar een ruimte vol van magma diep onder de berg, de magmahaard. De magmahaard is door pijpen en spleten verbonden met de mantel. Die verbindingen zijn altijd open maar de kraterpijp is meestal geheel verstopt door gestolde lava en gesteente dat van de kraterwanden is afgebrokkeld. Lang voordat de uitbarsting werkelijk begint stroomt steeds meer magma de magmahaard binnen. De opening wordt groter en magma stijgt naar het aardoppervlak. In het magma zijn gassen als kool- en zwaveldioxide, zwavelwaterstof en waterdamp opgelost waardoor het materiaal lijkt op spuitwater. Eerst is de druk in de magmahaard even groot als erbuiten en wordt in stand gehouden door het gewicht van de steenmassa' s bovenop de haard en van het magma zelf. Maar waarneer er meer magma in de haard doordringt, loopt de druk op en vooral bovenin wordt de druk van binnen hoger dan erbuiten.

Door de druk van het magma rijst de berg langzaam enkele meters en zwelt op als een ballon zodat de hellingen iets steiler worden. Daarbij ontstaan steeds sneller na elkaar kleine aardbevingen en die worden steeds ondieper opgewekt. Ook komen uit scheuren en spleten steeds meer gassen uit de magmahaard en die zoeken een weg naar buiten. Zo ontstaan er in de krater en op de hellingen van de berg steeds meer bronnen waar stoom en gassen onder hoge druk uit wegstromen. De druk wordt groter tot - dat ook stenen en zelfs grote rotsblokken uit de spleten geblazen worden. Uiteindelijk komt er ook magma te voorschijn. Het kan dan gaan om gesmolten gesteente dat dan lava genoemd wordt. Of er is sprake van gloeiend hete stof dat hoog de lucht in wordt geblazen; dat noemen we (vulkanische) as. De as ontstaat als magma en gassen bovenin de magmahaard een schuimmengsel vormen. Je kunt het vergelijken met de schuimkraag in een glas bier .
Door de schurende werking van stenen en as worden spleten in de krater steeds groter totdat de prop in de kraterpijp naar buiten wordt geduwd of door een geweldige ontploffing in heel veel kleine stukjes de lucht in wordt geslingerd. Als er zo'n ontploffing plaatsvindt, valt er tot ver in de omtrek een regen van as, stenen en grote rotsblokken. Soms vormen gloeiende as en hete gassen een mengsel dat lijkt op poedersneeuw en dat stroomt letterlijk met sneltreinvaart langs de berghelling naar beneden. Dan spreken we van een gloedwolk. Plantengroei, dieren en mensen op het pad van de gloedwolk verkolen in een snelle tijd en gebouwen en akkers verdwijnen onder een dikke laag as. Nadat de kraterpijp ontstopt is blijven lange tijd gassen, as en lava uit de krater komen. Lava stroomt langs geulen de berghellingen af en as verspreidt zich in de lucht boven de berg, valt als stofregen neer of wordt door de wind afgevoerd. Als de druk in de magmahaard afneemt komt de vulkaan weer tot rust. Een nieuwe prop vormt zich in de kraterpijp en de druk in de magmahaard begint weer toe te nemen. Ook als de uitbarsting voorbij is kan de vulkaan gevaarlijk blijven, vooral als er veel as rond de krater is gevallen. Bij zware regenval vermengt water zich met as tot modder en ontstaan er lawines die net zo gevaarlijk zijn als gloedwolken. Ook als tijdens een uitbarsting veel sneeuw en ijs op de berg smelt, het hard regent of als de inhoud van een kratermeer uit de krater wordt geslingerd ontstaan er modderlawines.

3) Welke verschillende soorten vulkanen zijn er?

