Euthanasie

Inleiding

We hebben dit onderwerp gekozen omdat het de afgelopen weken een aantal keer in de actualiteit is geweest: België heeft nu ook een euthanasiewet die verder gaat dan de Nederlandse en de rechtszaken van Diane Pretty om te verkomen dat haar man zou worden vervolgd als hij haar zou helpen bij haar euthanasie. Diane Pretty heeft haar rechtszaken verloren en wij gaan nu bekijken wat geoordeeld zouden hebben als zij de rechters waren.

De casus

Diane Pretty (43) leed aan een ernstige spierziekte. Daardoor was ze tot aan haar nek verlamd. De dood die haar voor ogen stond was langzame verstikking. Om daar van gespaard te blijven wilde ze euthanasie plegen, maar dat zou ze niet alleen kunnen, ze had haar man, Brian Pretty, daarvoor nodig. Maar voor de Britse wet is hulp bij euthanasie verboden. Dus spande Diane Pretty een rechtszaak aan om te bewijzen dat haar mensenrechten door de wet werden geschonden door haar het recht op zelfdoding te ontzeggen en dat haar man dus niet zou mogen worden vervolgd als hij haar zou helpen. Maar het Britse Hooggerechtshof en vervolgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelden unaniem dat dat niet het geval was.

Diane Pretty overleed een paar weken na de uitspraak van het Europese Hof op de door haar gevreesde manier.

Wij gaan in deze Praktische Opdracht kijken of het de beide gerechtshoven naar ons inzicht ethisch verantwoord hebben gehandeld. Om tot een goede conclusie te komen gaan we de verschillende regels en opvattingen over euthanasie bekijken.

De relevante feiten

De definitie van euthanasie is volgens de het Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal: “beëindiging van het leven van patiënten die ongeneeslijk ziek zijn of ondraaglijk lijden, door het toedienen van bepaalde middelen of door het nalaten van een behandeling: actieve, directe, vrijwillige euthanasie, door het toedienen van middelen; passieve, indirecte euthanasie, door het nalaten van een behandeling.”

De juridische feiten: In het Verenigd Koninkrijk is actieve euthanasie verboden, het geldt als moord. Onder actieve euthanasie wordt gerekend het verschaffen van middelen voor zelfdoding (doctor-assisted suicide) en het geven van dodelijke injecties aan terminale zieken. Passieve euthanasie –levensbeëindiging van wilsonbekwame patiënten in een uitzichtloze toestand– mag sinds 1993: in dat jaar gaf de rechtskamer van ‘the House of Lords’, het Hogerhuis, toestemming het infuus los te maken van de 17-jarige Anthony Bland, nadat hij tijdens de ramp in het Hillsborough-stadion in 1989 een zware hersenbeschadiging had opgelopen en sindsdien in coma lag.
Mocht Brian haar helpen om een einde aan haar leven te maken riskeert hij op basis van de Suicide Act uit 1961 een maximale straf van veertien jaar cel.

De medische feiten: Diane Pretty had een ongeneeslijke spierziekte die haar langzaam verlamde. Ze was tot inmiddels tot haar nek toe verlamd en haar stond een langzame verstikking in het vooruitzicht.

De relevante waarden:

Juridische optiek: deze stelt dat alles moet gebeuren binnen de wet. Alles moet dus legaal zijn.


Medische optiek: deze heeft als belangrijkste waarden het leven van zo lang mogelijk patiën-ten behouden en hun lijden zo goed mogelijk te verlichten. In de ‘Eed van Hippocrates’ staat: ‘Ik zal aan niemand dodelijk medicijn toedienen, hoe dringend mij er ook om gevraagd zal worden, ook zal ik nooit een dergelijk advies geven’, de Eed is op 5 april aangepast: A. Brennan van de Harvard Medical School voegde aan de eed ‘Het respect voor de patient zijn autonomie en de sociale rechtvaardigheid’ toe.

Personale optiek: Diane Pretty vond dat haar uitgestelde dood neerkwam op een “onmense-lijke of vernederende behandeling”, verboden door de Europese Conventie voor de Rechten van de Mens, die ook door het Verenigd Koninkrijk is ondertekend.

