Individu tegenover de maatschappij

1. Inleiding

De belangen van jezelf staan soms op gespannen voet met de belangen van de groep waarmee je te maken hebt. Stel je bent goed in Engels, beter dan de meesten van de klas. De leraar zou volgens jou een stuk sneller door de stof heen mogen gaan. Maar dit is jouw individuele mening. Als je op deze manier denkt, houd je geen rekening met de groep. Want er zijn uiteraard nog andere leerlingen in de klas, die de uitleg hard nodig hebben.
Vrijwel elk moreel probleem wordt in deze tijd en samenleving vertaald in rechten. Niet alleen jij als individu hebt rechten, maar ook toekomstige generaties, dieren en de natuur in het algemeen hebben rechten.
De grote vraag is of deze rechten niet met elkaar in strijd kunnen komen. Hebben wij bijvoorbeeld wel het recht om dieren open te snijden met een wetenschappelijk en moreel doel, om erachter te komen hoe deze wezens in elkaar zitten, om misschien in de nabije toekomst een genezing te kunnen vinden voor ziekten die deze dieren kunnen dragen?
Ook zaken zoals Europese integratie en het behouden van traditionele gebruiken staan tegenover elkaar. De samenleving tegenover het individu. Vernieuwing staat tegenover de behoefte om oude waarden en normen te bewaren. Het behouden van traditionele verhoudingen zou een rem zijn op maatschappelijke vooruitgang.
Het liberalisme vindt de individuele rechten het belangrijkst, met name het recht op vrijheid. Kant, Adam Smith, Bentham en J.S. Mill worden beschouwd als de grondleggers van de theoretische fundamenten van het liberalisme.
Het liberalisme is erg individualistisch ingesteld. Individualisme staat haaks op het begrip gemeenschap. Het individualisme is een belangrijk begrip binnen deze opdracht en zal later uitvoerig worden uitgelegd.
Tegenover liberalisten staan de communitaristen. De gemeenschap staat hoog aangeschreven bij deze groep. Deze gemeenschap is belangrijk voor het welzijn en de ontwikkeling van het individu.
De vraagstelling die wij moeten uitwerken en proberen te beantwoorden in studiewijzer 11 is de volgende:
In hoeverre botsen de belangen van het individu met (of zijn zelfs tegengesteld aan) de belangen van de gemeenschap als geheel?
Aan de hand van een maatschappelijk vraagstuk zal ik deze vraag proberen te beantwoorden en er zullen vergelijkingen worden gemaakt tussen de westerse en de niet-westerse cultuur.

2. Individualisme en communitarisme

2.1 Individualisme
Het individualisme is een standpunt vanuit de filosofie. Het individu wordt boven de massa geplaatst. Het is dus belangrijker als de gemeenschap, de eigen persoonlijkheid geldt. Vrijheid en gelijkheid zijn volgens individualisten rechten die de overheid hen moet verschaffen.
Volgens het individualisme hebben individuen rechten, groepen niet. De belangen van het individu zijn het belangrijkst, of dat zouden ze moeten zijn voor de motivatie van zijn gedrag.
Sommige mensen beweren dat het individualisme de basis legt voor geluk, vrede en veiligheid. Als er namelijk iets individualistisch is, is het geluk wel. Geluk bereik je voor jezelf, niet voor anderen. Geluk ervaar je ook zelf, anderen kunnen niet met je meegenieten, ze voelen niet wat jij voelt.
Je zet jezelf op de eerste plaats en zorgt dus in eerste instantie voor je eigen geluk. Er bestaat geen druk van een groep.
Anderen noemen het individualisme egocentrisch en egoïstisch. De wereld draait niet om jou, jij bent niet de enige persoon op deze aarde. Delen en rekening houden met anderen hoort erbij. Een veel gehoorde kritiek (die mede afkomstig is van de communitaristen) is dat mensen tegenwoordig geen burgerschapszin of gemeenschapszin zouden kennen. Op de langere duur zou dit kunnen leiden tot de ondergang van de democratie en ontwrichting van de samenleving. Deze zal niet langer meer uit een groep mensen bestaan met voornamelijk dezelfde mening en gedachtegang, maar uit een losse verzameling van individuen die door de staat bij elkaar gehouden worden.
Individualisme zou het begrip moraal aantasten omdat moraal immers een product van de gemeenschap is. Zou het individualisme daarom oorzaak zijn van de steeds maar stijgende lijn van berichten over misdaad en geweld? Of heeft het individualisme hier absoluut niets mee te maken, omdat de individualisten zich niet bemoeien met anderen en puur voor zichzelf leven?
Hoe is dit individualisme ontstaan? Men begon in de achttiende eeuw steeds meer waarde te hechten aan het ratio, het verstand. Hiermee zouden alle problemen op te lossen zijn. Het gezin werd hierdoor steeds belangrijker omdat dit de bron was voor het uitwisselen van informatie en het aanleren van gedrag.
Een eeuw later kwam de industrialisatie langzaam op. De economie ging vooruit en de vrouwen in de samenleving verloren hun economische functie en werden geacht thuis voor de kinderen te zorgen.
Men leefde tot ongeveer 1960 in een verzuilde maatschappij. Er was een katholieke zuil, een protestantse zuil, een socialistische en ga zo maar door. Het gezin had nog steeds een belangrijke rol. De man was leidinggevende en de rest volgde braaf. In de negentiende eeuw hadden arbeiders het niet makkelijk en had daarom het gezin, als de hoeksteen van de samenleving, hard nodig. Maar door nieuwe economische ontwikkelingen en doordat er een sociale rechtstaat was ontstaan hadden steeds meer jongeren uit de middenklasse de mogelijkheid om te gaan studeren. In de jaren ’60 en ’70 begon men steeds meer aandacht te krijgen voor het individu. Er ontstond een heftige strijd om individuele vrijheid, emancipatie en zelfontplooiing. Voornamelijk werden deze gevoerd door jonge studenten uit de middenklasse want het was nu eindelijk mogelijk om je eigen persoonlijkheid te ontwikkelen. Het individu was belangrijker geworden door de ontzuiling. Door de verzuiling werd je identiteit voor een groot deel bepaald door de zuil waartoe je behoorde.
Ook was het hedonisme populair in deze tijd. Alles draait om genieten en behoeftebevrediging. En als je behoeften bevredigd worden, zal er (een vorm van) geluk ontstaan. Ook dit had te maken met individualisme.
Tegenwoordig is de westerse samenleving steeds meer individualistisch gaan denken dan de niet-westerse samenleving. Veel buitenlanders vestigen zich tijdelijk in een westers land om verschillende redenen. Hierdoor zijn de inwoners van het westerse land individualistisch ingesteld. Nederland behoort zelfs tot een van de meest individualistische landen. Ook is iedereen veel meer gebrand op carrière maken en maakt men beslissingen die het meest voordelig zijn voor henzelf.
Voorbeeld van een niet-westers land dat individualistisch is ingesteld, is Japan. In Japan willen mensen vrijheid en leven op zichzelf. De Japanse overheid geeft hen niet veel vrijheid en dit belet de bevolking zichzelf te ontplooien. Waarschijnlijk kiezen ze er daarom voor, om in hun
privéleven individualistisch te leven.

