Euthanasie

Een korte samenvatting: Dit verslag werd geschreven in het kader van het vak maatschappijleer aan de RGO, school te Middelharnis. In het verslag wordt het onderwerp euthanasie(wet) behandeld. Aan de orde komt onder meer: · De wet zelf, wat erin staat en hoe die gebruikt moet worden, hoe moeten de artsen ermee omgaan enz. · Enige achtergrond informatie. · De kijk op euthanasie van andere landen. · De kijk op euthanasie vanuit verschillende geloven. · De kijk op euthanasie van de Nederlandse politieke partijen. Inhoudsopgave Voorkant & titelpagina

Korte samenvatting
Inhoudsopgave
Inleiding
Hoofdstukken en paragrafen: Hoofdstuk 1
Hoofdstuk 2
Hoofdstuk 3
Hoofdstuk 4
Hoofdstuk 5
Hoofdstuk 6
Mijn Mening
Slot en conclusie
Bijlagen Interview
Voorbeeld van een schriftelijk wilsverklaring (van de NVVE) Krantenberichten
Vragen en antwoorden (NVVE) Bronvermelding Inleiding: Euthanasie is niet zomaar een wet die makkelijk is het is ingewikkeld en moeilijk te begrijpen. Ik zal daarom de wet uitleggen en vertellen hoe verschillende groeperingen er tegenover staan. Ik zal ook mijn eigen mening geven. Hoofdstuk I Inleiding

Euthanasie is een vrij ingewikkeld probleem, er komt meer bij kijken dan je denkt. Onder euthanasie wordt verstaan: iedere vorm van levensbeëindigend handelen door een arts op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt met als doel uitzichtloos en ondraaglijk lijden te beëindigen. Verleden van euthanasie
Euthanasie en hulp bij zelfdoding, bestaan in verschillende vormen al sinds november 1980. De meldingsprocedure is wettelijk verankerd in de Wet op de lijkbezorging. Sinds november 1998 is er een gewijzigde meldingsprocedure voor levensbeëindigend verzoek van de patiënt door artsen (=euthanasie of hulp bij zelfdoding). Deze is gebaseerd op artikel 10 van de Wet op de lijkbezorging. Tot november 1998 werd elke euthanasie gemeld bij het Openbaar Ministerie. Sinds de wijziging in de meldingsprocedure worden euthanasie en hulp bij zelfdoding door de lijkschouwer gemeld bij een van de 5 regionale Toetsingscommissies Euthanasie en bij het Openbaar Ministerie. De lijkschouwer zendt aan de desbetreffende commissies de vereiste papieren. Omschrijving van euthanasie
Het is nou wel leuk om zo over euthanasie te praten maar wat is het nou eigenlijk? Euthanasie gaat steeds om de volgende 3 punten: · Opzettelijk levensbeëindigend handelen. · Op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt zelf. · Op uitdrukkelijk verzoek door een ander. Euthanasie heeft maar één doel: de door de patiënt gewenste dood (het kan natuurlijk ook zo zijn dat de patiënt geestelijk niet meer bij is en daar niet over kan beslissen. In zo’n geval heeft de mentor of curator van een patiënt het voor het zeggen, heeft de patiënt die niet, dan kijken de artsen of de patiënt een schriftelijk wilsverklaring (deze gaat zelfs voor de familie) heeft. Als de patiënt die ook niet heeft, heeft de echtgenoot of ander levensgezel het voor het zeggen dan een ouder, een kind, broer of zus van de patiënt, tenzij de persoon dat niet wenst. Leeftijdseisen
De wet verschilt ook voor bepaalde leeftijdscategorieën, deze zijn als volgt.: Is de patiënt… · 11 jaar of jonger, moeten de ouders alleen beslissen. · 12 tot 16 jaar, mag de patiënt het zelf beslissen maar er is wel instemming van de ouder s vereist. · 16 of 17 jaar, mag de patiënt ook zelf beslissen maar moeten de ouders bij de besluitvorming betrokken worden. · 18 jaar of ouder, mag de patiënt zelf beslissen (toch is dit redelijk onverstandig omdat je het beste erover kan praten, dus niet alleen beslissen) Als de patiënt dit beslist mag hij niet geestelijk gehandicapt zijn of een andere vorm (zoals een coma) waarin hij niet meer kan uiten wat hij wil (=wilsonbekwaam). Soorten euthanasie
Er zijn 3 soorten euthanasie: · Indirecte (indicatie is lijden verlichten – niet leven korten): Hierbij geeft verpleegkundige pijnstillende middelen waardoor de patiënt een snellere dood tegemoet komt (de arts neemt de beslissing en de verpleegkundige voert het uit); · Passieve: Het natuurlijk laten sterven van een (dood)zieke patiënt (geen euthanasie). Hier geldt ook weer dat de verpleegkundige het uitvoert en de arts de beslissing neemt; · Actieve: Het doelgericht doden op verzoek van de desbetreffende persoon (wel euthanasie). Hier voert de arts het zelf uit en hij heeft ook de beslissing genomen samen met nog een of meerdere artsen. GEEN euthanasie
Er zijn ook mensen die denken dat iedereen die in het zieken huis doodgaat euthanasie heeft gepleegd. Dat is natuurlijk niet zo hier zijn een paar voorbeelden die daar niet toe behoren: · Medisch handelen waardoor onbedoeld het leven mogelijk wordt bekort: Een voorbeeld die het meeste voorkomt is: (optimale) pijnbestrijding, bijvoorbeeld met morfine, kan ervoor zorgen dat iemand eerder sterft. Terwijl het de bedoeling was dat iemand van zijn pijn werd verlost. · Staken of niet starten van een (medische) behandeling die naar heersend medisch inzicht zinloos is: Een behandeling die volgens artsen voor een patiënt geen enkele zin meer heeft, wordt gestaakt of niet gestart. Hier is het dus eigenlijk de natuur die zijn werk doet. · Staken of niet starten van een (medisch) behandeling omdat er geen toestemming voor is: Sinds de WGBo, er is voor (ingrijpende) behandelingen toestemming nodig. Het kan zijn dat de patiënt in een wilsverklaring heeft vastgelegd dat hij/zij bepaalde behandelingen weigert. Deze behandelingen mogen dan eigenlijk niet worden uitgevoerd. Het kan ook zijn de vertegenwoordiger van de patiënt geen toestemming geeft voor een bepaalde behandeling. Dit geldt even zwaar als de toestemming van de patiënt. Er is dus een duidelijk verschil tussen leven niet verlengen en het leven beëindigen! Strafbare feiten
Als iemand het leven van een ander berooft (geen euthanasie), is de dader strafbaar (tenzij het een arts is die aan alle zorgvuldigheidseisen heeft voldaan). De straf is dan om precies te zijn: een gevangenisstraf van hoogstens 12 jaar en een geldboete van maximaal 45.000 euro
Als iemand een ander tot zelfdoding dwingt is de dader ook weer strafbaar (de zelfdoding moet wel hebben plaatsgevonden). De straf is dan om precies te zijn: een gevangenisstraf van hoogstens 3 jaar en een geldboete van maximaal 11.250 euro. Eisen v/d arts
Een arts heeft 2 verplichtingen tegenover zijn patiënt: het lijden verlichten of wegnemen en het leven behouden. Als een arts dit alleen kan nakomen door het leven van de patiënt op eigen verzoek te beëindigen, dan zet dat zijn plicht om het leven van de patiënt te behouden opzij. Maar de arts kan niet zomaar euthanasie uitvoeren op de patiënt. Hij heeft bepaalde zorgvuldigheidseisen waaraan hij moet voldoen. Voldoet hij hier niet aan is hij wettelijk strafbaar en moet hij misschien voorkomen. Om deze reden passen de artsen vaak geen actieve- maar passieve- of indirecte euthanasie toe. In zo’n geval hoeven ze ook geen rapport te maken. De (5) eisen waaraan zo’n arts moet voldoen zijn: · De arts moet overtuigd zijn, dat het verzoek om euthanasie of hulp bij zelfdoding vrijwillig en weloverwogen is gedaan; · Het lijden van de patiënt is uitzichtsloos en ondraaglijk (de artsen zijn niet meer in staat om de patiënt te genezen of te helpen); · Een onafhankelijke andere arts moet zijn geraadpleegd (hij mag het niet alleen); · De patiënt moet zijn geïnformeerd over zijn toestand en mogelijke alter-natieven; · De uitvoering moet medisch zorgvuldig zijn uitgevoerd. Dit zijn de eisen maar de arts is niets verplicht! Dit waren dus de medische zorgvuldigheidseisen en als de arts toch van plan is het uit te voeren, moet hij dat zelf doen (dat is wettelijk vastgesteld; zelfs een verpleegkundige mag dit niet uitvoeren). Hij moet de juiste middelen medisch-technisch op de juiste manier toedienen. En