De Griekse Held

Inleiding Het leukste aan het vak KCV vind ik de mythologische verhalen, en dan vooral heldenverhalen. In de wereld van de Griekse mythologie is de ‘held’ een belangrijk en vooral indrukwekkend personage. Helden zijn een onmisbaar aspect van de Griekse mythologie. Ze zijn er in vele soorten en maten, elke held heeft zijn uniekheden, zijn sterke en zwakke punten, zoals gewone mensen. Toch zijn er aan iedere held unieke kenmerken die hem tot held maken, die hem boven de gewone mens doen uitstijgen om als mythologisch figuur in de boeken te gaan. Daarbij is fysieke kracht niet genoeg. Zijn levensloop, dingen die hij doet, beslissingen die hij neemt en de dingen die hij ondergaat zijn enkele aspecten die uniek aan een held zijn. Daarom heb ik besloten om als onderwerp van mijn praktische opdracht ‘de held’ te nemen. Ik ga zoeken naar wat de ‘definitie’ is van een held. De geboorte van een held (fragment)‘Maar het kwam in stilte en liefelijkheid, en wel zo liefelijk dat Danaë in blij verwachten haar venster wijd open zette om het binnen te laten. Het wonder kwam ’s nachts, toen hemel en aarde donker waren en Danaë het niet meer verwachtte. Maar in de donkere, sterrenloze hemel brak zich tussen dreigende onweerswolken een gouden streep baan, een wonderregen van goud.’(einde fragment) Een held is in vele opzichten veel bijzonderder dan de gewone mens. En het is dan ook niet meer dan logisch dat zijn geboorte een gebeurtenis is die ook die van de gewone mens in bijzonderheid overtreft. In vrijwel alle gevallen is er sprake van een goddelijke interventie. Zeus is hierbij favoriet. Hij heeft liaisons met vele stervelingen, waarbij hij verschijnt in verschillende gedaanten, o.a. als gouden regen (bij Danae), stier (bij Europa), zwaan (bij Leda). Hij heeft dan ook het goddelijke recht om op elk moment de liefde te bedrijven met muzen en nimfen. Het kind dat uit zo’n affaire voorkomt, heeft dan ook een goddelijke kracht die door zijn aderen stroomt en dat is wellicht het belangrijkste kenmerk van een held; het vleugje goddelijkheid dat hem in zoveel opzichten onderscheidt van de normale mens. Hoe verrijkend deze goddelijkheid ook mag zijn, ze is er niet voor niets. Een held’s leven gaat nimmer over rozen, er is altijd iets wat hem wil tarten, een toorn die van allerlei kanten kan komen. Een held heeft altijd een levensdoel, of dat nou het redden van zijn moeder is of een eervol leven leiden door middel van strijden. En het komt niet gering voor dat dat doel zijn ondergang wordt.
Het uiterlijk van een Held (fragment)‘Natuurlijk was het een eer dat de zoon van de koning zelf aanwezig was, de grootte en de schoonheid van de jonge held dwong allerwegen ontzag af en men vroeg zich bezorgd af of hij er niet in zou slagen de Minotaurus te doden. Slechts één was er aan heel het hof, die diep in haar hart dit niet vreesde, maar hoopte. Ariadne, Minos’ dochter had Theseus gezien en lief gekregen.’(einde fragment) Het uiterlijk van een held verraad meteen zijn identiteit. Zijn gespierde, lange lichaam, wat vooral in zijn jonge jaren nog weinig beharing laat zien, dwingt veel respect af. Daarnaast is een held ook een erg knappe verschijning, en het is dan ook geen wonder dat de vrouwen aan zijn voeten liggen. Een leven waarin het draait om liefde is voor een held echter niet weggelegd. Het komt maar al te vaak voor dat hij en zijn geliefde gescheiden worden doordat één van de twee sterft. In het geval van Hercules worden zelfs vrouw en kinderen door de held zelf vermoord, in een roes van waanzin, die Hera over hem uitsprak. Maar vaker nog is het doel van de held de reden waarom hij en zijn geliefde niet bij elkaar kunnen zijn. Het voornaamste streven van de held is eer, en die valt nu eenmaal niet te behalen door zoveel mogelijk nageslacht te verwekken. Een uitzondering op hierop is Odysseus. Deze listige held uit Ithaca wees de Trojaanse oorlog, waar iedere held van toen heenging om roem te vergaren, af omdat hij ernaar verlangde thuis te blijven bij zijn vrouw Penelope en om zijn zoon Telemachos op te zien groeien. Maar Odysseus was ook geen godenzoon, dus wellicht is het de drang om zijn goddelijkheid te bewijzen die de held zijn eerzucht geeft. Achilles keurde de liefde af. Hij liet zijn kracht en krijgskunst gelden op het slagveld en zelfs toen hij tijdens de strijd verliefd werd op de amazoneaanvoerdster Penthesileia, vermoordde hij haar. Roem ging vóór liefde. Vrouwen Helden slaan maar al te graag een mooi vrouwtje aan de haak. Het komt niet zelden voor dat ze een vrouw uitgehuwelijkt krijgen, want een beter relatiegeschenk voor een held bestaat er niet. Ook komt het nogal eens voor dat de held zijn (toekomstige) echtgenote van een zekere dood redt. Het is duidelijk dat de helden niet zomaar de eerste de beste vrouw als echtgenote hebben. Heldenvrouwen zijn enorm beminnelijk, en genieten net zoals de held zelf, veel aanzien. Ze zijn immers essentieel in het voortbrengen van nageslacht. En het nageslacht van een held is minstens zo belangrijk als de held zelf. Vrouwen spelen ondanks dat dat een beetje verwaarloosd wordt, een belangrijke rol in heldenverhalen. Vooral als men alle magie en godeninvloed uit de mythe ‘filtert’, en het verhaal wat minder zweverig neemt, komt vaak uit dat vrouwen niet de Lili Marleen-achtige personages zijn die de mythe beschrijft. Penelope, Klytaimnestra, en Medea zijn goede voorbeelden van vrouwen die hun mannetje staan. Het mag dus duidelijk zijn dat heldenvrouwen niet alleen mooie vrouwen, maar ook sterke vrouwen waren. Ze speelden wel degelijk een rol in het leven van een held, hoewel ze vaak niet op de eerste plaats kwamen. Helden en Goden (fragment)‘In haar verbitterde jaloezie zou ze hem opjagen van de ene plek naar de andere, de hele wereld over, en tegen haar zin zou zij hem roem verlenen en uiteindelijk, na het volbrengen van zijn avonturen de onsterfelijkheid.’(einde fragment) De verhouding tussen helden en goden is zoveel anders dan die tussen mensen en goden. Hoewel helden dichter bij de goden staan dan de mens, is het toch erg duidelijk wie de touwtjes in handen heeft. Ook helden die de goden tarten krijgen het te verduren. Zo is Odysseus 20 jaar lang geteisterd door Poseidon. Aanvankelijk toonde hij geen respect, iets wat vergeven kan worden. Maar nadat Odysseus Poseidon’s cyclopenzoon het oog uitgestoken had, kreeg Odysseus 20 jaar lang de toorn van de zeegod over zich heen, voordat hij oud en gebroken thuiskwam. De goden kunnen echter net zo goed de kant van de held kiezen, gewoon, omdat ze sympathie voor hem hebben, of om andere redenen. De goden stellen helden soms op de proef, zoals Hera, die als oud vrouwtje Jason om hulp vroeg. Als ze deze ‘test’ doorstaan, staan de goden al snel aan de held’s kant. De goden zijn almachtig. Ze kunnen vaak voor een groot deel het lot van een held bepalen, maar ze zijn minder almachtig dan bij mensen, waarover ze volledig bepalen. Het lijkt alsof er aan helden speciale spelregels gebonden zijn voor goden. Over het leven van een held kan in één klap beslist worden, zoals in het geval van Achilles, maar het mag niet per willekeur, en al beslist niet bij zonen van Zeus. Hera zou Herakles allerliefst te gronde gericht hebben, maar om één of andere reden kan ze dit niet doen, ze kan hem slechts proberen indirect te doden. Het doel van de held Het leven van een held staat in het teken van een missie. De held heeft een doel voor ogen en streeft gedurende zijn leven ernaar dit doel te bereiken. Het doel van deze missie staat in vele gevallen al bij zijn geboorte vast en het is dan ook vaak zo dat de goden er iets mee te maken hebben. Het doel wat de held nastreeft is niet nobel of voortgekomen uit pure goedheid. Wat dat betreft waren de Griekse helden erg egoïstisch. Het doel van de missie was altijd gebaseerd op eigenbelang, hoewel