De religieuze optiek

Om een goed beeld te kunnen vormen over de opvattingen over euthanasie hebben we ook gekeken wat de grote religies, Christendom, Jodendom, Islam, Boeddhisme en Hindoeïsme, zeggen over euthanasie. Ook bekijken we het standpunt van het Humanisme hoewel dit geen religieuze stroming is, is het toch een belangrijke stroming.

Christendom

Binnen het christelijk geloof is de zelfgekozen dood een onderwerp waarover tegengestelde meningen bestaan. De protestantse kerken in Nederland hebben in de jaren ’70 en ’80 een steeds toleranter standpunt aangenomen. Het officiële standpunt over euthanasie van de katholieke kerk is nog steeds zeer afwijzend. Binnen de katholieke geloofsgemeenschap komt de discussie nu op gang, ook al heeft de paus gezegd dat dit debat beter niet kan plaatsvinden.


Vanuit het christendom is een aantal argumenten aan te voeren tegen het inwilligen van een verzoek om euthanasie. Het simpelste argument is natuurlijk het verwijzen naar het zesde van de Tien Geboden, dat vertaald wordt als ‘Gij zult niet doden’. Nauw hieraan verwant is de stelling dat het leven heilig is, van God gegeven en dus altijd beschermwaardig. Ook wordt er gezegd dat het verkeerd is om in te grijpen in het natuurlijke proces van sterven. Ten slotte zijn er christenen die vinden dat het lijden niet verkort mag worden, omdat Jezus immers ook niet wegliep voor het lijden aan het kruis. Het lijden van Christus staat immers centraal in het geloof van zowel katholieken als protestanten.

Hoewel deze argumenten overtuigend klinken, bestaan er ook christenen die over goede tegenargumenten beschikken. Zij duiden bijvoorbeeld aan dat het zesde gebod niet als een verbod op euthanasie geïnterpreteerd mag worden. In de Hebreeuwse versie van het zesde gebod staat er na het woordje ‘niet’ een pauzeteken. Er staat dus: ‘Niet … zult ge doodslaan’. Dat teken geeft volgens hen de lezer ruimte om te denken. Overigens verwijst het werkwoord ‘doodslaan’ vrijwel uitsluitend naar ‘moorden’. Dat is iets heel anders dan het plegen van euthanasie.

Een ander tegenargument is dat als het leven van God gegeven is, dat dan toch juist ook betekent dat je het terug mag geven wanneer je er niets meer van maken kan. Een derde argument uit het christendom is dat de natuur zeker niet gelijk staat aan het goddelijke. In de natuur gebeurt heel veel dat zo mooi niet is. De ziekten die ons treffen komen voort uit de natuur, maar dat betekent niet dat ze van God komen. Daarom zien velen ook niet in waarom je zou wachten op een natuurlijke dood.

Jodendom

Op de vraag of het jodendom euthanasie toestaat, luidt het antwoord kortweg ‘nee’. De heiligheid van het leven is voor zowel orthodoxe als liberale joden een gegeven waarvan niet afgeweken mag worden.

Discussie is echter wel een kenmerk van de joodse traditie. Die gerichtheid op discussie maakt dat de joden vrij flexibel met hun traditie om kunnen gaan. Zo kunnen bijvoorbeeld nieuwe ontwikkelingen in de technologie een plaats krijgen. Alles mag ter discussie gesteld worden, dus ook euthanasie. Toch staat de uitkomst van die discussie min of meer vast. Het leven is volgens het jodendom immers van God en dient dus voortgezet te worden, hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn.


In de Thora komt het thema euthanasie nauwelijks aan de orde. Het verbod op het doden van medemensen slaat vooral op het vermoorden van een ander, niet op het doden om verzoek. Het standpunt van de joodse gelovigen is dus vooral gebaseerd op traditionele rabbijnse literatuur. Daarin staat bijvoorbeeld dat men het proces van overlijden niet mag bespoedigen. Om iemands leven te redden, mag men zelfs alle wetten breken. De heiligheid van het leven staat zo centraal, dat er geen sprake kan zijn van euthanasie.

Het standpunt van de joodse gelovigen is vooral gebaseerd op traditionele rabbijnse literatuur. Daarin staat bijvoorbeeld dat men het overlijdensproces niet mag versnellen. Dit betekent niet dan men alle medische behandeling in die fase achterwege mag laten. Als de medici het er-over eens zijn dat verder handelen geen zin heeft, is euthanasie ook vanuit de joodse traditie toegestaan.