als de patiënt een zelfdoding wil uitvoeren, moet de arts daarbij blijven of in zijn omgeving blijven tot de patiënt dood is. Dit zijn niet de enige eisen van de arts hij moet nog meer nl: Als de arts het met de patiënt eens is en de patiënt uit zijn lijden wil verlossen, moet hij eerst zijn handelingen melden bij de gemeentelijke lijkschouwer. Daarna gaan de regionale toetsingscommissies beslissen of alles voldoet aan de eisen. Een commissie bestaat uit een oneven aantal leden waaronder; ten minste een jurist (die moet ook de voorzitter zijn), een medicus en een deskundige (op het gebied van ethische of zingevingsvraagstukken). Als de commissie heeft besloten, dat de arts juist en zorgvuldig heeft gehandeld, is de zaak afgerond. Het besluit van de commissie hoeft dus niet aan het Openbaar Ministerie doorgegeven te worden. Maar als de commissie besluit dat de arts niet juist heeft gehandeld, wordt het wel aan het Openbaar Ministerie gegeven. Er zijn 5 plaatsen in Nederland waar commissies zitten nl: Groningen, Arnhem, Haarlem, Rijswijk en in ’s Hertogenbosch. Als de patiënt is doodgegaan op een natuurlijjke wijze mag de arts zelf een over-lijdensverklaring afgeven. Is hij niet overtuigd dan moet hij de gemeentelijke lijk-schouwer inschakelen. Als de arts dat niet doet is hij strafbaar wegens het opmaken van een valse overlijdensverklaring. Zijn boete is dan maximaal 3 jaar in de gevan-genis en een geldboete van maximaal 11.250 euro. Schriftelijk euthanasieverklaring (zie bijlage) Als je eenmaal de verklaring hebt ingevuld en ondertekend, heeft de betrokkene dat voor zichzelf gedaan onder bepaalde omstandigheden. Ook als hij het niet meer mondeling kan uiten worden er geen levensverlengende handelingen meer verricht op die patiënt. Ook wordt hierbij aangegeven dat het leven van de betrokkene mag worden beëindigd (toch nog afhankelijk van de situatie). Als er op de betrokkene euthanasie wordt gepleegd, moet er toch nog aan de zorgvuldigheidseisen worden voldaan. Het belangrijkste punt is dat de betrokkene zijn huisarts belt en hem informeert over zijn standpunt, hij moet ook nog een persoon die te vertrouwen valt het woord laten voeren. Euthanasie is niet afdwingbaar door middel van de euthanasieverklaring. In de nieuwe wet wordt aan de schriftelijke euthanasieverklaring een wettelijke status toe-gekend. De NVVE heeft een ledenhulpdienst: deze verlenen bijstand als in de eigen omgeving onvoldoende aandacht wordt gegeven aan het gewenste levenseinde. De vertegenwoordiger van deze dienst zal alleen hulp verlenen als de patiënt of diens gemachtigde daar uitdrukkelijk om heeft gevraagd
NVVE (een van de belangrijkste organisaties) Werd in 1973 opgericht. Er zijn nu al meer dan 60.000 leden. In de praktijk worden verpleegkundigen en artsen soms geconfronteerd met een euthanasieverklaring (= schriftelijke wilsverklaring), deze is uitgegeven door de NVVE. Sommige mensen denken dat vanwege deze verklaring euthanasie moet worden uitgevoerd. Dit is natuurlijk niet het geval. Het kan bijvoorbeeld zo zijn dat de artsen hebben besloten dat de patiënt niet of nauwelijks lijdt. En dan zal het niet worden uitgevoerd. Voor de duidelijkheid zullen er 2 belangrijke punten worden beschreven: · De NVVE beschouwt de toepassingen van euthanasie als een medische handeling, die uitsluitend door een arts mag worden uitgevoerd. Dit moet de patiënt wel zelf uitdrukkelijk en hebben toegegeven. Dit wordt ondersteund door de verkregen rechterlijke uitspraken (jurisprudentie). · De NVVE beschouwt hun plicht uiterst voorzichtig te blijven en ieder geval een goed einde te geven. De vereniging beschouwt iedere vorm van euthanasie als een andere. Ze beschouwen het als wenste maatschappelijke aanvaarding van vrijwillige euthanasie en de wettelijke erkenning daarvan te bevorderen.
Hoofdstuk II Omvang
Uit de hierboven staande tekst is te halen dat de omvang van euthanasie vrijgroot is en als het nog niet voldoende is om overtuigend te klinken zal ik het volgende voorbeeld geven: “Wij Beatrix, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz. enz. enz. Allen, die deze zullen zien of horen lezen, saluut! doen weten: Alzo Wij in overweging genomen hebben, dat het wenselijk is in het Wetboek van Strafrecht een strafuitsluitingsgrond op te nemen voor de arts die met inachtneming van wettelijk vast te leggen zorgvuldigheidseisen levensbeëindiging op verzoek toepast of hulp bij zelfdoding verleent, en daartoe bij wet een meldings- en toetsings procedure vast te stellen; Zo is het, dat Wij, de Raad van State gehoord, en met gemeen overleg der Staten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en verstaan bij deze:“ Dit was de inleiding van de euthanasie wet. Wat ik hiermee duidelijk wil maken is dat zelf de koningin met euthanasie te maken heeft. Een ander voorbeeld is dat er al sinds 1980 vormen van euthanasie voorkomen. Dat betekent dat het proces al meer dan 20 jaar aan de gang is. Sociaal of Politiek
Het is sociaal en politiek. Dat komt onder meer omdat er heel veel mensen bij betrokken worden. Dat zijn vooral kankerpatiënten, 90% van de mensen die euthanasie lieten plegen hadden kanker. Dat er veel mensen mee bezig zijn valt ook weer te bewijzen met het jaartal. Het speelt zich al sinds 1980 af. En in de 20 jaar zijn al behoorlijk wat krantenberichten geplaatst. In de bijlage staan er een aantal. Het is ook niet zo moeilijk te bewijzen dat de politiek zich ermee bezig houdt. Het is een discussie die al jaren aan de gang is en ook in andere landen. Nederland was wel het eerste land dat het legaliseerde maar dat wil natuurlijk niet zeggen dat het, het enige land was die zich ermee bezig hield. Het legaliseren gebeurde in de 1e Kamer op 10 april 2001. De wet is in werking getreden op 1 april 2002. Het ontstaan
Euthanasie was niet zomaar ontstaan, het was gebeurd in de loop der jaren. Het ging de laatste tijd wel iets sneller omdat het steeds meer legaal werd. Vroeger toen de christelijke mensen het woord hadden was er in het openbaar nog geen sprake van euthanasie. De mensen hadden er onderling vast wel overpraten maar als de regering er van wist stond je niet veel goeds te wachten. Een voorbeeld van een christelijke groepering die zich veel op euthanasie richt in deze tijd is de NPV de Nederlandse Patiënten Vereniging. Later werd alles meer centraal en kwamen er meer dingen los zoals discussies en langzaam maar zeker werd er meer over euthanasie gediscussieerd. Het werd al een maatschappelijk onderwerp. In 1980 was het nog illegaal maar steeds werd er meer toegestaan tot in 2000, toen de 1e Kamer het legaal maakte en in 2002 was het zover: euthanasie was compleet legaal mits de artsen aan de zorgvuldigheidseisen voldeden. Hoofdstuk III Betrokken groepen
Er zijn veel groepen die erbij betrokken worden. Als eerste natuurlijk de media, die zijn bij elk onderwerp aanwezig en oefenen heel veel invloed uit omdat ze zo groot zijn. De informatie die ze uitoefenen, is ook niet altijd even correct, sterker nog ze zullen en heleboel onzin uitzenden. Dit komt vooral omdat mensen zich er niet voldoende in interesseren en een verhaaltje schrijven. De ingezonden brieven behoren er natuurlijk bij, deze zullen wel te vertrouwen zijn maar staan niet altijd vol met informatie. De volgende groepen zijn hierbij betrokken: radio en tv, kranten (AD, Telegraaf NRC handelsblad enz), tijdschriften oftewel de complete media. De media zijn niet echt tegen. Ze bespreken het als er iets boeiends is te schrijven, en meestal is dat negatieve informatie. Daarom geeft de krant (en andere media ook) vaak een verkeer beeld van euthanasie (en andere onderwerpen). Dit zijn niet de enige betrokken groepen hoewel het misschien wel de grootste zijn. Een andere grote groep is de politiek en dan niet alleen de politieke groepen maar ook de koningin en toch ook de 1e en 2e Kamer. Deze hebben de wet uitgedokterd en in elkaar gezet. Dat hadden ze niet alleen gedaan maar ze hadden hulp van de politieke groepen zoals de: PvdA, VVD, CDA enz. De meeste groepen vinden dat de wet van euthanasie goed geregeld is. Nog een belangrijke groep is de gezondheidszorg zoals: artsen, verpleegkundigen enz. Vooral op het gebied van kanker. Omdat 90% van de euthanasie gevallen aan kanker leden. Organisaties speciaal actief op het gebied van euthanasie. Dat zijn er niet overdreven veel maar de belangrijkste 2 zijn zeker de NVVE (Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie) en de NPV (Nederlandse Patiënten Vereniging). De NVVE Werd in 1973 opgericht. Er zijn nu al meer dan 60.000 leden (zie hoofdstuk I; NVVE) deze vereniging is vóór en soms zelfs iets te. De NPV heeft 77.000 leden, ze zijn gevestigd in Veenendaal. Het is onderhand wel verspreid over heel Nederland die lokaal en regionaal de belangen van patiënten behartigen. Deze groep is christelijk en heel erg tegen. De overheid