We onderscheiden: - actieve, slapende en dode vulkanen
- rode en grijze vulkanen
- slakkenkegel-, spleet-, koepel-, schild-, caldera- en samengestelde vulkanen

Actieve, slapende en dode vulkanen
Er zijn duizenden vulkanen op aarde. Daarvan zijn er geen twee vulkanen aan elkaar gelijk. Toch zijn ze in soorten in te delen. Een van de onderverdelingen is die van actieve, slapende en dode vulkanen. Van de duizenden vulkanen komt slechts een klein deel af en toe tot uitbarsting. Dat zijn de actieve vulkanen. De meeste andere hebben al vele duizenden, soms zelfs al miljoenen jaren lang geen uitbarsting meer gehad. Zij worden de dode vulkanen genoemd. In de Franse streek Auvergne, tussen de steden Clermont-Ferrand en Toulouse, daar liggen enkele dode vulkanen. Dan heb je nog de slapende vulkanen waarvan men niet zeker weet of ze ooit nog een keer tot uitbarsting zullen komen. Enkele geleerden denken dat er de komende eeuwen wel weer een uitbarsting in de Eifel zal voorkomen.
Rode of grijze vulkanen
We hebben al gesproken van actieve, slapende en dode vulkanen. Onder de actieve vulkanen onderscheiden we "rode" of schildvulkanen en "grijze" of stratovulkanen.
De vorm van de vulkaan is afhankelijk van de samenstelling van het magma en van de plaats waar dit naar buiten stroomt. Zo zorgt dikke lava voor een hoge berg omdat de dikke lava op een hoop blijft, dunne lava zorgt voor een platte berg omdat de dunne lava weg loopt.

Rode of schildvulkanen
Bij vulkanen van dit type is het magma in de magmahaard een dunne vloeistof. Het magma kan daardoor makkelijk door spleten naar het aardoppervlak stromen en de verstopping in de kraterpijp doorbreken tot die geheel of gedeeltelijk is opgeruimd. Tijdens een uitbarsting komen daarom zelden ontploffingen voor en ook wordt er weinig of geen as uitgestoten omdat gassen uit het magma kunnen ontsnappen zonder eerst schuim te vormen. Uitbarstingen van rode vulkanen leveren voor de omgeving dan ook weinig gevaar op tenzij een lavastroom door bewoond gebied dreigt te lopen. Zelfs dan is er meestal alleen sprake van schade aan huizen en akkers, niet van doden en gewonden. Wel ontstaan er lavafonteinen van tientallen, zelfs honderden meters hoog als de druk van binnenuit hoog is opgelopen. Lavastromen leggen tientallen kilometers af, vooral als de uitbarsting lang duurt. Zo hoopt zich niet telkens materiaal vlakbij de krater op maar verspreidt zich tot ver in de omtrek. Na verloop van tijd en talloze uitbarstingen met lavastromen ontstaat er een berg met flauwe hellingen. De berg lijkt dan ook meer op een schild dan op een kegel. Rode vulkanen worden dan ook schildvulkanen genoemd. Rode vulkanen komen vaak met korte pauze’s tot uitbarsting of blijven zelfs jaar in, jaar uit actief zoals de Kilauea op Hawaii. Deze vulkaan trekt jaarlijks vele toeristen die de lavastromen en -fonteinen komen bewonderen. Rode vulkanen komen voor waar magma duwt uit de aardmantel en twee aardschollen uit elkaar duwt.