hij tijdens zijn levensduur vaak op zijn goedheid wordt aangesproken. Hoewel hij levenslang naar eigenbelang streeft, is de held toch een nobele persoon. Hij zal nooit onrecht doen en is ook niet bloeddorstig. Wel is hij een erg bekwame krijgsman, maar hij zal hiervan geen misbruik maken. Het niet bereiken van zijn doel, hoewel dit zelden voorkomt, richt de held te gronde. Het is een kwestie van eergevoel en trots. Als je als halfgod zelfs je doel niet kan bereiken, wat ben je dan nog waard? Het is geen pretje, maar zo zat de Griekse wereld toch al niet in elkaar. De rol van een held Helden zijn er niet alleen om in verhalen te spelen, ze hebben in de loop der geschiedenis een soort voorbeeldfunctie gekregen. Er is een beeld ontstaan van de ‘ideale held’, een beeld wat als uitgangspunt de Griekse mythologische held is. Dat ideaalbeeld van de held is ongeveer als volgt: De held speelt een roemrijke rol, waarin hij het opneemt voor de zwakkeren, en vaak een enorme dienst voor de maatschappij, de wereld levert. Zo verslaat Theseus de Minotaurus en verslaat Luke Skywalker Darth Vader. In deze verhalen staat de held als symbool voor ‘het goede’, en strijdt daarbij tegen ‘het kwaad’. Kortom, in de klassieke goed-kwaad strijd, vooral in die van tegenwoordige verhalen, heeft de held een belangrijke rol, Hij is het uitgangspunt voor goede daden. Het grote verschil zit ‘m in één factor, namelijk de goden. In het oude Griekenland zijn het de goden die de mensen teisteren en helden op de proef stellen; Er is in weinig zin sprake van een ‘kwade kracht’, omdat de daden van goden nu eenmaal automatisch gerechtvaardigd zijn, omdat ze almachtig zijn. In Griekse mythen komt absoluut niet naar voren dat de held tegen ‘het slechte’ strijd, als hij in feite de goden tart. In atheïstische heldenverhalen van tegenwoordig is de held dus meer verwikkeld in een goed-kwaad strijd, wat in tegenstelling is tot de Griekse mythen, waar geen sprake is ‘van het kwaad’, maar in plaats daarvan als tegenstander ‘de goden’ heeft, die niet ‘slecht’ kunnen zijn, omdat ze nu eenmaal goden zijn. Dat is het grootste verschil met heldenverhalen van vroeger en nu.
De ondergang Als er in heldenmythen over de ondergang van de held gesproken wordt, is dit altijd omdat de held op een abnormale manier sterft. Als er sprake is van een nog-lang-en-gelukkig-leven einde, wordt logischerwijs de moeite niet genomen om dit te beschrijven. Het einde van een held kan immers moeilijk opwegen tegen de enorme daden die hij verricht heeft tijdens zijn leven. Als de held echter om een andere reden dan ouderdom om het leven komt, is dit uiteraard wel het beschrijven waard. En dit komt, jammer genoeg voor de held, maar al te vaak voor, op een niet altijd even eervolle manier: (fragment) Jason blijft achter, versuft, een man zonder toekomst. Van zijn verleden rest hem niets anders dan de oude Argo. Daarheen richt hij vaak zijn schreden en denkt aan de vrolijke uitvaart, de gelukkige reis met al zijn uitbundige vrienden. Hij praat met zijn schip en mensen vinden hem vreemd. Maar als hij op een goede dag zich bij de boeg te slapen heeft gelegd, ontfermt de Argo zich over zijn meester en uit de vermolmde voorsteven valt een stuk hout en treft hem dodelijk. (einde fragment) Nee, de dood valt qua opvallendheid in het niet bij zijn daden. Misschien was het iets schaamtevols voor een held om dood te gaan. Het is immers een duidelijk teken van ‘mens zijn’. Echter, het doodgaan is in de Griekse wereld niet het einde, en zeker niet voor de helden. Dezen zullen in de wereld van de doden een plaats innemen in het Elysium, een plaats na de dood die vergelijkbaar is met de hemel, een plaats die alleen weggelegd is voor figuren als helden en andere ‘grote weldoeners’. Wellicht verdienen ze het daarom niet om eervol te sterven. Wat is het nut van een eervolle dood, een plechtig afscheid, als men daarna toch in het paradijs terechtkomt?