De overheid speelt bij dit onderwerp een grote rol zij zeggen immers of het legaal moet zijn of verboden. Zij vertellen ook in hoeverre het wel en niet mag. Zij zullen er heel lang over gediscussieerd hebben (zoals daar gewoon is) maar na een aantal jaren zijn ze tot een overeenstemming gekomen. Ze hebben toen een wet gemaakt en in werking laten treden. Deze wet is niet echt eenvoudig. De eerste 2 hoofdstukken van hoe het officieel is beschreven staan hieronder: Wij Beatrix, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz. enz. enz. Allen, die deze zullen zien of horen lezen, saluut! doen weten: Alzo Wij in overweging genomen hebben, dat het wenselijk is in het Wetboek van Strafrecht een strafuitsluitingsgrond op te nemen voor de arts die met inachtneming van wettelijk vast te leggen zorgvuldigheidseisen levensbeëindiging op verzoek toepast of hulp bij zelfdoding verleent, en daartoe bij wet een meldings- en toetsings procedure vast te stellen; Zo is het, dat Wij, de Raad van State gehoord, en met gemeen overleg der Staten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en verstaan bij deze:
HOOFDSTUK I. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN Artikel 1
In deze wet wordt verstaan onder: a. Onze Ministers: de Ministers van Justitie en van Volksgezondheid, Welzijn en Sport; b. hulp bij zelfdoding: het opzettelijk een ander bij zelfdoding behulpzaam zijn of hem de middelen daartoe verschaffen als bedoeld in artikel 294, tweede lid, tweede volzin, Wetboek van Strafrecht; c. de arts: de arts die volgens de melding levensbeëindiging op verzoek heeft toegepast of hulp bij zelfdoding heeft verleend; d. de consulent: de arts die is geraadpleegd over het voornemen van een arts om levensbeëindiging op verzoek toe te passen of hulp bij zelfdoding te verlenen; e. de hulpverleners: hulpverleners als bedoeld in artikel 446, eerste lid, van boek 7 van het Burgerlijk Wetboek; f. de commissie: een regionale toetsingscommissie als bedoeld in artikel 3; g. regionaal inspecteur: regionaal inspecteur van de Inspectie voor de Gezondheidszorg van het Staatstoezicht op de Volksgezondheid. HOOFDSTUK II. ZORGVULDIGHEIDSEISEN b> Artikel 2
1. De zorgvuldigheidseisen, bedoeld in artikel 293, tweede lid, Wetboek van Strafrecht, houden in dat de arts: a. de overtuiging heeft gekregen dat er sprake was van een vrijwillig en weloverwogen verzoek van de patiënt, b. de overtuiging heeft gekregen dat er sprake was van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt, c. de patiënt heeft voorgelicht over de situatie waarin deze zich bevond en over diens vooruitzichten, d. met de patiënt tot de overtuiging is gekomen dat er voor de situatie waarin deze zich bevond geen redelijke andere oplossing was, e. ten minste één andere, onafhankelijke arts heeft geraadpleegd, die de patiënt heeft gezien en schriftelijk zijn oordeel heeft gegeven over de zorgvuldigheidseisen, bedoeld in de onderdelen a tot en met d, en
f. de levensbeëindiging of hulp bij zelfdoding medisch zorgvuldig heeft uitgevoerd. 2. Indien de patiënt van zestien jaren of ouder niet langer in staat is zijn wil te uiten, maar voordat hij in die staat geraakte tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake in staat werd geacht, en een schriftelijke verklaring, inhoudende een verzoek om levensbeëindiging, heeft afgelegd, dan kan de arts aan dit verzoek gevolg geven. De zorgvuldigheidseisen, bedoeld in het eerste lid, zijn van overeenkomstige toepassing. 3. Indien de minderjarige patiënt een leeftijd heeft tussen de zestien en achttien jaren en tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake in staat kan worden geacht, kan de arts aan een verzoek van de patiënt om levensbeëindiging of hulp bij zelfdoding gevolg geven, nadat de ouder of de ouders die het gezag over hem uitoefent of uitoefenen dan wel zijn voogd bij de besluitvorming zijn betrokken. 4. Indien de minderjarige patiënt een leeftijd heeft tussen de twaalf en zestien jaren en tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake in staat kan worden geacht, kan de arts, indien een ouder of de ouders die het gezag over hem uitoefent of uitoefenen dan wel zijn voogd zich met de levensbeëindiging of hulp bij zelfdoding kan of kunnen verenigen, aan het verzoek van de patiënt gevolg geven. Het tweede lid is van overeenkomstige toepassing. Dit was slechts een kleine fractie van de complete euthanasiewet. Deze wet is ook voor een deel te danken aan de andere landen. Zelfs omdat Nederland het 1e en enige land is dat de wet legaal heeft gemaakt en uitgewerkt. Dat is niet zo gebeurd dat heeft jaren geduurd. In het verleden (hoofdstuk I) en het ontstaan (hoofdstuk II) is dat nauwkeuriger beschreven. De wet is legaal verklaard in de 1e Kamer op 10 april 2001. De wet is in werking getreden op 1 april 2002. Het zal ook wel lang geduurd hebben omdat er om de 4 jaar een nieuwe overheid moet komen en deze denkt er steeds anders over en stellen het weer uit. Besluitvorming
Als iemand euthanasie wil plegen komt er heel wat bij kijken er zijn namelijk veel betrokken groepen: de betrokkene zelf, zijn familie en ouders (indien de betrokkene ouder als 18 jaar hebben ze niets meer te zeggen maar ze kunnen er wel overpraten). De (huis)arts. De betrokkene moet zelf beslissen of hij het wil, hij moet daarvoor wel een goede reden hebben. Een goede reden is als hij ongeneeslijk ziek is of als hij niet meer uit zijn lijden verlost kan worden. Hij zal ook eerst goed met zijn familie moeten overleggen omdat deze in eerste instantie geschokt zullen zijn (bij een normale familie) en misschien nog wel erger. Als ze tot een overeenkomst zijn gekomen (dat me toch stug lijkt) zullen ze het met de huisarts moeten bespreken. Deze moeten ze goed inlichten en aan de andere eisen voldoen. Als hij dat heeft gedaan zouden ze het kunnen uitvoeren. Als de arts het zelf niet wil moeten ze naar een andere arts gaan die het wel wil doen. Beperking van besluitvorming
Het is niet zo dat je euthanasie kan laten plegen wanneer je maar wil. Dat is maar goed ook ander zou het sterftecijfer van Nederland sterk toenemen. Het hangt o.a. af van: · Je leeftijd, is deze onder de 18, kun je het niet zonder je ouders beslissen. · Hoe is het met je toestand. Hoe erg ben je ziek, vinden de artsen dat ze euthanasie mogen plegen of kunnen ze je nog genezen. · Ben je nog in staat het te tonen, ben je geestelijk gehandicapt of lig je in coma enz. · Willen de artsen het uitvoeren, is de arts van een geloof dat hij dat niet wil moet je een ander zoeken. · Mag de arts het überhaupt wel uitvoeren, voldoet hij aan de eisen. Als hij het niet wil uitvoeren kun je altijd nog om steun vragen bij de NVVE en ander organisaties die daarvoor zijn opgericht. Deze organisaties kunnen je echter niets beloven.