Grijze of stratovulkanen
Bij deze vulkanen is het magma een dikke vloeistof en kan dus moeilijk tot het aardoppervlak doordringen. De druk in de magmahaard moet dan eerst hoog oplopen en dat kan lang duren. Sommige grijze vulkanen barsten met pauze’s van tientallen jaren uit, de Pinatubo op de Filippijnen bijvoorbeeld maar eens in gemiddeld 600 jaar. Geleerden hebben vastgesteld dat het Yellowstone Park in de Amerikaanse staat Wisconsin een grijze vulkaan is die eenmaal in ongeveer 600.000 jaar uitbarst. Het is de grootste vulkaan ter wereld. De meest recente uitbarsting heeft ongeveer 600.000 jaar geleden plaatsgehad dus er is een kleine kans dat de volgende binnen honderd jaar plaatsvindt. Het zou de grootste uitbarsting worden sinds eeuwen. Grijze vulkanen zijn gevaarlijk als ze uitbarsten en hoe meer tijd er verlopen is na de vorige uitbarsting, hoe heftiger de volgende wordt. Bij uitbarstingen van grijze vulkanen wordt de verstopping in de kraterpijp door een grote ontploffing verpulverd en de lucht in geblazen. Daarna spuiten met grote snelheid as en gassen de lucht in en vormen een pluim die tot in de stratosfeer kan oprijzen. De Romeinse geschiedschrijver Plinius heeft in 79 na Chr .een beroemd verslag geschreven van een dergelijke uitbarsting. Hij beschreef de uitbarsting van de Monte Somma (de latere Vesuvius) waarbij Pompeii werd verwoest. Hij maakte daarbij melding van een wolk in de vorm van een pijnboom die boven de Monte Somma (de latere Vesuvius) oprees. Uitbarstingen van grijze vulkanen worden nog steeds pliniaanse uitbarstingen genoemd. Tijdens een uitbarsting valt eerst tot in wijde omtrek een regen van stenen, dan volgt een regen van as die dagenlang kan aanhouden. Bossen, akkers, steden verdwijnen onder een laag as die metersdik kan aangroeien. Er komt nauwelijks of geen lava uit de vulkaan. Buitengewoon gevaarlijk zijn de gloedwolken die de vulkaanhellingen af komen razen. Zo'n gloedwolk begroef Pompeii tijdens de door Plinius beschreven uitbarsting. Bewoners op straat werden daarbij gedood voordat ze in de gaten hadden wat hen boven het hoofd hing. Modderlawines tijdens en na de uitbarsting zijn al net zo gevaarlijk. En door asregens tot in wijde omtrek worden oogsten vernield en worden akkers enkele jaren lang onbruikbaar omdat de as schadelijke stoffen als zwavel bevat. Als in een nieuwsbericht melding wordt gemaakt van een vulkaanramp gaat het meestal om een uitbarsting van een grijze vulkaan. Grijze vulkanen zijn kegelvormig en hebben steile hellingen omdat materiaal uit de krater zich vlakbij de krater ophoopt. Als je een gat graaft in de bodem kun je verschillend gekleurde lagen as en stenen vinden. Iedere laag is tijdens een uitbarsting ontstaan. Grijze vulkanen worden dan ook stratovulkanen genoemd naar het Latijnse woord "stratus" voor "laag". Grijze vulkanen zijn vooral te vinden in zones waar een aardschol onder een andere schuift.
Slakkenkegel, Spleet-, koepel-, schild-, caldera- en samengestelde vulkaan
Dit is een derde onderverdeling, hierbij onderscheiden we 6 typen vulkanen:

Spleetvulkaan
Als het magma door een spleet naar buiten stroom, verspreidt de lava zich langs de spleet. Er ontstaat dan een spleetvulkaan. Deze worden ook wel IJslandse vulkanen genoemd omdat spleetvulkanen daar in grote aantallen te vinden zijn.

Schildvulkaan (rode vulkaan )
Wanneer de lava heel dun is spreidt deze zich makkelijk uit. Er ontstaat dan een lage, brede vulkaan. Dit noemen we een schildvulkaan.

Koepelvulkaan, slakkenkegel, samengestelde vulkaan
Wanneer de lava wat dikker is van samenstelling, vloeit het niet zover uit. Er ontstaat dan, afhankelijk van de chemische samenstelling van de lava, een koepelvulkaan, een slakkenkegel of een samengestelde vulkaan.

Calderavulkaan
Wanneer een vulkaan na een eruptie inzakt, kan er later in de krater van de oude vulkaan een nieuwe vulkaan ontstaan. Dit zie je in het laatste plaatje: een calderavulkaan.