Islam

In de afgelopen jaren heeft er een uitgebreide discussie plaatsgevonden over medische ethiek in de wereld van de islam. Omdat er geen centraal leergedrag bestaat in de islam, zijn er binnen de godsdienst verschillende opvattingen over levensbeëindiging. Alle islamieten zijn het erover eens dat patiënten die kunstmatig in leven worden gehouden en geen kans meer hebben op leven, ‘recht’ hebben op euthanasie. Het staken van een medische levensverlengende behandeling is dus niet altijd verboden. Toch is dat nog niet zo eenvoudig. Vanuit een religieuze kijk is het immers altijd denkbaar dat God alsnog ingrijpt en het leven herstelt. De orthodoxe moslim zal euthanasie dus afkeuren, de meer liberale moslim keurt het al meer goed.

Boeddhisme

Het boeddhisme is een religie zonder persoonlijke God, met een traditie die belangrijker is dan de geschreven wetten. Over euthanasie bestaat dus ook geen officieel standpunt aangenomen binnen deze godsdienst, maar over het algemeen bestaat onder boeddhisten de mening dat er geen reden is om euthanasie af te keuren. Het individu is zelf verantwoordelijk voor zijn daden en voor de gevolgen in dit leven en de volgende levens.

Respect voor het leven is een belangrijk onderwerp binnen het boeddhisme, en dat gaat heel ver. Het is zelfs verkeerd om insecten te doden of om papier te verspillen. Maar boeddhisten geloven ook dat elk persoon zelf verantwoordelijk is voor zijn of haar daden. Als iemand ongeneeslijk ziek is en veel pijn lijdt, besluit om zijn leven te laten beëindigen, dan is het niet aan boeddhisten om dat te verbieden of om van schande te spreken.

In het algemeen kan gesteld worden dat het boeddhisme verlossing zoekt van het lijden. De gedachten van een boeddhist over euthanasie zijn tegen deze achtergrond wellicht beter te begrijpen. Ziekte en pijn horen bij dit leven, maar het is absoluut niet nodig om elke vorm van pijn en lijden te aanvaarden. Zelfkwelling bracht de Boeddha immers ook geen heil. De achtergrondgedachte van het medeleven maakt dat een boeddhist een ander niet snel zal veroordelen. Als een ander zijn leven beëindigt, kan dit geaccepteerd worden. Of deze keus goed is voor de patiënt, zal hij zelf uit moeten maken.
Wel geloven boeddhisten dat alles een reden heeft. Of je leven gemakkelijk of moeilijk is, hangt samen met je eigen ontwikkeling en vorige levens. Dat noemen ze de karmische balans. Het kan zijn dat het lijden dat je doormaakt in je ziekte nodig is om de balans van je leven te herstellen. Dan is het misschien niet zo verstandig om je leven eerder te beëindigen.

Hindoeïsme

Het hindoeïsme is de oudste van de wereldreligies. Het is een veelkleurige religie die ruimte laat voor verschillende belevingen. Ook binnen de hindoestaanse gemeenschap in Nederland bestaan grote verschillen. Dat komt mede tot uiting in de opvattingen over euthanasie.

De hindoeïstische opvattingen over lichaam en ziel kunnen op verschillende manieren geïnterpreteerd worden als het gaat om de vraag of euthanasie is toegestaan. Er zijn pandits (Hindoese godsdienst- en wetgeleerden) die zich verzetten tegen de mogelijkheid om het tijdstip van de eigen dood te bepalen. Volgens hen zou daarmee het karma van dit leven niet voldoende doorleven, waardoor men een extra ‘tussenleven’ (Hindoes geloven in reïncarnatie) nodig heeft om alsnog het lijden door te maken dat men door middel van euthanasie juist wilde beëindigen.


Anderen gaan er vanuit dat de balans van karma in iemands leven bepaald wordt door het geheel van dat leven. Volgens hen is het in principe gerechtvaardigd om ondraaglijk lijden te beëindigen door euthanasie. Onze levensduur is vaak immers al verlengd door medisch ingrijpen, zodat van een natuurlijk proces van leven en sterven al lang geen sprake meer is.