Hoofdstuk IV Euthanasie in andere landen
Veel landen zijn tegen maar er zijn ook een aantal die voor zijn. Degen die tegen zijn, zijn nooit volledig tegen (hoewel de polen dat wel lijken). Nederland
In Nederland ligt de mening over euthanasie anders dan in andere landen, vooral omdat het hier legaal is. In Nederland vindt 90% van de bevolking dat het wel moet kunnen. Sommige partijen van de Nederlandse politiek vinden dat de wet een vergelijking is met het nazi-Duitsland, maar daarover heeft iedereen wel een ander standpunt. Hawaï (jaar: 1998) In Hawaï was (en misschien wel nog steeds) een discussie aan de gang over euthanasie. Een medewerkster van een regionale organisatie in Hawaï ”Right to Life” schreef dat de Nederlanders de patiënten zelfs een spuitje gaven tegen hun wil in. Maar dat is natuurlijke niet zo. Een Nederlander die op dat moment in Hawaï was kon dat niet toelaten en stuurde een brief in bij die krant. In dat artikel stond het Nederlandse euthanasiebeleid. Een Amerikaan stuurde ook nog een artikel in. Daarin stond hoe goed het was geregeld in Nederland. Dat wist hij uit eigen ervaring. K.F. Gunning, lid van het Nederlandse Artsenverbond (NAV), kreeg dit allemaal te horen, en ging hij tegen het stuk van de schrijfster uit Hawaï in. Dit zij hij erover: :”De ‘Right to Life’ vereniging is in meer dan 60 landen vertegenwoordigd. Als je alleen de artsen meerekent gaat het om 300.000 leden. Als er ergens ter wereld onwaarheden worden verspreid, is het onze taak dat weer recht te zetten.” Volgens Gunning ging het niet om een meningsverschil maar om het begrip euthanasie een andere betekenis te geven. Maar onder euthanasie in Nederland wordt verstaan: iedere vorm van levensbeëindigend handelen door een arts op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt met als doel uitzichtloos en ondraaglijk lijden te beëindigen. Maar nu heeft Nederland er een grap over verzonnen: “het geven van gif op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt.” Zwitserland (jaar: 2000) Ook in Zwitserland was (of is) er een tegenstrijdige discussie aan de gang. De ene commissie wil dat er een strafuitsluiting komt voor bepaalde vormen en gevallen terwijl een andere commissie wil dat er een “onbeperkte” strafvervolging blijft. Maar de meerheid is voor de onbeperkte strafvervolging. Een overeenkomst tussen de partijen is dat ze het juridisch mogelijk willen laten. In Zwitserland is euthanasie en hulp bij zelfdoding door artsen verboden
Maar als iemand helpt bij het sterven van een ander is hij niet strafbaar, als hij maar een leek is op het gebied van euthanasie. Het moet ook om niet-egoïstische redenen gaan. Het vreemde is dat de artsen gewoon recepten geven voor de patiënten. De medicijnen die ze dan krijgen bevatten een dodelijke dosis zodat het zeker is dat de patiënt het niet overleeft. Als de patiënt het bij zichzelf gaat toedienen is het wel zo dat de arts daar niet bij aanwezig wil zijn, omdat hij dat niet “mag”. Maar hij mag wel de dodelijke medicijnen voorschrijven… Het komt er dus op neer dat er in dit land een indirecte vorm is van euthanasie. Colombia (jaar: 1997) Nederland was niet het eerste land dat euthanasie legaal had gemaakt. Colombia had de wet in 1997 aangenomen maar ook weer in 1997 geweigerd. Na een tijdje ontstond er in Colombia een klein conflict en toen was het enkel nog mogelijk om euthanasie te laten plegen als de patiënt een ongeneeslijke en onverdraaglijke ziekte had. Maar de patiënt mocht nog wel zelf beslissen of hij het wilde. De patiënt moest natuurlijk nog wel geestelijk in orde zijn. Eind juni 1997 werd er aangetoond dat de wet in strijd was met artikel 11 van de nationale wet. Het overtrad de onschendbaarheid van het recht op leven. Toen dit allemaal klaar was kwam er iemand met het idee om alleen nog palliatieve en sedatieve behandelingen toe te passen op patiënten. Dat leek geen goed idee ze wilde de hele wet intrekken maar na een aantal stemmen werd er besloten dat de wet moest worden aangepast. Amerika (jaar: 2000) Dit land is toch redelijk tegen en dat blijkt uit de toespraak van de Republikeinse presidentskandidaat Steve Forbes. Hij had gezegd dat Nederlandse artsen nu gewoon iedereen gaan vermoorden, omdat ze meer ziekenhuisbedden moeten hebben (dat is niet zo). Ook zei hij: “Ze zeggen dat de patiënt sowieso dood zou gaan. Daarom vind ik het maar een slechte samenleving. En ik wil niet dat er zoiets zwaks ooit hier, in Amerika, zou gebeuren. Ik wil dat iedereen hier wordt beschermd.” Hij zei nog tot slot, dat als een patiënt in een moeilijk moment verkeert, ze de zieke gewoon over het randje gooien. De Amerikaanse kranten hadden ook nogal wat te mopperen op de Nederlandse euthanasiewet. En toch komt euthanasie voor in Amerika. Sterker nog, als een patiënt in Amerika niet meer te redden valt, vragen ze of hij/zij het leven wil beëindigen met euthanasie of een andere manier van zelfdoding. Dat is gebleken in een onderzoek van een Amerikaanse krant met een ondervraging van 3.102 artsen. 11% daarvan zei dat ze middelen toedienden om de dood te versnellen als de patiënt er zelf om vroeg. En 5% heeft ooit een dodelijke injectie toegediend. Ook hier was onverdraaglijk lijden het beste argument. De arts deed het alleen als hij met zekerheid had vastgesteld dat het werkelijk zo was. In Oregon in Amerika is euthanasie zelfs toegestaan. De assistenten voeren het daar zelf uit. Dan blijkt toch maar weer dat de Amerikaanse samenleving nooit zo erg tegen kan zijn. Polen (jaar onbekend) De Polen zijn tegen en dat is goed te beschrijven door een protest. De jeugd kwam in actie en protesteerde tegen de Nederlandse euthanasiewet. Er werden zelfs hakenkruizen gebruikt om aan te tonen wat ze er van vonden. Hun voornaamste doel was een totale opstand in Europese landen tegen euthanasie in Nederland, tot nu toe is dat nog niet gelukt. Duitsland (jaar: 2000) Ook in Duitsland werd geprotesteerd. Een Duitse dokter had gezegd dat Nederland het 1e land was waar euthanasie legaal was, sinds de nazi’s. Volgens een Duitse Christen-democratische partij (CDU) zou het niet bij euthanasie blijven. Ze zouden in de loop der tijd ook iets anders toepassen waardoor de patiënt langzaam en pijnloos dood zou gaan. De leider van de CDU vond ook dat Nederland als eerste land de “Europese waarden” verbroken zou hebben. Ook wilde hij maatregelen nemen zoals sommige contacten met EU-landen verbreken. België (jaar: 2000) Dit is een van de enige landen die de euthanasiewet juist een goede oplossing vindt. 81,8% is voor de legalisering van de wet. Euthanasie mag volgens de Belgen alleen worden toegepast bij ongeneeslijk zieke volwassen patiënten. De Belgen die tegen zijn, zijn vooral de ouderen en de gelovigen. Uit een ondervraging met 900 verplegers blijkt 3% zonder overleg met de arts een levensbeëindigende behandeling op een zwaar ziek patiënt te hebben toegediend. Hoofdstuk V De meeste gelovigen hebben een duidelijk standpunt: ze zijn voor of tegen. Protestant-Christelijke
Die zijn er heel strak in. Zij vinden dat het niet kan. God is degene die moet beslissen of het kan, hij mag bepalen over onze levens en niet wijzelf. We moeten respecteren hoe we zijn gemaakt. Euthanasie en andere tegen het leven ingaande gevallen als abortus enz. zijn heel slecht volgens de kerk. Het is een overtreding van de wet van God en zodra die wordt overtreden moet je naar de hel. De christelijke gereformeerde hoogleraar J.W. Maris vindt dat het niet kan. Het gaat tegen de internationale afspraken in over de medisch ethiek. Euthanasie wordt door de christelijke vergeleken met volkerenmoord
Islam

De Islam is ook tegen en vindt net als de christenen dat het gelijk is aan moord. Allah heeft de macht over het leven. Het lichaam is van Allah, iedere cel is van Allah. En als we dat lichaam dan vernietigen zonder dat hij dat wil zijn de gevolgen fataal, en kunnen we niet het paradijs in, maar moeten we in vuur branden. Over het staken of niet starten van een behandeling is de islam ook niet tevreden. Ze vinden dat de technologie ook te ver kan gaan. Dat is dus het geval bij euthanasie. Over dit probleem hadden ze al een uitgebreide discussie gehad. Ze zijn er gewoon fel tegen. Hoewel de islamieten tegen zijn, zullen er toch altijd nog een paar tussen zitten die het goed vinden. Humanisme
Zij vinden dat iedereen over zijn eigen leven mag beslissen, in tegenstelling tot de hierboven genoemde geloven. Anderen hebben hierover niets te zeggen. Bij dit geloof gaat het juist om het menszijn en medemenselijkheid. Ze hebben allemaal hun eigen rechten. En toch zijn ze erover eens dat er regels moeten komen, deze zijn dan voor gevallen die zelf niet meer iets kunnen uiten. Ze zijn heel erg voor een goede zorgvuldigheid voor de medemensen. En als iemand dan wil sterven, het zei zo. Maar toch kunnen ze er niet zó makkelijk over praten. Ze hebben toch nog hun eigen standpunten. Het Humanistisch Verbond (HV) is vóór de NVVE. En toch zijn ze het niet met alles eens. Zo is het HV van mening dat er pas euthanasie gepleegd mag worden als de patiënt heel erg lijdt. En dat moet zelfs door een professionele arts vastgesteld worden. Als de arts vindt dat de patiënt niet genoeg lijdt gaat het niet door. Rooms-katholieken