2.2 communitarisme
In tegenstelling tot het individualisme gaat het communitarisme uit van het groepsbewustzijn. De gemeenschap is belangrijker dan het individu en de mens wordt benadert als een onderdeel van een groter geheel. Zonder een groep/samenleving kan er geen ontwikkeling van het individu plaatsvinden. Gedragsregels bepalen het handelen van een communitarist. Deze vraagt zich af wat het betekent een individu in een groep te zijn, wat de oorzaak is van de individualisering en hoe een gemeenschap weer samen kan komen. Een begrip dat nauw verwant is aan het communitarisme is het collectivisme. Iedereen is volgens deze leefwijze gelijk en wordt niet in hokjes gestopt. Iedereen wordt op dezelfde manier behandelt en heeft dezelfde rechten.
In zo’n samenleving bestaan geen individuen, mensen zijn lid van een groep. De overheid houdt geen rekening met de belangen van een individu en niemand is een uitzondering.
Vooral niet-westerse landen zijn communitaristisch/collectivistisch ingesteld. Individualisme komt hier nauwelijks voor en communitarisme komt niet/nauwelijks voor in westerse landen.
Taiwan is een voorbeeld van een land dat veel waarde hecht aan groepsverbanden. Op middelbare scholen willen ze bijvoorbeeld niet dat mensen opvallen, dus is het verboden om je haar te verven en heeft iedereen bovendien dezelfde (verplichte) kleding. Ook delen ze alles, in een restaurant wordt eten niet per persoon opgedeeld, maar één schaal per tafel, zodat mensen zelf de verdeling kunnen maken.

3. Een maatschappelijk vraagstuk

3.1 Keuze en uitleg
Als maatschappelijk vraagstuk heb ik gekozen voor de vraag of zelfmoord (met terroristische motieven maar ook met persoonlijke) moreel verantwoord is in een samenleving. Dit ga ik behandelen vanuit het individualisme en vanuit het communitarisme. Uitleg vanuit het individualisme zal bijvoorbeeld ervan uitgaan dat er op zelfmoord niet negatief wordt gereageerd omdat er geen rekening wordt gehouden met anderen en vanuit het communitarisme wordt zelfmoord gezien als taboe, omdat je puur individualistisch denkt en anderen achterlaat met de ellende. Toch kan het vanuit het communitarisme ook vanuit een heel ander standpunt worden bekeken, bijvoorbeeld dat zelfmoord door terroristen zich opoffert als individu om het belang van anderen (de groep) te redden.

3.2 Beschouwing vanuit het individualisme
Zelfmoord is altijd individualistisch als het om persoonlijke redenen gaat. Als je geen uitweg meer ziet van je problemen is voor de zwaar ongelukkige mensen onder ons zelfmoord de oplossing. Maar je laat anderen achter met jouw ellende en misschien nog erger. Iemand zal jouw lichaam vinden, je doet je familie (waarschijnlijk) groot verdriet en alle problemen worden doorgegeven aan je partner/vrienden/familie. Puur individualistisch, je maakt je eigen beslissing en je hebt de vrijheid om dat te doen.
Van de andere kant: als je zelfmoord pleegt voor je vaderland dat zijn geloof (koste wat kost) wil uitbreiden (en dan heb ik het dus over zelfmoordterroristen) doe je dat voor anderen en is het niet individualistisch, dus communitaristisch.
Althans, zo lijkt het op het eerste gezicht.
Maar zelfmoordterroristen wordt na hun dood een prachtig leven in de hemel gegarandeerd met zoveel vrouwen als ze willen en alle erkenning die hen in het leven niet gegeven werd omdat ze zich hebben opgeofferd voor de doelen van de overheid. Stel een individualist is een zelfmoordterrorist. Is dat onmogelijk (om als individualist zelfmoordterrorist te zijn) omdat hij zich opoffert ten voordele van anderen? Of let de (gelovige) individualist alleen maar op wat hem wordt beloofd: een hemels leven na zijn dood, een verzekering om niet in de hel te komen en denkt hij dus alleen maar aan zijn eigen behoeften?
Twee manieren om het te bekijken dus.

3.3 Beschouwing vanuit het communitarisme
Vanuit het communitarisme is zelfmoord niet ‘goed’ omdat je absoluut geen rekening houdt met anderen. Er zijn anderen manieren om je problemen op te lossen zoals psychologische hulp of/en medicijnen. Met deze hulpmiddelen kun je anderen een hoop verdriet en ellende besparen.
Terroristische zelfmoord wordt gezien als opoffering voor anderen. Je bent lid van een samenleving en als deze een doel heeft en jij jezelf voor dit doel opoffert worden daar geen bezwaren tegen gemaakt. Dit geldt meer in niet-westerse culturen, waar het communitarisme ook veel sterker naar voren komt.
Wat je dus ziet (bij zowel individualistische en communitaristische denkwijzen) is dat het wordt bekeken vanuit zeer verschillende standpunten. Maar ook het verschil tussen zelfmoord vanwege persoonlijke problemen en terroristische doeleinden is groot en kan het verschil betekenen tussen ervoor of ertegen zijn in het geval van beide stromingen.

3.4 Botsing/spanningsveld
Er is sprake van een groot spanningsveld tussen het individualisme en het communitarisme. Individu staat tegenover een gemeenschap.
Over het maatschappelijk vraagstuk of zelfmoord moreel verantwoord is denken ze allebei anders. Individualisten beweren dat zelfmoord geen negatieve actie is, omdat je zelf de wil en vrijheid hebt om je eigen beslissingen te maken, en als die beslissing is dat je niet verder wilt in het leven, dan is dat zo.
Communitaristen vinden dat je beslissingen moeten afhangen van wat de groep zegt. En zelfmoord past niet in het rijtje van zaken die je met anderen bespreekt. De groep bepaalt dus je oordeel. Als je kijkt naar het voorbeeld dat ik eerder heb gegeven van Taiwan, dat het daar verboden is om je haar te verven en iedereen dezelfde kleding moet dragen op school omdat je anders opvalt, zou je kunnen zeggen dat zelfmoord een taboe is omdat je hierdoor opvalt. Spanningsveld met het individu dus, sowieso staan deze niet per se negatief tegenover de stelling, maar ook vinden individualisten het belangrijk om niet op te gaan (als een grijze muis) in de groep. Precies het tegenovergestelde van communitarisme (of collectivisme) dus.

4. Mijn standpunt

4.1 De rol van het individu in de gemeenschap
Ik denk dat het niet goed is om voor honderd procent individualistisch of communitaristisch te zijn. Het beste is volgens mij de middenweg. Vrijheid van meningsuiting, zodat je kunt zeggen wat je wil, je eigen beslissingen kunt maken en voor je eigen mening kunt opkomen. Niet volledig opgaan in de massa. Maar ook het gevoel te hebben dat je deel uitmaakt van een groep en dat je steun kunt zoeken bij anderen die er net zo over denken.
Dit klinkt standaard en dat is het misschien ook, maar individualisten en communitaristen hebben beiden positieve en negatieve kanten. Voeg deze samen en hopelijk kom je dan uit op iets met meer positieve kanten en niet veel negatieve kanten. Vrijheid, maar niet te veel. De overheid heeft nog de meeste macht om belangrijke beslissingen te nemen, maar jij als individu hebt hier inspraak op. Dit is denk ik ideaal: er bestaat een samenleving die samen beslissingen maakt (communitaristisch) maar tegelijkertijd bestaat er de mogelijkheid om je eigen mening te laten horen en om in vrijheid je eigen beslissingen te nemen (individualistisch).