4) Hoe ontstaat vulkanisme?

Hoe ontstaan vulkanen?
De platen worden door het vloeibare gesteente in van de aardmantel voortdurend langs elkaar, tegen elkaar of uit elkaar geduwd. Onze werelddelen liggen op die platen en veranderen dus voortdurend van plaats. Het gaat dan wel langzaam, hooguit enkele centimeters per jaar.

In de bovenstaande afbeelding kun je drie verschillende openingen in de aardkorst zien. Dit zijn de drie verschillende situaties waarbij vulkanen kunnen ontstaan:
1. Uit elkaar bewegende bewegende platen (de rechter opening in bovenstaande afbeelding)
2. Naar elkaar toe bewegende bewegende platen (de linker opening in bovenstaande afbeelding)
3. Zwakke plekken in de aardkorst (de middelste opening in bovenstaande afbeelding)

1. Sommige platen bewegen zich uit elkaar.
Als dit gebeurd ontstaat er een breuk tussen de platen. Deze spleet in het aardoppervlak maakt het mogelijk dat magma uit de aardmantel kan ontsnappen. Als het magma omhoog komt om de breuk te vullen ontstaan er soms vulkanen.
Als de platen verder uit elkaar bewegen, wordt ook de vulkaan uit elkaar getrokken en ontstaat er een nieuwe breuk, dus weer een nieuwe vulkaan. Na miljoenen jaren ontstaat er door dit proces een nieuwe bergketen.

2. Andere platen bewegen juist naar elkaar toe en botsen dan.
Als dit gebeurt, duwt de ene plaat de ander naar beneden in de laag gesmolten gesteente eronder. Als de plaat naar beneden wordt gedrukt smelt hij en ontstaat er magma.
Dit magma stijgt op naar het aardoppervlak en barst uit als een vulkaan. Dit vulkanisme verloopt meestal minder rustig. Het magma moet eerst door de aardkorst heen breken voor het naar buiten kan stromen. Daar is veel kracht voor nodig. Hevige uitbarstingen zijn meestal het gevolg.

3. Hotspots
Een andere manier van het ontstaan van een vulkaan is op een hotspot, een gebied waar de aardkorst erg dun is.
Hier kan gesmolten gesteente zich makkelijk door de aardkorst heen en zich verzamelen in de magmahaard in de vulkaan. Uiteindelijk wordt de druk zo groot dat de uitbarsting plaats vindt.
- Dus niet alle vulkanen ontstaan door het verplaatsen van platen (bijv hotspots).
- En niet alle bewegingen van platen vormen vulkanen.
Sommige platen bewegen zich naar de zijkanten waar ze tegen elkaar aan wrijven. Normaal ontstaat er dan geen vulkaan, maar het kan wel aardbevingen veroorzaken.

5) Wat zijn de gevolgen van een uitbarsting?

De as en vulkanisch gesteente van een vulkaan zijn erg voedzaam voor planten. Vandaar dat er veel boeren op vulkanen wonen, want ze kunnen daar goed hun voedsel verbouwen. Helaas voor die boeren is een vulkaan erg gevaarlijk, want als hij uitbarst vernield hij het hele landschap: stof, as en stenen worden (kilo)meters hoog de lucht in geblazen, en kunnen soms tot een zonsverduistering leiden.
Lava stroomt naar beneden en vernietigd alles wat het op zijn pad tegenkomt. Als de as op de grond is terechtgekomen, en het gaat regenen, kunnen er modderstromen ontstaan, die hele dorpen vernielen.
Meestal staat er na een vulkaanuitbarsting niets meer overeind in de wijde omgeving van de vulkaan. Maar aangezien de as zo vruchtbaar is, zullen er al gauw bomen en planten groeien, en zullen de mensen weer terugkeren om hun bestaan weer op te bouwen.

6) Welke maatregelen nemen de bewoners?

Het is eigenlijk wel duidelijk dat vulkaan uitbarstingen niet vallen te voorkomen, wel kan men de gevolgen beperken.
Mensen kunnen hun huizen wat steviger bouwen als er voortdurend as over een stad regent, zoals ze op sommige plaatsen dakjes over begraafplaatsen bouwen.

De weg van de lava kan men ook veranderen. Door geulen te graven met bijvoorbeeld explosieve en door betonnen barricades op te zetten kan men een gebied beschermen.
Bijvoorbeeld een woonwijk of een beschermd gebied.

De vulkanologen moeten op tijd zien wanneer de vulkaan uitbarst (zodat de mensen geëvacueerd kunnen worden). Ze houden vulkanen constant in de gaten met verschillende apparaten, een daarvan is de seismograaf. Daarmee kunnen ze aardschokken meten. Dat komt door het magma. Hoe dichter het magma bij het aardoppervlak is hoe meer en hoe hardere schokken er komen. Ook zijn er satellieten. Daarmee kun je veranderingen in de aardbodem in de gaten houden. Veel vulkanen liggen er in arme landen. In zulke landen is er niet genoeg om goede apparatuur te kopen en mensen in diens te nemen.

Vulkanen en de bevolking
De vaak zwaar overdreven beschrijvingen van verschrikkelijke vulkaanuitbarstingen waarbij tienduizenden mensen om het leven kwamen, onafzienbare stukken bouwland verwoest en complete steden geheel en al van de kaart gevaagd werden, maken dat vulkanen een vreselijke plaag voor de mensheid lijken. Dit beeld is nog eens versterkt door boeken en films, en door dagbladen en tijdschriften die vulkanische erupties - ten onrechte -op een afschrikwekkende manier besproken hebben. Volgens redelijk betrouwbare berekeningen zijn er de afgelopen 260 jaar ongeveer 210.000 mensen om het leven gekomen als gevolg van vulkanische uitbarstingen, dat wil zeggen een gemiddelde van 800 slachtoffers per jaar. Dit cijfer is bijzonder laag wanneer men het vergelijkt met de aantallen doden die verkeersongelukken, oorlogen, revoluties en hongersnood jaarlijks eisen. Vaak zijn het ook niet de erupties zelf die het werkelijke gevaar vormen, maar eerder de diverse verschijnselen die met de feitelijke eruptie gepaard gaan. Overstromingen en modderstromen zijn bijvoorbeeld vaak het gevolg van het uitwerpen van materiaal door een kratermeer, aan het begin van een explosieve eruptie.

7) Uitwerking bekende vulkaan: DE ETNA

De Etna
In Europa is nog een vulkaan die werkt, dat is de Etna. De Etna staat in Italië op het eiland Sicilië, en is 3369 meter hoog. Uit de krater borrelt bijna altijd lava op, maar de akkers en dorpen op de lagere hellingen worden bijna nooit door de hete lavastromen bedreigd. Het gebied is ongeveer even groot als de provincie Utrecht. Tegen de helling van de Etna staan dorpen. Die dorpen staan daar, omdat de grond zo vruchtbaar is. Dus daar kunnen ze goed gewassen verbouwen. Het gebied eromheen ziet er grauw uit. Toeristen nemen als souvenir vaak een brok lava mee. De hoofdkrater van de Etna daar komt altijd wel een rookpluim uit. En de Etna heeft ook 300 bijkraters. De laatste uitbarsting was in 2002, maar de Etna kan zo weer uitbarsten.

Ook in de tweede helft van juli 2001 was de Etna op Sicilië, de grootste en actiefste vulkaan van Europa, na negen jaar weer bijzonder actief. Vanuit zes openingen spuwde de vulkaan lava en rookwolken en er deden zich steeds weer nieuwe flinke uitbarstingen voor. Italiaanse vulkanologen spreken van de grootste uitbarstingen in honderd jaar. Het vulkaanstof kwam volgens satellietbeelden tot ongeveer 3 kilometer hoogte in de atmosfeer. Een wereldwijde verspreiding van dit vulkaanstof is daardoor uitgesloten.