Ze weten nog niet precies wat ze er van moeten denken maar ze hebben toch hun eigen meningen en deze verschillen met die van de anderen. In de kerk is het nog een vraagstuk wat het nou moet worden, ze zijn er nog niet over uit. Maar tot heden is het standpunt nog tegen euthanasie. De paus vind dat er niet over moet worden gediscussieerd. De kerk vindt dingen als zinloze behandelingen staken wel goed. Ook pijnbestrijding waarbij een vroegere dood komt, vinden ze niet erg. Zoals al gezegd ze weten niet goed hoe ze erover moeten denken maar tot nu toe is het nog negatief. Hun standpunten zijn: · Het 6e gebod: “Gij zult niet doden.” · Het leven is heilig en door God geschonken, respecteer dat. · (sommigen) vinden het verkeerd om bij een natuurlijk proces in te grijpen. · Het lijden mag niet verkort worden. Jezus deed dat toch ook niet. Maar zoals altijd zijn er ook christenen die er niet tegen zijn. Zo vinden zij dat het 6e gebod niet voor zoiets als euthanasie gebruikt kan worden. Een ander standpunt van deze christenen zijn dat God het leven heeft gegeven en daarom mag je het juist terug geven wanneer je dat maar wil. Een laatste standpunt is dat de christenen in de natuur niet gelijk zijn met de goddelijkheid. Boeddhisme
Zij kennen geen God. Daarom is er over euthanasie ook geen duidelijk standpunt. De Chinese nonnen van de boeddhistische tempel in Amsterdam vinden dat er geen reden is om tegen te zijn. Iedereen moet volgens hen zelf weten wat ze met hun leven doen. Toch waarderen de boeddhisten het leven heel erg. Het is zelfs verboden om een insect te doden of om papier te verspillen. Maar elke boeddhist heeft net als alle andere geloven hun eigen standpunt. Het kan worden samengevat dat iedere boeddhist die van het lijden verlost wil worden dat moet kunnen. Het is namelijk niet nodig omdat ze geen totale pijn hoeven te lijden. De patiënt mag het zelf beslissen, dat is trouwens bijna bij elk geloof zo. Hindoeïsme
De opvattingen over euthanasie zijn ook hier verschillend toch zijn ze meer voor als tegen. Er zijn pandits (Hindoes godsdienst- en wetgeleerde) die zich verzetten tegen de mogelijkheid om het tijdstip van de eigen dood te bepalen. Zij vinden dat daarmee het karma van dit leven niet voldoende doorleeft. Daardoor heeft men dan een extra tussenleven nodig. Biere vindt dat het karma wordt bepaald door iemands leven (hoe hij leeft e.d.). Hij vindt dat het gewoon moet kunnen, want door de het medisch ingrijpen e.d. is de mens in staat lang en gezond door te leven. Als de er geen medische mensen waren zouden de mensen veel korter leven en daarom mogen ze ook als ze het niet meer willen een einde maken aan hun leven. Jodendom
Deze gelovigen zijn ook heel duidelijk: NEE. Zij zeggen dat de heiligheid van het leven zowel voor orthodoxe als liberale joden een gegeven is waarvan niet afgeweken mag worden. Er wordt ook nog steeds veel over de medische wetenschap gediscussieerd. Hoewel het antwoord al vaststaat. Er staat niets over in hun wet of profeten. Daarom komt hun standpunt uit de traditionele rabbijnse literatuur. Daarin staat o.a. dat niemand het proces van lijden mag versnellen. Maar om iemands leven te redden mogen alle wetten gebroken worden. Maar volgens hun geloof is het leven zo heilig dat er geen euthanasie gepleegd kan worden. Toch als de arts zegt dat het geen zin meer heeft om verdere behandelingen door te zetten, leggen de joden zich daarbij neer en stoppen ze met de behandelingen. Hoofdstuk VI PvdA
Zij vinden dat de wet goed is geregeld. Vooral omdat hij aan beide kanten aan de eisen voldoet. De belangen van de patiënt en de arts zijn goed geregeld. Ze zien het als een serieus maatschappelijk probleem. Als de arts zijn zorgvuldigheidseisen goed uitvoert kan er niets gebeuren. En als de patiënt ongeneeslijk ziek is en vergaat van de pijn kan hij dus bij een arts terecht. Helaas wees een onderzoek erop uit, dat nog niet voldoende artsen alles volledig melden. En dat is in deze maatschappij toch van groot belang. Een aantal discussies hadden er ook voor gezorgd dat er meer aandacht wordt besteed aan stervende en andere dingen die ermee te maken hebben. De PvdA is daar blij mee. Toch zal het nooit helemaal goed verlopen, maar als het zo gaat als nu zijn ze al blij. VVD
De VVD volgen de liberale standpunten op, rond het gebied van euthanasie. De volgende liberale uitgangspunten staan voorop: “de beschermwaardigheid van het leven; het zelfbeschikkingsrecht, de gewetensvrijheid van betrokkenen; het waarborgen van zorgvuldigheid; de kwaliteit en helderheid van de besluitvorming en hulpverlening.” De VVD is ook een groot voorstander van een wettelijke beschrijving van euthanasie. Daarin moet volgens hun goed worden beschreven wat de rechten van de patiënt en de arts zijn. Voor dementie hebben ze echter andere gedachten dan voor de anderen. Ze vinden namelijk dat dit een apart geval is en daarom mogen ze euthanasie plegen wanneer deze wens in een eerder stadium is geuit. De schriftelijke euthanasieverklaring kan een doorslag geven zodat het vrijwel zeker mogelijk is. CDA

Ze hebben vooral moeite met de jongeren, vooral die van tussen de 12 en 16 jaar. Ze vinden dat kinderen niet alleen gelaten mogen worden over zo’n moeilijk besluit. Ze hebben daarbij in elk geval de ouders nodig. Ze geven toe dat het gewoon een hele belangrijke mogelijkheid is voor de patiënten die onverdraaglijk lijden en ongeneeslijk ziek zijn. Ze vinden het wel jammer dat het Openbaar Ministerie er niet zo veel mee te maken heeft, omdat de toetsingscommissies hun taak overnemen. Daarom willen ze dat euthanasie vervangen wordt door goede stervensbegeleiding en pijnbestrijding. D66
De wet van euthanasie is op kleine wijzigingen gelijk aan die van D66. Die hadden ze in 1998 voorgesteld. Dan is gelijk af te leiden dat ze voor zijn. Zorgverlening is bij hun het belangrijkst. Als een patiënt niet meer op een normale manier kan sterven is euthanasie de laatste hoop van zo’n patiënt. Ze vinden het daarom wel belangrijk dat er een goede wet bij is. GroenLinks
Zij vinden het zeer belangrijk dat er een goede wet voor komt omdat er een mogelijkheid moet zijn voor een zachte dood. Iedere patiënt heeft een eigen keus wat hij met zijn leven wil gaan doen. Er moet wel zorgvuldig worden gehandeld. Dat wil o.a. zeggen dat een arts eerst moet overleggen met een andere arts. Die arts moet dus ook alles in een soort verslag weergeven en alles duidelijk omschrijven. Groenlinks wil artsen die niet willen meewerken daartoe niet verplichten omdat ze dan gewoon veel problemen kunnen krijgen en dat is niet nodig. Als iemand niet meer in staat is zijn wil te uiten vind Groenlinks dat de familie dat moet doen. In deze gevallen moet wel uiterst zorgvuldig gehandeld worden. SGP
Zij vinden dat er meer aandacht aan het verlichten van pijn en benauwdheid moet worden besteed. Mensen worden dan niet aan hun lot overgelaten en euthanasie kan zo voorkomen worden
Ze zijn in principe tegen euthanasie, gebaseerd op bijbelse gronden. Christen-Unie
Deze politieke partij is ook tegen. Ze vinden dat een medemens niet iemand mag vermoorden. En daardoor het door God geschonken leven wegnemen. Zelfs niet als de patiënt daar uitdrukkelijk om zou hebben verzocht. Het toepassen van euthanasie is volgens hun een voorbeeld van “ethisch als juridisch ontoelaatbaar dodend handelen.” En daarbij hoort een zware straf. Zij vinden dat de samenleving er sterk door verandert. Daarom zullen ze ook tegen zijn. Ze zullen de wet ook niet meer ongedaan kunnen maken, maar het gaat er bij hun om dat ze het proberen. Mijn Mening