Humanisme

In het humanisme draait alles om het mens-zijn en de medemenselijkheid. De keuzevrijheid van de mens staat hoog in het vaandel, zodat een keuze voor euthanasie niet wordt afgewezen. Wel pleit het humanisme voor grote zorgvuldigheid.
Begrippen die een grote plaats innemen is het humanisme zijn redelijkheid, vrijheid en respect voor andersdenkenden. Ook de ‘natuurlijkheid’ is heel belangrijk binnen het humanisme en aangezien het doodgaan een natuurlijk proces is, zijn deze mensen niet tegen euthanasie. Wel heeft de arts volgens de humanisten de plicht om na te gaan of het lijden van de patiënt medisch gezien ook werkelijk ‘uitzichtloos’ is. Als de arts tot de conclusie komt dat er goede alternatieven zijn om het ondraaglijk lijden van de patiënt te verlichten, moet hij het verzoek om euthanasie afwijzen. Hij heeft immers een eigen verantwoordelijkheid.

Formulering van het ethische probleem

Het probleem kan men als volgt formuleren: Diane Pretty wil haar leven beëindigen omdat ze haar leven en de dood die haar te wachten staat niet menswaardig vindt. Aangezien zij niet meer in staat is om zelf euthanasie te plegen heeft ze daar de hulp van derden bij nodig, in dit geval haar man, Brian Pretty. De wet zal haar man straffen als hij haar helpt: hij kan voor 14 jaar achter de tralies verdwijnen. Het dilemma is: moeten zij zich aan de wet houden of is er een mogelijkheid dat er een uitzondering gemaakt kan worden op die wet vanwege Diane’s gezondheid en de pijnlijke dood die haar voor ogen staat.


De belanghebbenden:

Allereerst Diane Pretty natuurlijk: als het een van de twee gerechtshoven een positieve uitspraak had gedaan, zou zij uit haar lijden worden verlost.
Maar ook voor anderen die euthanasie zouden willen plegen en in dezelfde situatie verkeerde zou het makkelijker worden om euthanasie af te dwingen: als het Britse Hooggerechtshof een positieve uitspraak zou hebben gedaan dan zou dat betekenen dat dat ook voor anderen in dezelfde situatie zou gelden: het zou gelden als een soort wet, behalve als in de uitspraak van het Hof uitdrukkelijk zou zijn vermeldt dat dit niet het geval zou zijn. Als het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zou hebben besloten dat haar man gevrijwaard zou zijn van vervolging dan zouden de patiënten in dezelfde situatie uit alle landen die het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens hebben ondertekend en de rechtsbevoegdheid van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens erkennen zich kunnen beroepen op deze uitspraak en zou euthanasie voor een deel worden gelegaliseerd.

Morele aanspreekbaarheid

Aangezien het het gerechtshof is die de uitspraak doet, heeft dat gerechtshof dan ook de volledige morele aanspreekbaarheid voor de verstrekkende gevolgen die deze uitspraak heeft.

Ethisch standpunt

Als wij een uitspraak hadden moeten doen over dit verzoek dan zouden wij dat ingewilligd hebben: wij zijn van mening dat je mensen de mogelijkheid moet geven om hun leven in te vullen op de manier die hen goeddunkt. Mensen moeten zelf bepalen vanuit hun levensbe-schouwelijk standpunt of zij van die mogelijkheid gebruik willen maken, als ze bijvoorbeeld het christelijk geloof aanhangen kunnen ze van mening zijn dat zij hun lijden moeten onder-gaan zoals ze denken dat God voor hen heeft bestemd, maar hebben zij een andere opvatting daarover en dat je het leven kunt teruggeven aan God als jij vindt dat het niet meer mens-waardig is dan moet die mogelijkheid er zijn.

Volgens ons is er wel een maar aan: de situatie van de betreffende persoon moet wel zodanig uitzichtloos zijn of pijnlijk dat er sprake is van een ondraaglijk lijden. Het moet niet zo zijn men, als er een paar flinke tegenslagen geweest zijn en men levensmoe is, zomaar naar de dokter kan stappen voor bijvoorbeeld ‘de pil van Drion’. Het wordt mensen da te makkelijk gemaakt om het leven te beëindigen. Als men er genoeg van heeft dan zijn er ook nog andere, niet-medische oplossingen om een eind aan het leven te maken.