Het gebied werd in 2002 getroffen door tal van aardbevingen, waarbij zelfs één met een sterkte van 4,4 op de schaal van Richter. Lava stroomden zich een weg over de hellingen, waarbij grote bosbranden ontstonden. De as en de rook van de vulkaan verspreidde zich tot in de wijde omtrek en is op satellietfoto's goed te volgen. Op onderstaande satellietanimaties is de rookpluim van de uitbarsting goed zichtbaar. Het vulkaanstof van de Etna op Sicilië, komt volgens satellietbeelden tot ongeveer 7 kilometer hoogte. De rookpluim bestaat naast as ook uit waterdamp en zwaveldioxide dat door wolkenvorming nog hoger komt.

8) Wat zijn de bekendste uitbarstingen/ rampen geweest?

79 na christus: Vesuvius in Italie
De beroemdste uitbarsting aller tijden is waarschijnlijk die Vesuvius, bij Napels in Italie, in 79 na Christus. Toen de altijd zo rustige berg op 24 augustus begon te schudden, werden de bewoners van de Romeinse steden Pompeji en Herculaneum volledig verrast. Hete, giftige gassen deden de gesteenteprop in de kraterpijp hoog de lucht invliegen. Pompeii werd in een mum van tijd begraven onder een 5 m dikke laag van gesteente en as. Bij de eruptie ontstond stoom, die in water veranderde. Dat water, vermengd met de as, vormde een kleverige, hete modderige cement, dat aan één kant van de helling afschoof en de hele stad Herculaneum bedekte. Bij deze ramp vielen ca. 25.000 doden.
Het verloop van de ramp werd precies beschreven door Plinius de Jongere. Zijn brieven aan Tacitus bevatten het oudst bekende ooggetuigenverslag van een vulkanische uitbarsting. De bedolven steden raakten vrijwel vergeten, tot in de 18e eeuw een begin werd gemaakt met de opgravingen. Sindsdien is daar een unieke archeologische en aardkorst betreffende (geologische) schatkamer blootgelegd: twee bloeiende Romeinse steden, bevroren op het moment van hun vernietiging.
1815: Tambora, Indonesie
De uitbarsting van de Tambora op het Indonesische eiland Sumbawa in 1815 is waarschijnlijk de allerkrachtigste en dodelijkste geweest die ooit is voorgekomen. Het is de enige eruptie die op de Vulkanische Explosie-Index (VEI), een soort Schaal van Richter voor vulkanen, een 7 heeft gekregen. Door de uitbarsting zelf kwamen zo'n 10.000 mensen om het leven. Maar ook de oogst werd geheel vernietigd, waardoor 80.000 anderen stierven als gevolg van hongersnood.
Volgens ooggetuigen spuwde de krater op 10 april meters hoge vuurvlammen uit en veranderden de hellingen in een brandende zee, die langzaam naar beneden zakte. Het dorp Tambora werd eerst bekogeld met steen en een uur later door gloeiend as. Daarna explodeerde de vulkaan. Het geluid van het natuurgeweld werd tot op 1200 km van het eiland waargenomen. Er kwam zoveel stof vrij dat het rond 600 km van Sumbawa twee dagen pikkedonker bleef. In Londen ontstond eind juni en later in september ongekend schitterende patronen aan de hemel tijdens de zonsop- en ondergangen. Een jaar later werd de zon in het noordoosten van de Verenigde Staten door het stof verduisterd. In Europa en Noord-Amerika ging 1816 de geschiedenis in als 'het jaar zonder zomer'. Overal mislukten oogsten en ontstond hongersnood. Veel mensen geloofden dat het eind van de wereld nabij was.

1883: Krakatau, Indonesie
De Krakatau is een vulkanisch eiland tussen Java en Sumatra in Indonesië. De drie eilandjes, Rakata, Verlaten Eiland en Lang Eiland, zijn de restanten van de Krakatau; tot 1883 een grote vulkaan. Bij verschillende explosies zonk het overige deel weg in het water. Minstens 36.417 mensen werden gedood.

Het begon in mei van dat jaar. Er ontsnapten rook en stoom uit de scheuren in 1 van de vulkanen. Dat ging gepaard met knallen die tot in Djakarta, zo’n 150 km verder te horen waren. De ontploffingen werden steeds erger en op 27 augustus gebeurde de ramp. Het hele eiland werd in stukken gescheurd en de lucht ingeblazen. Kilometers ver was de zee bedekt met dode vissen, want de zee kookte.
Waar eerst een eiland van 800 m hoog lag, was nu een onderaardse kuil van 300 m diep en 7 km wijd. Tot in Djakarta waren de ruiten gesprongen. Deze uitbarsting werd gehoord tot in Australië op meer dan 7.500 km afstand.. Jaren na de uitbarsting waren er nog geweldige stofwolken aanwezig. Door de weerkaatsing van het licht op de stofdeeltjes was de lucht bloedrood bij zonsondergang.

1902: Mount Pelee, Martinique
Het jaar 1902 werd berucht vanwege zijn erupties. Op de eilanden Martinique en St. Vincent in het Caribisch gebied en in Guatemala kwamen vulkanen tot uitbarsting. De meest opmerkelijke ramp trof Martinique, waar de vulkaan Mount Pelee in april wolken as begon uit te stoten over de stad St. Pierre en naburige dorpen. De aarde was veertien dagen lang onrustig, tot in de vroege ochtend van 8 mei een gigantische ontploffing volgde. Een gloeiend hete luchtwolk, met temperaturen van ver boven de 100 graden Celsius, raasde over de hellingen naar beneden. Drie minuten later waren in St. Piere en omgeving 29.000 mensen dood. In het stadje overleefden slechts vier mensen het opmerkelijke natuurverschijnsel. Een tweede eruptie in augustus doodde 2000 mensen die net weer terug waren gekeerd.
Een van de mensen die het na konden vertellen was Raoul Sartanet, die zijn leven dankte aan moord. Hij overleefde dankzij de dikke muren van de gevangenis, die hem binnen moesten houden maar die nu de ergste hitte buiten hield.

1991: Pinatubo, Filippijnen
De Pinatubo op de Filippijnen is volgens vulkanologen al zeven miljoen jaar actief. De afgelopen vier eeuwen was er alleen nauwelijks activiteit, tot het in juni 1991 weer tot een uitbarsting kwam. Het was de krachtigste eruptie die deze eeuw is geregistreerd. De uitbarsting begon op 9 juni met grote stoomwolken die vanuit spleten in de bergwand kwamen. Op 13 juni deden zich drie enorme explosies voor; twee dagen later gevolgd door een vierde. De aarde schokte, 'de dag werd een nacht'; 843 mensen konden niet meer ontsnappen en stierven in het geweld. De Marounot-rivier liep vol met modder, aarde en rotsen; het water baande zich vijftien kilometer verder een nieuwe weg. Vijf miljard kubieke meter as en stof werd tot 30 km hoog in de atmosfeer geslingerd. Korte tijd later vielen asregens in Rusland en Noord-Amerika. De temperatuur op aarde daalde met gemiddeld een graad Celsius. Op 15 juni werden nog 19 uitbarstingen geregistreerd. Daarmee was het geweld voorbij; in de dagen die volgden werden alleen nog maar enkele zwakke aardbevingen waargenomen.

Historische uitbarstingen
Jaar Plaats Gevolgen

1450 voor Christus Santorini, Griekenland Verwoest

79 na Christus Vesuvius, Italië 20.000 doden

1669 Etna, Sicilië 20.000 doden

1586 Kelud, Java 10.000 doden

1792 Unzen, Japan 15.000 doden

1815 Tambori, Indonesië 90.000 doden

1883 Krakatau, Indonesië 36.000doden

Rampen in de 20e eeuw

Jaar Plaats Doden

1902 Mont Pelée 34.000

1906 Vesuvius, Italië 700

1951 Mt Lamington, Papua Nieuw-Guinea 3.000

1980 Mt St Helens, Verenigde staten 57

1985 Nevada del Ruiz, Colombia 34.000

1991 Mt Unzen, Japan 41

1991 Mt Pinatubu, Filippijnen 400

Hoofdvraag:

Vulkanisme komt alleen in bepaalde gebieden voor. Hoe komt dat?

In Nederland liggen geen vulkanen. Ook in de landen rondom ons land komen geen werkende vulkanen voor. Heel vroeger hebben er wel een paar vulkanen in Zuid- Duitsland en Frankrijk gelegen. In Italië liggen eigenlijk de dichtstbijzijnde vulkanen. Er zijn ook landen waar juist heel veel vulkanen voorkomen. In Indonesië liggen er bijvoorbeeld ongeveer 70. Hoe komt het nou dat sommige landen heel veel vulkanen hebben en andere landen geen?

Vulkanen komen voor op plaatsen die vlakbij een breuklijn liggen. Bij troggen ontstaan vulkanen. Bij het onder elkaar door schuiven van twee schollen ontstaat er een enorme druk op het magma dat er tussen zit. Als de hoeveelheid koolzuur te hoog is wil het magma weg en trekt in het gebergte dat er boven ligt.
Vulkanen komen zelden geïsoleerd voor; meestal komen ze in groepen voor. Het is dan ook zeer eenvoudig een aantal lange zones te onderscheiden waarin breuken in de aardkorst voorkomen

Vooral landen aan de rand van de Stille Oceaan liggen in de gevarenzone. Ze bevinden zich op de ring van vuur, een gordel van vulkanen rond de Stille Oceaan. De vulkanen volgen een lijn die via de Aleoeten (ten zuiden van de Beringzee) van Zuid -en Noord Amerika naar Japan en de Filippijnen loopt en vandaar naar Indonesië en Nieuw Zeeland.

Onderzoekers hebben ontdekt dat vulkanen vaak aan de rand van het vasteland liggen, zoals in Indonesië. Naast de vulkanen op het vasteland liggen er ook veel op de oceaanbodems. Waarom vulkanen nou precies daar liggen weten we nog niet. Doordat de oceanen op de meeste plaatsen kilometers diep zijn, steken de meeste vulkanen daar niet boven het water uit. De uitbarstingen vinden daar dus ook onder water plaats.

Reflectie

We hebben in het begin besproken wie wat zou doen maar achteraf hebben we toch meer samengewerkt, omdat het onderwerp een stuk moeilijker was dan we gedacht hadden. Ook hebben we ons in het plan van aanpak een beetje verkeken op de benodigde tijd achteraf zijn we toch een stuk langer bezig geweest met het werkstuk we verwachtte.
Vooral hoe het allemaal in zijn werk gaat bij de vulkaan vonden we in het begin vrij moeilijk te begrijpen, die stukjes hebben we echt meerdere keren moeten lezen maar achteraf heeft het veel interessante informatie opgeleverd voor het werkstuk en voor onszelf!
We zijn ook wel blij dat er redelijk wat over te vinden was en dat dat ons de nodige informatie kon geven.

Brongegevens

Boeken:
- Vulkanen
- Grote Encyclopedie voor de jeugd
- National Geographic
- Geografische boeken
- Vulkanen – Simon Adams
- Winkler Prins Encarta Encyclopedie 2000 op cd-rom

Internet:
• vulkaan.pagina.nl
• www.altavista.nl (plaatjes)

Televisie: natuurprogramma’s; discovery chanel