Ik ben een voorstander. En ik zal dat ook blijven. Hoe of wat ze ook tegen me zeggen. Ik vind dat iemand die ongeneeslijk ziek is en dat nog kan uiten gewoon moet kunnen zeggen dat hij er een einde aan wil maken. Het is immers toch erg als je weet dat je doodgaat. En nog erger is dat je weet hoe je doodgaat. De artsen doen ook hun best om de patiënten zo goed mogelijk te behandelen, maar dan gaat de regering moeilijk doen omdat ze niet aan alle zorgvuldigheidseisen hadden voldaan. Maar de patiënt wilde het wel heel graag. En dan is de arts strafbaar. Verder vind ik de wet die bedacht is om euthanasie goed te laten verlopen wel goed. Alleen is het soms moeilijk met die leeftijdscategorieën. De media is niet echt een goede bron om iets over euthanasie te weten te komen ben ik achter gekomen. Ze verdraaien onbewust of misschien zelfs dingen bewust zodat het heel sensationeel klinkt. Dat vind ik slecht. Daar moet iets aan veranderen en niet aan de euthanasiewet. De beste oplossing zou ik vinden als ze er nu gewoon mee stopten en het zo laten omdat als er steeds wordt veranderd, wordt er niemand wijzer van. En je hebt ook kans dat de wet achteruit gaat. De euthanasiewet wordt op een goede manier gebruikt, de artsen omzeilen de wet wel eens zodat ze geen verslag hoeven te maken. Ze brengen de patiënt dan op een “natuurlijke” wijze in slaap en houden hem daar tot hij dood is. Ook heb ik een voorbeeld van mijn oma. Bij mijn oma was longkanker geconstateerd. Ze zouden haar kunnen genezen door een long weg te halen maar de operatie mislukte zodanig dat ze een soort kasplant werd (wat ik héél slordig vond van de artsen.). Ze hadden nog van alles geprobeerd om haar weer tot redelijk leven te brengen. Ze zou wel verder leven met sondevoeding. Soms ging ze weer even vooruit en dat weer achteruit. Uiteindelijk zeiden de artsen dat het zinloos was en ze de voeding wilde stoppen. Het lastige was dat we niet wisten wat mijn oma wilde. Misschien wilde ze wel blijven leven en misschien wilde ze al veel eerder er een einde aan maken. We hadden besloten de voeding er toch uit te trekken. In dit geval was het toch wel goed dat we euthanasie konden gebruiken. Ze had het er zelf nooit overgehad daarom moest er wel veel met
een arts worden besproken. Conclusie
Euthanasie is een wet die eigenlijk van groot belang is maar toch ook heel gevaarlijk is. Als iedereen de wet gewoon serieus zou nemen, moet alles volgens mij goed verlopen omdat het goed is beschreven in de wet. Bijlagen: Interview met Jeanette Verdonk IC (intensieve care) verpleegkundige
Euthanasie is sinds kort in werking getreden, hoe denkt u daarover? Ik vind dat het goed geregeld is, het is niet te makkelijk en niet te moeilijk. Zo was er een man in het ziekenhuis van Dirksland en daar plegen ze geen euthanasie op mensen, het is natuurlijk ook een zwaar christelijk dorp, maar toch ze hebben het recht om dat te zeggen. Als er dan toch iemand was die euthanasie wilde plegen lieten ze hem/haar overplaatsen. En een keer was er een man die zou stikken binnen een aantal dagen, dat was met allerlei diagnoses vastgelegd. Hij wilde dus euthanasie plegen en zijn familie was het met hem eens. Ik vind in zo’n geval dat hij dat gewoon moet kunnen want stikken is gewoon vreselijk. Het is dan ook uiteindelijk in aangepaste vorm toegepast: de man werd slapend gehouden tot de dood intrad. Ik vind ook dat het altijd in samenspraak met de familie moet besloten worden. Bent u dan voor of tegen euthanasie? Voor dat is makkelijk, kijk nog maar naar dat voorbeeld van de man, dat vind ik gewoon verschrikkelijk. Maar ze mogen het ook weer niet te makkelijk maken. Wat vindt u precies van de leeftijdscategorieën waaraan voldaan moet worden? Tot de 18 jaren is het wel goed, maar na 18 is het een beetje raar. Omdat mensen dan volwassen zijn mogen ze er helemaal zelf over beslissen. Ik vind dat dit iets is waar je niet alleen over kan beslissen. Het is iets waarbij ook je familie moet helpen. Maar ook moeten ze meer op de verschillende situaties letten en dat verschilt gewoon per persoon. Wat vindt u van de zorgvuldigheidsvoorwaarden van de artsen? Die zijn goed, omdat ze niet te makkelijk en niet te moeilijk zijn. Want als ze er heel moeilijk over zouden doen heeft het geen zin omdat de arts dan toch altijd strafbaar is. En als ze het te makkelijk maken is het ook niet goed omdat het dan niet meer serieus wordt genomen, en het is een heel serieus onderwerp. Wat vindt u van de standpunten van de: · Nvve: Niet goed omdat, ze er te makkelijk over doen. Zij zouden als het even kan alles te makkelijk maken. · Npv: Ook niet goed omdat, als je weet dat je gaat stikken binnen een aantal dagen je het echt nodig hebt. Maar het moet ook weer niet te makkelijk worden. Vindt u dat de media veel invloed heeft: Ja, veel te veel invloed zelfs. Zij gaan er te makkelijk mee om, en meestal is het ook nog zo dat ze onvoldoende kennis hebben. Ze bedonderen de boel als het ware. En meestal besteden ze alleen aandacht aan de fouten die er mee gemaakt worden, waardoor mensen totaal een verkeerd beeld ervan krijgen. Heeft u enig idee hoe omvangrijk het probleem is? Eerst wil ik even laten weten dat ik het geen probleem vind. Sterker nog ik vind het goed dat het mogelijk is, maar dan krijg je weer het voorbeeld van de stikkende man. Er was pas geleden een stukje op tv dat de artsen de patiënten gewoon een overdosis morfine gaven zodat het makkelijker voor de artsen was. Hoe denkt u daarover? Dat deden ze gewoon voor zichzelf, omdat het dan onder de passieve vorm valt en dan hoeft de arts geen verklaring af te leggen. Want zouden ze dat niet doen zou het best mogelijk zijn dat ze voor moeten komen. Want vindt u van de pil van Drion? Daar weet ik niet zo veel van maar dat komt volgens mij overeen met een spuitje, maar dat weet ik niet helemaal zeker. En dat is gewoon veel te makkelijk. Als dat zo makkelijk zou gaan kun je misschien nog binnenkort in de apotheek kopen. En dan kun je thuis euthanasie plegen. Als u zelf voor zo’n situatie zou staan wat zou u dan doen? Dat kan ik niet zeggen. Ik heb mensen gezien die zo ziek waren dat ze gewoon niet meer beter konden worden, maar ze gingen door en vooral voor de kinderen. Dus ik kan dat gewoon niet zeggen. Enkele krantenberichten over euthanasie
1. Rechtbank Leeuwarden, 21 februari 1973 , NJ 1973, 183

Een arts wordt vervolgd omdat zij haar moeders leven op diens uitdrukkelijk en ernstig verlangen heeft beëindigd.Ze diende haar een dodelijke dosis morfine toe. Ter terechtzitting verklaart de inspecteur voor de volksgezondheid, die als getuige-deskundige is opgeroepen, dat de gemiddelde medicus in Nederland het niet meer juist vindt om het leven van een patiënt tot het bittere einde te rekken. Er moet wel voldaan zijn aan de volgende voorwaarden: · de patiënt is ongeneeslijk ziek; · er is sprake van voor de patiënt ondraaglijk geestelijk of lichamelijk lijden; · de patiënt heeft een verzoek gedaan om uit zijn lijden te worden verlost; · er wordt ingegrepen door een arts; · de stervensfase is ingegaan. De rechtbank is het met de inspecteur eens, behalve waar het de stervensfase betreft. De arts beroept zich op overmacht in de zin van psychische noodtoestand. Dit beroep wordt door de rechtbank verworpen omdat de arts ook opklimmende doses morfine toe had kunnen dienen in plaats van een dodelijke hoeveelheid ineens. De rechtbank vindt dit geen redelijk middel. De arts wordt veroordeeld tot een week voorwaardelijke gevangenisstraf. 2. Rechtbank Alkmaar, 10 mei 1983, TGvR 1983/29 en NJ 1983, 407
Een huisarts wordt vervolgd wegens levensbeëindiging bij een bejaarde patiënte, lijdend aan aderverkalking, op haar uitdrukkelijk verzoek. De patiënte was in het bezit van een euthanasieverklaring en had de arts meerdere malen dringend verzocht een einde te maken aan haar leven. De rechtbank achtte euthanasie bewezen, maar vond het handelen van de arts rechtens niet onwenselijk. De arts moest een keuze maken tussen het behouden van het leven en het verlichten van het lijden van zijn patiënt, en had daarbij de juiste keuze gemaakt. Er was sprake van een weloverwogen besluit, gebaseerd op een duurzaam lijden en de arts was zowel in de beoordeling van het verzoek als bij de uitvoering, uiterst zorgvuldig geweest. De rechtbank ontsloeg de arts van alle rechtsvervolging. 3. Hof Amsterdam, 17 november 1983, TvGR 1984/1 en NJ 1984, 43
Hoger beroep van bovenstaande uitspraak. Het hof vernietigde de uitspraak van de rechtbank omdat de maatschappelijke opvattingen over euthanasie nog niet zover waren uitgekristalliseerd dat gesproken kon worden van maatschappelijk aanvaard handelen. De arts beroept zich op overmacht omdat hij geen andere keuze had dan het leven van zijn patiënt te beëindigen. Het hof verwerpt dat beroep: het was wel aannemelijk dat de patiënte haar lijden zelf ondraaglijk vond, maar het was niet aannemelijk dat het lijden op het moment van de euthanasie inderdaad zo ondraaglijk was dat de arts geen andere keuze meer had dan levensbeëindiging. Omdat de arts overtuigd was van de juistheid van zijn handelen én omdat hij zeer zorgvuldig was in de uitvoering, legt het hof geen straf op. 4. Hoge Raad, 27 november 1984, TvGR 1985/16 en NJ 1985, 106
De arts stelt cassatie in tegen het arrest van het hof, om drie redenen: 1. de term 'van het leven beroven' in art. 293 Wetboek van Strafrecht slaat niet op het zorgvuldig beëindigen door een arts van het leven van zijn patiënt. 2. de patiënt heeft een (maatschappelijk aanvaard) zelfbeschikkingsrecht, zodat het handelen van de arts niet rechtens onwenselijk is. 3. door het lijden van de patiënt werd de arts geconfronteerd met een conflict van plichten, waaruit hij een verantwoorde keuze heeft gemaakt. Dat levert overmacht op. De HR is van mening dat levensbeëindiging door een arts ook onder artikel 293 WvSr valt. Ook het tweede verweer wordt verworpen: de maatschappelijke opvatting over levensbeëindiging op verzoek is minder algemeen dat de arts stelt. Het derde middel treft doel. Het hof had moeten onderzoeken of er 'naar verantwoord medisch inzicht en getoetst aan de in de medische ethiek geldende normen, in dit geval sprake was van een noodtoestand'. Aanwijzingen hiervoor kunnen zijn: · moest een verergering van het lijden verwacht worden. · hoelang het nog mogelijk zou zijn om waardig te sterven. · de mogelijkheden om het lijden te verzachten. De HR vernietigt het arrest van het hof en verwijst de zaak naar het hof te Den Haag voor verdere afdoening. Dit hof komt tot de conclusie dat er inderdaad sprake was van een noodtoestand. De arts wordt ontslagen van alle rechtsvervolging. 5. Hoge Raad, 21 oktober 1986, TvGR 1984/26 en 1987, 607
Een zenuwarts wordt vervolgd wegens euthanasie op een zieke vriendin. Voor de rechtbank Groningen beroept ze zich op de medische exceptie: het handelen was gebaseerd op medische noodzaak en daarom niet strafbaar. De rechtbank is van mening dat een beroep op de medische exceptie bij euthanasie mogelijk is onder de volgende voorwaarden: 1. de euthanasie is uitgevoerd door een arts, na overleg met een collega. 2. de patiënt is ongeneeslijk ziek en ervaart zijn lijden als ondraaglijk. 3. de patiënt is op de hoogte van mogelijke alternatieven en is na zorgvuldige afweging zelf tot zijn verzoek om levensbeëindiging gekomen. 4. een andere oplossing ontbreekt. 5. de uitvoering is zorgvuldig geweest. De arts had hier niet aan voldaan, want er was geen overleg geweest met een collega. De rechtbank verklaart haar schuldig zonder een straf of maatregel op te leggen. In hoger beroep verwerpt het hof het beroep op de medische exceptie: art. 293 SR geldt ook voor de arts. De zenuwarts wordt veroordeeld tot twee maanden voorwaardelijke gevangenisstraf. De Hoge Raad is ook van mening dat de medische exceptie niet van toepassing is op een arts die euthanasie uitvoert. De zaak wordt verwezen naar het hof te Arnhem om te laten onderzoeken of de arts in noodtoestand of psychische overmacht verkeerde. Het hof verwerpt het beroep op noodtoestand omdat de arts een collega had moeten consulteren en het beroep op psychische overmacht omdat er nog alternatieven voor de patiënte waren. Bovendien moet een arts bestand zijn tegen de druk zoals die door de patiënte werd uitgeoefend. Het hof veroordeelt de arts tot twee maanden voorwaardelijke gevangenisstraf. 6. Hoge Raad 3 mei 1988, TvGR 1989,2 en NJ 1989, 391
Voor de tweede keer komt de zaak voor de HR, die het beroep op noodtoestand verwerpt omdat de patiënt niet terminaal was en haar ziekte "niet kort tevoren een min of meer ernstige wending ten kwade had genomen". Tevens stelt de HR dat een arts onder omstandigheden een geslaagd beroep op noodtoestand kan doen, ook al is er geen collega geconsulteerd. Deze uitspraak werd door de toenmalige minister van Justitie, Hirsch-Ballin, zo uitgelegd dat er blijkbaar sprake moest zijn van een terminale fase wil de arts een geslaagd beroep op noodtoestand kunnen doen. In een latere zaak heeft de HR aangegeven dat dat een onjuiste interpretatie is. Ook het beroep op psychische overmacht wordt verworpen; van de arts mocht verwacht worden dat ze zich aan de op haar uitgeoefende druk zou onttrekken. 7. Hoge Raad, 21 juni 1994, NJ 1994, 656
In september 1991 hielp een psychiater een vrouw, die als gevolg van het overlijden van haar beide zoons ondraaglijk leed, bij zelfdoding door haar de middelen daarvoor te verschaffen. De arts had zeven deskundigen geraadpleegd, die de vrouw niet zelf hadden onderzocht. Deze zaak werd op 21 april 1993 beoordeeld door de rechtbank Assen. De rechtbank ging voorbij aan de vraag of de vrouw ziek was in psychiatrische zin en oordeelde dat naar wetenschappelijk verantwoord medisch inzicht en naar de in de medische ethiek geldende normen zich een situatie heeft voorgedaan die als noodtoestand in de vorm van een conflict van plichten mag worden aangemerkt. De arts wordt ontslagen van alle rechtsvervolging. Het hoger beroep dient voor het hof te Leeuwarden op 30 september 1993. Het hof overweegt dat voor de aanvaardbaarheid van hulp bij zelfdoding de kernvraag is of er sprake is van een situatie waarin de patiënt vrijwillig en weloverwogen blijk geeft van een duurzaam verlangen naar de dood en de arts erkent dat er sprake is van een uitzichtloos en ondraaglijk lijden. Bij de afwezigheid van lichamelijk lijden moet zorgvuldig worden vastgesteld of de stervenswens niet direkt samenhangt of voortvloeit met een psychiatrische ziekte. Het ontbreken van een tweede psychiatrisch onderzoek hoeft in dit geval niet te leiden tot verwerping van een beroep op noodtoestand, nu de arts dermate zorgvuldig is geweest in zijn verslaglegging dat de geraadpleegde consulenten op basis daarvan een gefundeerd oordeel hebben kunnen geven. Het hof verklaart de arts niet strafbaar. De HR verklaart het feit en de verdachte strafbaar maar legt geen straf of maatregel op. De HR stelt dat het ontbreken van lichamelijk lijden en de stervensfase niet automatisch wil zeggen dat een beroep op noodtoestand is uitgesloten: de oorzaak van het lijden doet niet af aan de mate waarin dat lijden wordt ervaren. Wel moet in dat geval grote behoedzaamheid beoordeeld worden of er sprake was van een vrijwillig en weloverwogen verzoek. In dit geval vond de HR het nodig dat een onafhankelijk deskundige een oordeel had gegeven dat gebaseerd was op eigen onderzoek. Nu dat niet is gebeurd, moet het beroep op noodtoestand worden verworpen. 8. Hof Leeuwarden, 21 september 1995, NJ 1996, 61
Een verpleegkundige wordt vervolgd wegens euthanasie op een patiënt. Ze beroept zich op de verpleegkundige exceptie en stelt als verlengde arm van de arts gehandeld te hebben. De rechtbank Groningen verwerpt dat verweer: de meldingsprocedure geldt alleen voor artsen en daaruit valt af te leiden dat de wetgever alleen voor artsen een uitzonderingspositie heeft willen mogelijk maken. De rechtbank veroordeelt de verpleegkundige tot een voorwaardelijke gevangenisstraf van twee maanden. In hoger beroep oordeelt het hof eveneens dat de verpleegkundige schuldig is: de verlengde-arm constructie is niet van toepassing nu er geen direkte opdracht van de arts aan de verpleegkundige is geweest. Ook wanneer dat wel het geval geweest zou zijn, had dat de verpleegkundige niet geholpen: de uitvoering van euthanasie is uitdrukkelijk aan de arts voorbehouden. Vanwege de integere bedoelingen van de verpleegkundige wordt een voorwaardelijke straf opgelegd. 9. Hoge Raad 5 december 1995, TvGR 1996,2 en NJ 1996, 322
Hier ging het om de inhoud van het begrip "opzettelijk een ander bij zelfmoord behulpzaam zijn, terwijl de zelfmoord volgt." De betrokken arts had haar patiënt, die met behulp van de plastic-zak-methode zijn leven wilde beëindigen, instructies gegeven over het moment waarop de plastic zak over het hoofd geplaatst moest worden. In 1992 beoordeelde de rechtbank Rotterdam dit als strafbare hulp bij zelfdoding. Het beroep op noodtoestand werd verworpen omdat de arts niet in de kwaliteit van arts bij de zelfdoding was betrokken. De rechtbank verweet de verdachte dat zij eigenmachtig had gehandeld en zich niets had aangetrokken van de in de rechtspraak ontwikkelde voorwaarden. In hoger beroep stelde het hof te Den Haag vast dat het aanwezig zijn bij een zelfdoding opgevat moest worden als het verlenen van morele steun en dat dat geen strafwaardig handelen was. Ook het geven van informatie is niet het behulpzaam zijn bij zelfdoding. Het geven van instructies is dat echter wel. De HR was van mening dat de uitspraak van het hof geen blijk gaf van een onjuiste rechtsopvatting en verwierp het beroep. 10. Rechtbank Leeuwarden, 8 april 1997

Een huisarts beëindigt het leven van ernstig zieke vrouw. Hij kan geen schriftelijk verzoek om levensbeëindiging overleggen, heeft geen onafhankelijke collega geraadpleegd, geen verslag opgesteld en heeft een valse akte van overlijden afgegeven. De Officier van Justitie legt primair moord tenlaste, subsidiair levensberoving op verzoek. De rechtbank veroordeelt de arts tot een voorwaardelijke gevangenisstraf van een half jaar wegens levensberoving op verzoek en het valselijk opmaken van een akte van overlijden. Volgens de rechtbank heeft de arts zichzelf in een situatie heeft gebracht waarbij toetsing van de vraag of hij in een noodtoestand verkeerde, achteraf niet meer mogelijk is. Het handelen van de arts is verwerpelijk en niet zoals van een professioneel arts verwacht mag worden, maar anderzijds is de rechtbank overtuigd van het feit dat de arts meende de belangen van zijn ernstig zieke patiënt het beste te dienen door te handelen zoals hij heeft gedaan. Vragen en antwoorden (door de NVVE) 1. Hoe moet ik het regelen als ik euthanasie wil? In Nederland bestaat er geen recht op euthanasie. Het valt ook dus niet met 100% zekerheid te regelen. U kunt wel de kans vergroten dat een arts uw wens respecteert. Als eerste is dan van belang dat u een verklaring heeft waarin u verklaart dat u graag euthanasie wilt hebben onder bepaalde omstandigheden. U kunt zo'n verklaring zelf opstellen, dit vereist echter wel kennis van medisch-juridisch begrippen. U kunt de verklaring ook bij de NVVE aanvragen als u lid bent. Met deze verklaring kan de arts later aantonen dat hij gehandeld heeft op uw verzoek. Het tweede, minstens even belangrijke punt is dat u uw wensen met uw behandelend arts bespreekt. Het is daarbij van groot belang dat beide partijen zich zo duidelijk mogelijk uitspreken over hun wensen, grenzen en eisen. Het is niet voldoende als u uw verklaring aan de arts geeft en hij deze opbergt in uw dossier. Veel problemen ontstaan doordat u dan de indruk krijgt dat de arts uit zal voeren wat u beschreven heeft. In veel gevallen is dat niet zo. Mocht u in dit gesprek de sterke indruk krijgen dat uw arts niet open staat voor euthanasie, dan kunt u overwegen om een andere arts te kiezen. Uw eigen arts kan u hierbij eventueel helpen. 2. Kan ik regelen dat mijn demente, ernstig zieke moeder euthanasie krijgt? Dat hangt er van af. Als uw moeder nooit eerder in haar leven (schriftelijk) verklaard heeft dat zij graag euthanasie zou willen onder bepaalde omstandigheden, kunt u op dit gebied weinig voor haar doen. Als zij, voordat zij dement werd, wel al een euthanasieverklaring heeft opgesteld ligt dit anders. U kunt deze verklaring dan onder de aandacht van de behandelend arts brengen en deze er op wijzen dat uw moeder wenste dat zij onder deze omstandigheden een zachte dood zou krijgen. Als uw moeder ook een verklaring heeft opgesteld waarin zij bepaalde behandelingen weigerde, staat u nog sterker. De weigering deze bepaalde behandelingen te ondergaan blijft gelden en moet gerespecteerd worden volgens de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WBGo). Ook als dat inhoudt dat uw moeder hierdoor eerder overlijdt. 3. Als ik in coma raak, hoe kan ik dan zorgen dat een arts op de hoogte is van mijn wensen en deze ook respecteert? Als eerste is het belangrijk uw wensen uitvoerig op schrift te stellen, bijvoorbeeld door gebruik te maken van de euthanasieverklaring van de NVVE. Deze verklaring moet u bespreken met uw huisarts en eventueel behandelend specialist. Dan zijn zij in ieder geval op de hoogte. Tevens raden wij u aan (een kopie van) de euthanasieverklaring altijd bij u te dragen. U kunt aangeven of u wel of niet behandeld wil worden als u in een coma raakt, en ook hoe lang u behandeld wil worden. In principe moet een arts hieraan gehoor geven, hij kan u in ieder geval niet behandelen tegen uw wil. Dit staat in de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst ( WBGo) die in 1995 van kracht is geworden. Een arts is echter niet verplicht euthanasie of welke andere behandeling dan ook uit te voeren. U kunt ook iemand aanwijzen die opkomt voor uw belangen. U volmacht deze persoon hiervoor. U kunt de naam van de gevolmachtigde persoon het beste noteren op uw euthanasieverklaring, bijvoorbeeld met gebruik making van een volmachtverklaring van de NVVE. Volgens de Nederlandse wet is de gevolmachtigde de eerste en belangrijkste persoon die een arts raadpleegt bij het nemen van beslissingen. Als u aan ander dan uw partner of kinderen aanwijst, dan telt de stem van die persoon dus zwaarder dan die van uw partner of kinderen. Zo kunt u, ook als uw familieleden tegen uw wensen zijn, toch zorgen dat deze zo veel mogelijk gerespecteerd worden. 4. Blijft mijn euthanasieverklaring altijd geldig of moet ik hem steeds vernieuwen? Volgens de wet blijft een dergelijke verklaring zijn geldigheid behouden totdat het moment waarop u deze intrekt, net als bijvoorbeeld een donorcodicil. De praktijk leert dat sommige artsen het op prijs stellen als u de verklaring om de zoveel jaar opnieuw van een handtekening met datum voorziet. Zo weten zij nog zekerder dat uw euthanasiewens nog geldt. 5. Weet u de naam van een arts of ziekenhuis die mij wil helpen? De NVVE heeft geen lijsten van artsen of instellingen die positief tegenover euthanasie staan. Als uw eigen huisarts te kennen geeft dat hij uw verzoek niet wil uitvoeren, kan hij u wellicht in contact brengen met een collega die daar anders tegenover staat. Als u moet worden opgenomen in een ziekenhuis of andere instelling, informeer dan van te voren uitvoerig naar het beleid van de arts, afdeling en instelling ten aanzien van euthanasie. Dit voorkomt problemen op een later moment. Uw eigen huisarts kan u hierover waarschijnlijk ook adviseren. 6. Mijn kinderen zijn tegen euthanasie. Kan de dokter mij nu toch helpen? Ja. Het gaat alleen om uw eigen wens. Legt u deze heel duidelijk vast in een verklaring, bijvoorbeeld in de euthanasieverklaring van de NVVE. Zo kan de arts later, mocht hij uw wens hebben uitgevoerd en uw kinderen klagen hem hiervoor aan, heel helder aantonen dat hij uw wens heeft uitgevoerd. Verder is het nog van belang dat u iemand aanwijst om voor uw belangen op te komen voor het geval dat u in een situatie terecht komt dat u dat zelf niet meer kunt. Het is goed om daarvoor iemand aan te wijzen die in dezelfde richting als u denkt. Dat voorkomt problemen in de toekomt, ook voor die gemachtigde. 7. Hoe word ik lid van de NVVE? Iedereen van 16 jaar en ouder kan zelfstandig lid van de NVVE worden. Het lidmaatschap kost € 15,- per persoon per jaar. Als u uitsluitend AOW of bijstand ontvangt, is verlaging mogelijk tot € 8,- per persoon. Ook is het mogelijk om 'lid voor het leven' te worden. Meer informatie en aanvraag lidmaatschap. 8. Ik wil eens persoonlijk met iemand praten over euthanasie. Hebben jullie ook mensen die op bezoek komen? Ja. De NVVE heeft een Ledenondersteuningsdienst (LOD). Leden van de NVVE kunnen, als zij een probleem hebben dat intensievere ondersteuning vergt dan de Telefoondienst kan leveren, via deze Telefoondienst een aanvraag hiervoor doen. De coördinator van de Ledenondersteuningsdienst neemt dan zo spoedig mogelijk contact met u op. Zij benadert vervolgens een vrijwilliger bij u in de buurt. Deze komt, na een afspraak met u gemaakt te hebben, dan bij u langs. 9. Hebben jullie artsen in dienst die mij kunnen helpen, want mijn eigen huisarts is tegen euthanasie? Nee! De NVVE heeft zelf geen artsen in dienst die met deze taak zijn uitgerust. Als uw eigen huisarts niet tegemoet wil/kan komen aan uw wensen dan kan hij u wellicht verwijzen naar een arts in de buurt die daar anders tegenover staat. Eventueel kan de Ledenondersteuningsdienst ( LOD) u ook helpen zoeken naar een andere arts! 10. Heeft de NVVE iemand die eens wat over euthanasie kan vertellen bij mij in het buurthuis? Ik woon in Limburg. De NVVE komt graag bij u in het buurthuis praten, waar u ook woont! Er is een uitgebreide pool van goed geïnformeerde en getrainde vrijwilligers die, aangepast aan uw eigen wensen, spreekbeurten houdt over euthanasie, hulp bij zelfdoding en de NVVE. Neemt u hiervoor contact op met de coördinator van het Sprekerskader, Caroline Schippers, via de NVVE. 11. Ondersteunt de NVVE ook ouders en artsen bij vragen rondom leven en dood van pasgeborenen? Neen, de NVVE houdt zich bezig met vragen rondom levensbeëindiging op verzoek (euthanasie en hulp bij zelfdoding). Een pasgeborene kan niet om levensbeëindiging vragen en er kan dus geen sprake zijn van euthanasie. Toch komen er in de praktijk van de gezondheidszorg complexe en moeilijke situaties voor met betrekking tot de medische behandeling van pasgeborenen. Het gaat dan met name om gevallen waarin ten aanzien van ernstig zieke of gehandicapte pasgeboren vragen ontstaan rondom leven en dood. Ouders en artsen kunnen hiervoor terecht bij de Stichting Dilemma. De stichting beschikt over een netwerk van deskundigen. Deze deskundigen zijn bereid ouders en/of hulpverleners te woord te staan. De door de stichting verleende hulp is gratis. Stichting Dilemma heeft geen website, maar is permanent telefonisch bereikbaar onder nummer: 030 - 287 19 00. Binnen kantooruren wordt men persoonlijk te woord gestaan en daarbuiten kan men een boodschap inspreken op een antwoordapparaat. Dit antwoordapparaat wordt zeer regelmatig afgeluisterd, zodat men snel zal worden teruggebeld. Bronnen: Boeken: Auteur: J.J.Atoth van den Berg & drs. T van Rees
Titel: De kankerpatiënt, een boek voor verpleegkundigen en andere hulpverleners
Druk:5e herziende druk
Uitgever: Bohn Stafleu van Loghum
Jaar: 2001
Plaats van uitgave: Houten/Diegem
Websites · www.google.nl · www.nvve.nl · http://euthanasie.pagina.nl/ · www.euthanasie.startkabel.nl · http://www.wereldeenheid.nl/euthanasie.htm · http://www.overheid.nl/politiek.html
Ik heb op de volgende politieke partijen internet sites gekeken: · Christen Democratisch Appèl (CDA) · ChristenUnie · Democraten 66 (D66) · Groen Links · Lijst Pim Fortuyn (LPF) · Onafhankelijke Senaatsfractie (OSF) · Partij van de Arbeid (PvdA) · Socialistische Partij (SP) · Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) · Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD)