Inhoudsopgave
Inleiding bladzijde 2
Hoofdstuk 1: Waar komt kannibalisme vandaan? bladzijde 3-4
Hoofdstuk 2: Kannibalisme vandaag de dag bladzijde 5-6
Hoofdstuk 3: Verschillende invalshoeken van kannibalisme bladzijde 7
Hoofdstuk 4: De betekenis van kannibalisme bladzijde 8-10
Hoofdstuk 5: Gevolgen van Kannibalisme bladzijde 11
Conclusie bladzijde 12
Bronvermelding bladzijde 13
Bijlage 1: Hoofd- en deelvragen bladzijde 14
Bijlage 2: Logboek en plan van aanpak bladzijde 15
Inleiding
Wij hebben als onderwerp voor onze praktische opdracht gekozen voor kannibalisme.
De Dikke van Dale vertelt ons dat kannibalisme (Latijnse naam: Antropofagie) twee definities heeft:
1. Het eten van vlees van een soortgenoot, voornamelijk het eten van mensenvlees door mensen.
2. Het concurreren tegen een eigen product of bedrijfsonderdeel.
Wij zullen het in deze praktische opdracht hebben over de eerste definitie van het woord kannibalisme. Uitgaand van mensen die mensen eten.
We hebben dit onderwerp gekozen omdat kannibalisme ons wel interessant leek. In eerste instantie wilden we onze praktische opdracht over het Spagettimonsterisme doen, dit is het geloof in het vliegende spaghetti monster, doordat het Spagettimonsterisme is ontstaan uit een grap kwam dit onderwerp niet in aanmerking voor de praktische opdracht. Om toch een beetje een bijzonder onderwerp voor onze praktische opdracht te hebben kozen we uiteindelijk voor het onderwerp kannibalisme. Doordat het een niet alledaags onderwerp is wisten wij niet veel van kannibalisme af, het leek ons dan ook interessant om ons wat verder in het kannibalisme te verdiepen. De informatie die wij vonden was voor ons allemaal nieuw, hierdoor is het interessant om met het onderwerp bezig te blijven, dat is natuurlijk ook aan het resultaat af te zien.
Voordat we begonnen zijn met onze praktische opdracht hebben we hoofd- en deelvragen opgesteld.
Hoofdvraag: kannibalisme en haar invloed op samenlevingen.
Deelvragen:
1. Wat houdt Kannibalisme in?
2. Waar en hoe vond Kannibalisme vroeger plaats?
3. Waar en hoe vind Kannibalisme vandaag de dag plaats?
4. Welke invloed heeft Kannibalisme op de samenleving in de desbetreffende landen?
A: Wat is de functie van Kannibalisme?
B: Wat zijn de gevolgen van Kannibalisme?
Aan de hand van de informatie die we hebben verkregen door beantwoording van de deelvragen hopen we conclusies te kunnen trekken die een antwoord geven op de hoofdvraag.
Veel lees plezier!
Waar komt het kannibalisme vandaan?
Ontstaan term ‘kannibalisme’.
Kannibalisme bestaat al vele eeuwen overal over de wereld. Tijdens de reizen van Columbus kwamen de Westerse mensen voor het eerst in aanraking met het kannibalisme.
Doordat Columbus met zijn ontdekkingsreizen nieuwe landen ontdekte kwamen ze in aanraking met de inlandse bevolking en de daar gevestigde cultuur.
Voor de ontdekkingsreizen was er in West-Europa al een vorm van kannibalisme bekend: het opeten van dieren, de vorm van kannibalisme waarbij mensen werden opgegeten was echter voor de westerlingen totaal onbekend.
Columbus wordt in feite de ontdekker van het kannibalisme genoemd, hij heeft de term kannibalisme laten leven.
De term kannibaal is van verschillende dingen afgeleid.
Ten eerste is het afgeleid van ‘Caribal’, wat in het Spaans ‘Carieb’ betekent, iemand van de Caribiën. Later is het woord ‘Caribal’ samengevloeid met het woord ‘Khan’, dit woord komt van de stam 'de Grote Khan'. Columbus dacht mensen uit China van de ‘Grote Khan’ te gaan spreken, dit bleek echter niet het geval te zijn, in plaats van ‘De Grote Khan’ kwam hij kannibalen tegen. Hij ging in gesprek met de kannibalen. In het gesprek meende hij het woord ‘cane-bal’ te horen. Door een samenvloeien van deze drie woorden is uiteindelijk het woord kannibalen ontstaan.
We dachten dat Columbus het kannibalisme had ontdekt. Echter in Frankrijk zijn zelfs botten gevonden van de kannibalistische Neanderthalers van ongeveer 100.000 jaar oud. De resten zijn gevonden in een grot in de buurt van Moula-Guercy in de Ardèche. In totaal zijn er sinds 1991 al bijna tachtig beenderen van Neanderthaler gevonden. Vooral de schedel en de grote arm en beenbotten waren met geweld gebroken om gemakkelijk bij de hersenen en het voedzame beenmerg te komen. Alle beenderen vertonen een gelijk breukpatroon en schaafsporen die ontstaan bij het afschrapen van het vlees. Kannibalisme hoort kennelijk bij de geschiedenis van de mensheid. In het geval van de Franse Neanderthalers is er geen sprake van honger geweest en een begrafenis ritueel was ook uitgesloten. Je kunt dus stellen dat de Franse Neanderthalers kannibalen waren.
Kannibalisme fabeltje of feit?
Columbus was erg geïnteresseerd in het kannibalisme hij kwam daar dan ook open voor uit. Geïnspireerd door het kannibalisme heeft Columbus aardig wat lugubere tekeningen en reisverslagen over kannibalen gemaakt. Jammer genoeg zijn veel van deze werken verloren gegaan, dus is er niet veel bewijs bewaard gebleven.
Door de jaren heen zijn er veel reisverslagen gevonden over kannibalen. Er zijn echter maar weinig verslagen die konden bewijzen dat kannibalisme bestond, daarom wordt er ook nog wel eens aan het bestaan van kannibalisme getwijfeld.
Ondanks dat harde bewijzen voor het bestaan van kannibalisme gering zijn kun je kannibalisme niet afdoen als ‘zomaar een fabeltje’.
In het verleden zijn er wel mensen geweest die met allerlei bewijzen aankwamen om daarmee het bestaan van het kannibalisme te ontkennen, alleen daar staan inmiddels bewijzen tegenover die het bestaan van kannibalisme aantonen. Het is daarom zinloos om kannibalisme te ontkennen, men doet er beter aan het kannibalisme te bestuderen en begrijpen.
Er bestaan enkele harde bewijzen waardoor je niet meer om het kannibalisme heen kan, dit zijn de gemummificeerde Maori hoofden die door de Maori”s aan de Westerlingen werden verkocht. De Maori vond het geweldig dat mensen geld wilden betalen voor hun overwinningen in oorlogen, de Westerse wereld vond hierin het bewijs dat kannibalisme dus echt heeft bestaan!
Recent is er echter een omslag gekomen in deze hoofdenhandel.
Maori hoofden worden weer teruggeven, zodat ze in hun thuisland alsnog een eervolle begrafenis kunnen krijgen. Op deze manier proberen de Maori hun imago een beetje op te poetsen.
In ieder geval kun je zeggen wat je wilt, maar kannibalisme is een feit en dat valt niet te ontkennen.
Hierbij een overzicht van de plaatsen waar bewijzen zijn gevonden van kannibalisme.
Locatie Stam Type kannibalisme
India Indiërs Endo-kannibalisme
Afrika Leopard gemeenschap, Kongolese en Nigeriaanse stammen Endo-kannibalisme
Fiji Fijiërs Exo-kannibalisme in tijden van oorlog
Nieuw-Zeeland Maori Exo-kannibalisme in tijden van oorlog
Zuid-Amerika en Midden-Amerika Tupinamba en Azteken Endo- en exo-kannibalisme
Canada en Noord Amerika Sommige indianenstammen Endo- en exo-kannibalisme
Nieuw Guinea Gimi en Fore Endo-kannibalisme
Kannibalisme vandaag de dag
Modern kannibalisme
Kannibalisme is niet alleen iets van stammen in afgelegen gebieden of iets van vroeger. Het is iets wat vandaag de dag nog steeds plaats vindt. Een vrij recent voorbeeld is het volgende:
Eind 2002 heeft een man uit Duitsland op een homoseksuele website een oproep geplaatst voor iemand die zich vrijwillig door hem zou willen laten opeten. Op deze oproep is gereageerd. Samen met het slachtoffer eet de man het geslachtsdeel van het slachtoffer op. Vervolgens vermoord de man zijn slachtoffer en eet hem verder geheel op. Het hele schouwspel is vastgelegd op video, na zijn daad heeft de man zich vrijwillig aangegeven bij de politie.
De wereld reageerde geschokt en vroeg zich af: waarom? Wetenschappers verklaren dat waarschijnlijk elk mens wel kannibalistische neigingen heeft, alleen doordat er een taboe op kannibalisme ligt zijn de mensen in de Westerse Wereld geschokt, ze kunnen door dergelijke voorvallen niet langer het bestaan van kannibalisme ontkennen, ze zullen het moeten accepteren.
Een ander voorbeeld van recent kannibalisme is de Andes vlieg ramp. In 1972 crashte een vliegtuig in de Andes, de 16 overlevenden waren genoodzaakt om 72 dagen door te brengen in de ijzige kou. Om in leven te kunnen blijven hebben ze uiteindelijk het vlees van de overledenen opgegeten. Dit was dan wel een vorm van noodzakelijk kannibalisme, maar het blijft kannibalisme.
Kannibalen zijn vaak mensen die lijden aan persoonlijkheidsstoornissen, waarbij schizofrenie de meest voorkomende is.
Enkele andere bekende voorbeelden zijn:
• Jeffrey Lionel Dahmer: Hij begon al op jonge leeftijd met het zoeken van overreden dieren, deze lijken maakte hij open en at ze vervolgens op. Op latere leeftijd begon hij ook mensen te vermoorden. Hij heeft ongeveer acht moorden gepleegd, de achtste moord op een zwarte homoseksuele man heeft hij toegegeven. Naast de moorden werden er overal in zijn huis lichaamsdelen en schedels gevonden.
• Edward Theodore Gein: Hij was een jongen die al op jonge leeftijd er helemaal alleen voor kwam te staan doordat zijn beide ouders en zijn broer overleden. De eenzaamheid dreef hem tot een vreemd soort waanzin, er ontstond bij hem een obsessie voor het vrouwelijke lichaam. Hij haalde zijn moeder uit haar graf en stroopte haar huid af. Vervolgens begon hij haar huid zelf te dragen. Zijn obsessie groeide, hij begon nu vrouwen te vermoorden om deze vervolgens helemaal te ontleden. Van het lichaam van de vrouw maakte hij voorwerpen, zoals een riem van de tepels van de vrouw.
Kannibalisme verder van huis
Wanneer we verder van huis komen komt kannibalisme nog veel vaker voor dan we denken. In veel buitenlandse stammen zoals de Fore stam in Papua Nieuw Guinea is het ritueel kannibalisme niet zo heel ver terug in het verleden te vinden. Bij de Fore stam bestond er een ritueel waarbij bepaalde lichaamsdelen van overledenen werden opgegeten door voornamelijk vrouwen en kinderen. Wat bleek, een groot deel van de vrouwen leden aan een zenuwaandoening: de trilziekte of Kuru.
Deze ziekte wordt veroorzaakt door prionen, dit zijn deeltjes die ontstaan uit eiwitten en die onafbreekbaar zijn. Uiteindelijk tasten deze prionen het zenuwstelsel aan. Kuru lijkt erg veel op de Gekkekoeienziekte. Net als bij Kuru wordt de Gekkekoeienziekte veroorzaakt doordat er overledenen van dezelfde soort worden gegeten, zoals koeien die andere dode koeien eten die verwerkt zijn in het voer.
Na de ontdekking van de ziekte Kuru wordt kannibalisme in Papua Nieuw Guinea ook verboden.
Kannibalisme ingeburgerd in onze cultuur
Naast het feit dat kannibalisme vandaag de dag nog steeds voorkomt wordt er steeds meer aandacht aan kannibalisme geschonken. Mensen nemen het kannibalisme niet altijd serieus en ervaren het al gauw als een fabeltje. Neem bijvoorbeeld de film ‘Hannibal lector’, ‘The cook’, ‘The thief’ of ‘The wife and her lover’, allemaal voorbeelden van kannibalisme, maar omdat het in een film zit wordt het afgedaan als ‘nep’.
Kannibalisme is iets van zowel vroeger als tegenwoordig. Door de jaren heen zijn er allerlei uitdrukkingen ontstaan met betrekking tot het kannibalisme, zoals:
• Ik kan zijn bloed wel drinken
• Hij is om op te vreten
• Die vrouw is net een oude taart
Al deze kannibalistische uitdrukkingen worden tegenwoordig nog steeds gebruikt, het enige verschil met vroeger is dat ze nu niet letterlijk meer worden bedoeld.
De verschillende invalshoeken van kannibalisme
Archeologisch en Antropologisch
Wat we weten over het kannibalisme is ons verteld door missionarissen, avonturiers, ontdekkingsreizigers en archeologen die in aanraking zijn geweest met het kannibalisme.
De verschillende mensen bekijken het kannibalisme elk op hun eigen manier.
De missionaris bijvoorbeeld zal vooral kijken naar de cultuur, en het religieuze aspect van het kannibalisme.
De archeoloog zal op zoek zijn naar harde bewijzen, de tijd waarin het voorkwam en de manier waarop het kannibalisme plaats vond.
De ontdekkingsreizigers, de missionarissen etc. hebben vaak gezien wat er gaande was en hebben hierover geschreven. Zij hebben de groepen geobserveerd terwijl ze daar waren. Vaak was dit in de koloniale tijd. Ze werden uitgenodigd voor dergelijke ceremonies.
De archeologen hebben botten gevonden die er zo uit zagen dat dit als bewijs kan dienen voor kannibalisme. ( Bijvoorbeeld: De botten van de kannibalistische Neanderthalers.)
Archeologische bewijzen:
Bewijzen in botten:
• Op dezelfde manier gebroken botten
• Bewijs van het koken van botten.
• Dezelfde schaaf patronen op botten.
Dit zijn voldoende bewijzen voor kannibalisme.
Je kunt dus op twee manieren naar het fenomeen ‘kannibalisme’ kijken. Je kunt het bekijken vanuit de archeologische, meer gericht op harde bewijzen en de antropologische invalshoek, meer gericht op het culturele en religieuze aspect.
De betekenis van kannibalisme
De oorsprong van kannibalisme is eeuwen terug te vinden. Kannibalen eten niet zomaar mensen. Zou je een kannibaal vragen wat hem ertoe brengt mensen te eten, dan zou hij daar een verklaring voor hebben. Aan deze verklaring hecht hij veel betekenis.
Om de verschillende betekenissen van kannibalisme te achterhalen is het belangrijk om eerst een onderscheid te maken tussen de vier verschillende vormen van kannibalisme, endo-kannibalisme, exo-kannibalisme, crimineel kannibalisme en survival kannibalisme.
Endo-kannibalisme
Endo-kannibalisme is het eten van delen, of zelf hele lichamen van verwanten, aanverwanten of andere groepsgenoten. Kannibalen die tot deze groep behoren eten mensen om het geloof. Zij geloven dat door bepaalde ingewanden op te eten de goden gunstig worden gestemd, de goden zouden dan in ruil de geest van de overledene bewaren en veiligstellen. Endo-Kannibalisten geloven dat wanneer de goden niet gunstig worden gestemd dat het einde van de mensheid zou betekenen, zij zien het opeten van mensen dus als de enige manier om te overleven.
Endo-kannibalisme kwam in Egypte voor, in Griekse mythes, maar ook in het christelijke geloof. Zelfs in het oude testament wordt hierover gesproken, met Abraham is dit echter veranderd, God verbood toen het offeren van kinderen. Wat recenter komt het endo-kannibalisme voor bij de Fore stam.
Exo-kannibalisme
In tegenstelling tot endo-kannibalen eten exo-kannibalen niet hun verwanten, aanverwanten of andere groepsgenoten op. Kannibalen die kunnen worden gerekend tot de groep exo-kannibalen eten bepaalde lichaamsdelen van vijandelijke oorlogsslachtoffers op. Exo-kannibalen geloven in “tapu” en “noa”. Tapu zijn bepaalde domeinen of dingen die spiritueel of sacraal zijn. Noa kan worden omschreven als ‘gewoon’ niet tapu.
Voor exo-kannibalen was het als een straf wanneer jouw lichaam of delen van je lichaam in verband worden gebracht met voedsel. Het lichaam wordt dan ineens noa gemaakt, niet meer menselijk, ontdaan van zijn tapu-status. Zij geloofden dat het hoofd zeer tapu is. Het was dus des te erger wanneer de overwinnaars van een strijd de vijandelijke oorlogslachtoffers onthoofden, de hoofden kookten en vervolgend opaten. De exo-kannibalen geloofden dat wanneer je de vijand opat je de krachten en geest van de vijand overnam en zo zelf sterker werd. Een enkele keer werden de hoofden na het koken gemummificeerd, deze werden regelmatig tentoongesteld aan de rand van het dorp als vernedering van de overwonnen volkeren en ter eer en glorie van de overwinnaars.
Exo-kannibalisme komt echter minder vaak voor dan endo-kannibalisme aangezien exo-kannibalisme alleen maar plaats vindt na een overwonnen oorlog.
Een voorbeeld van exo-kannibalisten is de Maori in Nieuw-Zeeland.
Door kannibalisme in ruwweg twee groepen te splitsen kun je de grote hoofdredenen van kannibalisme achterhalen. Aan de ene kant de religieuze betekenis en aan de andere kant om eer en glorie te verkrijgen van de overwonnen volkeren.
Tegenwoordig is kannibalisme bijna overal verboden. Waar kannibalisme niet verboden is, is het moreel onacceptabel, zoals in Engeland en Amerika. In deze landen wordt kannibalisme gestraft met een andere aanverwante straf, bijvoorbeeld met de straf voor moord.
Doordat kannibalisme moreel onacceptabel en in veel landen verboden is en wordt bestraft is kannibalisme dan ook door de jaren heen erg afgenomen.
Crimineel kannibalisme
Een heel enkele keer hoor je nog een verhaal over kannibalisme. Deze manier van kannibalisme vindt plaats om heel andere redenen dan het endo- of exo-kannibalisme.
Wanneer je tegenwoordig iets over kannibalisme hoort dan spreek je al snel over crimineel kannibalisme. Wanneer je als persoon een andere persoon gebruikt als consumptie dan spreek je van crimineel kannibalisme.
Crimineel kannibalisme kun je opsplitsen in vier verschillende groepen, agressie kannibalisme, spiritueel of ritueel kannibalisme, seksueel kannibalisme en genotzucht kannibalisme.
• Het agressie kannibalisme. Deze vorm is de ultieme vorm om een andere persoon te domineren. Bij deze vorm van kannibalisme eet de kannibaal dan ook mensenvlees om op die manier macht en controle te verkrijgen over het slachtoffer. Agressie kannibalisme vindt vaak plaats om de volgende motieven: vijandigheid, angst of wraak.
• Het spiritueel of ritueel kannibalisme. Bij deze vorm van kannibalisme eet de kannibaal mensenvlees op om zelf op een hoger spiritueel niveau terecht komen. Zij geloven dat door het eten van mensenvlees het slachtoffer op de één of andere manier spiritueel een deel van hun wordt en dat ze een deel van het slachtoffer overnemen.
• Het seksueel kannibalisme. Bij deze vorm van kannibalisme eet de kannibaal mensenvlees op om zichzelf seksueel te bevredigen. Het hoeft echter niet altijd te betekenen dat de kannibaal door het eten van mensenvlees seksuele voldoening krijgt. In sommige gevallen kan de kannibaal door het eten van mensenvlees worden bevrijd van seksuele frustraties of opgekropte woede. Seksueel kannibalisme wordt gezien als een vorm van seksueel sadisme en wordt vaak geassocieerd met het fenomeen, seks met doden.
• Het genotzucht kannibalisme. Bij deze vorm van kannibalisme eet de kannibaal mensenvlees omdat hij dat gewoonweg lekker vindt.
Wanneer we over crimineel kannibalisme spreken is het vaak zo dat er niet gesproken kan worden over één bepaalde vorm van crimineel kannibalisme. Meestal overlappen de verschillende vormen elkaar, de kannibaal eet bijvoorbeeld mensenvlees omdat hij het lekker vindt en in een hoger spiritueel niveau terecht wil komen.
Naast het endo-kannibalisme, exo-kannibalisme en het crimineel kannibalisme is er een nog een vierde vorm het survival kannibalisme. Dit is een vorm die meer geaccepteerd is doordat mensen zich hierin kunnen verplaatsen. “Nood breekt wet”.
De gevolgen van het kannibalisme
Zoals wij al eerder hebben verteld is kannibalisme in de meeste landen strafbaar. In de landen waar kannibalisme geen strafbaar feit is, wordt kannibalisme beschouwd als moreel onacceptabel en wordt het bestraft met een aanverwante straf.
Ondanks dat kannibalisme over de hele wereld streng bestraft wordt is kannibalisme in sommige situaties moreel acceptabel. We spreken dan over survival kannibalisme, deze vorm van geaccepteerd kannibalisme vindt plaats wanneer iemand mensenvlees eet omdat dat in die situatie de enige manier om te overleven is.
Survival kannibalisme is erg zeldzaam, in de afgelopen 200 jaar is het een aantal keer voorgekomen. Ondanks dat mensen deze vorm van kannibalisme accepteren wordt ook survival kannibalisme vaak wel bestraft.
Het is lastig te oordelen wat je zelf zou doen in een dergelijke situatie, bij de meeste mensen zal uiteindelijk hun overlevingsinstinct een grote rol spelen, zij zullen proberen zichzelf te redden op welke manier dan ook.
Ook al vindt survival kannibalisme plaats in situaties waar het gaat om de keuze tussen leven en dood, het blijft kannibalisme, het opeten van mensen. De mensen hebben survival kannibalisme dan wel min of meer geaccepteerd, alleen nog steeds zullen ze met afgunst en spot kijken naar de situatie en vooral ook neerkijken op de persoon of personen die het door survival kannibalisme hebben overleefd.
De gerechtelijke en sociale straffen voor kannibalisme zijn hoog. Mensen worden gerechtelijk bestraft alleen daarnaast krijgen zij nooit meer hun eigen leven terug, mensen zullen je altijd met afgunst aankijken, en je het stempel kannibaal opdrukken.
Naast de gerechtelijke en sociale gevolgen zijn er ook nog de medische gevolgen. Bepaalde vormen van kannibalisme brengen ziektes met zich mee, denk aan de ziekte Kuru die veroorzaakt wordt door het eten van hersenen.
Het fenomeen ‘kannibalisme’ is in de meeste samenlevingen taboe. De gevolgen van kannibalisme wens je niemand toe. Als kannibaal leef je in je eigen wereld, een wereld die ieder ander mens verafschuwt en niet begrijpt.
Conclusie
De geschiedenis van kannibalisme gaat ver terug. Zouden we helemaal naar het begin van het kannibalisme terug willen gaan dan moeten we het enkel doen met de archeologische vondsten.
Door de archeologie en de ontdekkingsreizen zijn wij veel te weten gekomen over het kannibalisme.
We zijn te weten gekomen dat het kannibalisme veel verder terug ging dan wij Westerse mensen dachten, Columbus is dus de ‘uitvinder’ van iets wat al bestond.
Verder zijn we te weten gekomen dat kannibalisme tegenwoordig nog steeds voorkomt. We hebben gemerkt dat de reden voor kannibalisme echter door de jaren heen is veranderd, in het verleden was de rituele en de oorlogsbetekenis vooral belangrijk, terwijl je tegenwoordig het criminele kannibalisme meer tegenkomt.
Doordat je het kannibalisme vanuit verschillende invalshoeken kunt bekijken merk je dat je een heel breed beeld van het kannibalisme door de jaren heen kunt schetsen.
Aan de hand van deze informatie kunnen we de hoofdvraag: wat is de invloed van kannibalisme op de samenleving beantwoorden. Kannibalisme is een verzwegen onderwerp, er rust een groot taboe op.
Vroeger nam kannibalisme een grote plaats in, in de samenleving, de mensen geloofden dat wanneer er niet aan kannibalisme zou worden gedaan de mensheid zou uitsterven. Kannibalisme werd beschouwd als een overlevingsvorm.
Oorzaak verdwijning kannibalisme
Vandaag de dag zijn wij niet meer zo bijgelovig, kannibalisme is verbannen uit de samenleving. Terwijl het eerst een groot onderdeel van het dagelijkse leven was is kannibalisme nu terug gebracht tot nagenoeg nul. Kannibalisme wordt beschouwd als moreel onacceptabel, de mensen begrijpen nu dat kannibalisme geen nut heeft en alleen maar erge gevolgen met zich meebrengt, zoals de ziekte Kuru. Mensen die wel aan kannibalisme doen worden bestraft en uitgestoten uit de samenleving. Vooral het christendom heeft grote invloed gehad op de uitroeiing van het kannibalisme.
Bronvermelding
Boeken:
• Jens Bjerre – 1957- De laatste kannibalen in Nieuw Guinea – Scheltens&Giltay, Amsterdam
Internet:
• http://www.crimelibrary.com/criminal_mind/psychology/cannibalism/,
Rachael Bell
• http://www.kennislink.nl/web/show?id=143086,
Dr. Toon van Meijl
• http://www.uitvaartkompas.nl/themes/sept2004/content/cultuur.php
• http://www.sesha.net/eden/nieuws/1999-04.asp
• http://www.rzuser.uni-heidelberg.de/~klukasc2/cannibalism.pdf,
Karoline Lukaschek
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Kannibalisme
Inleiding bladzijde 2
Hoofdstuk 1: Waar komt kannibalisme vandaan? bladzijde 3-4
Hoofdstuk 2: Kannibalisme vandaag de dag bladzijde 5-6
Hoofdstuk 3: Verschillende invalshoeken van kannibalisme bladzijde 7
Hoofdstuk 4: De betekenis van kannibalisme bladzijde 8-10
Hoofdstuk 5: Gevolgen van Kannibalisme bladzijde 11
Conclusie bladzijde 12
Bronvermelding bladzijde 13
Bijlage 1: Hoofd- en deelvragen bladzijde 14
Bijlage 2: Logboek en plan van aanpak bladzijde 15
Inleiding
Wij hebben als onderwerp voor onze praktische opdracht gekozen voor kannibalisme.
De Dikke van Dale vertelt ons dat kannibalisme (Latijnse naam: Antropofagie) twee definities heeft:
1. Het eten van vlees van een soortgenoot, voornamelijk het eten van mensenvlees door mensen.
2. Het concurreren tegen een eigen product of bedrijfsonderdeel.
Wij zullen het in deze praktische opdracht hebben over de eerste definitie van het woord kannibalisme. Uitgaand van mensen die mensen eten.
We hebben dit onderwerp gekozen omdat kannibalisme ons wel interessant leek. In eerste instantie wilden we onze praktische opdracht over het Spagettimonsterisme doen, dit is het geloof in het vliegende spaghetti monster, doordat het Spagettimonsterisme is ontstaan uit een grap kwam dit onderwerp niet in aanmerking voor de praktische opdracht. Om toch een beetje een bijzonder onderwerp voor onze praktische opdracht te hebben kozen we uiteindelijk voor het onderwerp kannibalisme. Doordat het een niet alledaags onderwerp is wisten wij niet veel van kannibalisme af, het leek ons dan ook interessant om ons wat verder in het kannibalisme te verdiepen. De informatie die wij vonden was voor ons allemaal nieuw, hierdoor is het interessant om met het onderwerp bezig te blijven, dat is natuurlijk ook aan het resultaat af te zien.
Voordat we begonnen zijn met onze praktische opdracht hebben we hoofd- en deelvragen opgesteld.
Hoofdvraag: kannibalisme en haar invloed op samenlevingen.
Deelvragen:
1. Wat houdt Kannibalisme in?
2. Waar en hoe vond Kannibalisme vroeger plaats?
3. Waar en hoe vind Kannibalisme vandaag de dag plaats?
4. Welke invloed heeft Kannibalisme op de samenleving in de desbetreffende landen?
A: Wat is de functie van Kannibalisme?
B: Wat zijn de gevolgen van Kannibalisme?
Veel lees plezier!
Waar komt het kannibalisme vandaan?
Ontstaan term ‘kannibalisme’.
Kannibalisme bestaat al vele eeuwen overal over de wereld. Tijdens de reizen van Columbus kwamen de Westerse mensen voor het eerst in aanraking met het kannibalisme.
Doordat Columbus met zijn ontdekkingsreizen nieuwe landen ontdekte kwamen ze in aanraking met de inlandse bevolking en de daar gevestigde cultuur.
Voor de ontdekkingsreizen was er in West-Europa al een vorm van kannibalisme bekend: het opeten van dieren, de vorm van kannibalisme waarbij mensen werden opgegeten was echter voor de westerlingen totaal onbekend.
Columbus wordt in feite de ontdekker van het kannibalisme genoemd, hij heeft de term kannibalisme laten leven.
De term kannibaal is van verschillende dingen afgeleid.
Ten eerste is het afgeleid van ‘Caribal’, wat in het Spaans ‘Carieb’ betekent, iemand van de Caribiën. Later is het woord ‘Caribal’ samengevloeid met het woord ‘Khan’, dit woord komt van de stam 'de Grote Khan'. Columbus dacht mensen uit China van de ‘Grote Khan’ te gaan spreken, dit bleek echter niet het geval te zijn, in plaats van ‘De Grote Khan’ kwam hij kannibalen tegen. Hij ging in gesprek met de kannibalen. In het gesprek meende hij het woord ‘cane-bal’ te horen. Door een samenvloeien van deze drie woorden is uiteindelijk het woord kannibalen ontstaan.
We dachten dat Columbus het kannibalisme had ontdekt. Echter in Frankrijk zijn zelfs botten gevonden van de kannibalistische Neanderthalers van ongeveer 100.000 jaar oud. De resten zijn gevonden in een grot in de buurt van Moula-Guercy in de Ardèche. In totaal zijn er sinds 1991 al bijna tachtig beenderen van Neanderthaler gevonden. Vooral de schedel en de grote arm en beenbotten waren met geweld gebroken om gemakkelijk bij de hersenen en het voedzame beenmerg te komen. Alle beenderen vertonen een gelijk breukpatroon en schaafsporen die ontstaan bij het afschrapen van het vlees. Kannibalisme hoort kennelijk bij de geschiedenis van de mensheid. In het geval van de Franse Neanderthalers is er geen sprake van honger geweest en een begrafenis ritueel was ook uitgesloten. Je kunt dus stellen dat de Franse Neanderthalers kannibalen waren.
Columbus was erg geïnteresseerd in het kannibalisme hij kwam daar dan ook open voor uit. Geïnspireerd door het kannibalisme heeft Columbus aardig wat lugubere tekeningen en reisverslagen over kannibalen gemaakt. Jammer genoeg zijn veel van deze werken verloren gegaan, dus is er niet veel bewijs bewaard gebleven.
Door de jaren heen zijn er veel reisverslagen gevonden over kannibalen. Er zijn echter maar weinig verslagen die konden bewijzen dat kannibalisme bestond, daarom wordt er ook nog wel eens aan het bestaan van kannibalisme getwijfeld.
Ondanks dat harde bewijzen voor het bestaan van kannibalisme gering zijn kun je kannibalisme niet afdoen als ‘zomaar een fabeltje’.
In het verleden zijn er wel mensen geweest die met allerlei bewijzen aankwamen om daarmee het bestaan van het kannibalisme te ontkennen, alleen daar staan inmiddels bewijzen tegenover die het bestaan van kannibalisme aantonen. Het is daarom zinloos om kannibalisme te ontkennen, men doet er beter aan het kannibalisme te bestuderen en begrijpen.
Er bestaan enkele harde bewijzen waardoor je niet meer om het kannibalisme heen kan, dit zijn de gemummificeerde Maori hoofden die door de Maori”s aan de Westerlingen werden verkocht. De Maori vond het geweldig dat mensen geld wilden betalen voor hun overwinningen in oorlogen, de Westerse wereld vond hierin het bewijs dat kannibalisme dus echt heeft bestaan!
Recent is er echter een omslag gekomen in deze hoofdenhandel.
Maori hoofden worden weer teruggeven, zodat ze in hun thuisland alsnog een eervolle begrafenis kunnen krijgen. Op deze manier proberen de Maori hun imago een beetje op te poetsen.
In ieder geval kun je zeggen wat je wilt, maar kannibalisme is een feit en dat valt niet te ontkennen.
Hierbij een overzicht van de plaatsen waar bewijzen zijn gevonden van kannibalisme.
Locatie Stam Type kannibalisme
India Indiërs Endo-kannibalisme
Afrika Leopard gemeenschap, Kongolese en Nigeriaanse stammen Endo-kannibalisme
Nieuw-Zeeland Maori Exo-kannibalisme in tijden van oorlog
Zuid-Amerika en Midden-Amerika Tupinamba en Azteken Endo- en exo-kannibalisme
Canada en Noord Amerika Sommige indianenstammen Endo- en exo-kannibalisme
Nieuw Guinea Gimi en Fore Endo-kannibalisme
Kannibalisme vandaag de dag
Modern kannibalisme
Kannibalisme is niet alleen iets van stammen in afgelegen gebieden of iets van vroeger. Het is iets wat vandaag de dag nog steeds plaats vindt. Een vrij recent voorbeeld is het volgende:
Eind 2002 heeft een man uit Duitsland op een homoseksuele website een oproep geplaatst voor iemand die zich vrijwillig door hem zou willen laten opeten. Op deze oproep is gereageerd. Samen met het slachtoffer eet de man het geslachtsdeel van het slachtoffer op. Vervolgens vermoord de man zijn slachtoffer en eet hem verder geheel op. Het hele schouwspel is vastgelegd op video, na zijn daad heeft de man zich vrijwillig aangegeven bij de politie.
De wereld reageerde geschokt en vroeg zich af: waarom? Wetenschappers verklaren dat waarschijnlijk elk mens wel kannibalistische neigingen heeft, alleen doordat er een taboe op kannibalisme ligt zijn de mensen in de Westerse Wereld geschokt, ze kunnen door dergelijke voorvallen niet langer het bestaan van kannibalisme ontkennen, ze zullen het moeten accepteren.
Kannibalen zijn vaak mensen die lijden aan persoonlijkheidsstoornissen, waarbij schizofrenie de meest voorkomende is.
Enkele andere bekende voorbeelden zijn:
• Jeffrey Lionel Dahmer: Hij begon al op jonge leeftijd met het zoeken van overreden dieren, deze lijken maakte hij open en at ze vervolgens op. Op latere leeftijd begon hij ook mensen te vermoorden. Hij heeft ongeveer acht moorden gepleegd, de achtste moord op een zwarte homoseksuele man heeft hij toegegeven. Naast de moorden werden er overal in zijn huis lichaamsdelen en schedels gevonden.
• Edward Theodore Gein: Hij was een jongen die al op jonge leeftijd er helemaal alleen voor kwam te staan doordat zijn beide ouders en zijn broer overleden. De eenzaamheid dreef hem tot een vreemd soort waanzin, er ontstond bij hem een obsessie voor het vrouwelijke lichaam. Hij haalde zijn moeder uit haar graf en stroopte haar huid af. Vervolgens begon hij haar huid zelf te dragen. Zijn obsessie groeide, hij begon nu vrouwen te vermoorden om deze vervolgens helemaal te ontleden. Van het lichaam van de vrouw maakte hij voorwerpen, zoals een riem van de tepels van de vrouw.
Kannibalisme verder van huis
Wanneer we verder van huis komen komt kannibalisme nog veel vaker voor dan we denken. In veel buitenlandse stammen zoals de Fore stam in Papua Nieuw Guinea is het ritueel kannibalisme niet zo heel ver terug in het verleden te vinden. Bij de Fore stam bestond er een ritueel waarbij bepaalde lichaamsdelen van overledenen werden opgegeten door voornamelijk vrouwen en kinderen. Wat bleek, een groot deel van de vrouwen leden aan een zenuwaandoening: de trilziekte of Kuru.
Deze ziekte wordt veroorzaakt door prionen, dit zijn deeltjes die ontstaan uit eiwitten en die onafbreekbaar zijn. Uiteindelijk tasten deze prionen het zenuwstelsel aan. Kuru lijkt erg veel op de Gekkekoeienziekte. Net als bij Kuru wordt de Gekkekoeienziekte veroorzaakt doordat er overledenen van dezelfde soort worden gegeten, zoals koeien die andere dode koeien eten die verwerkt zijn in het voer.
Na de ontdekking van de ziekte Kuru wordt kannibalisme in Papua Nieuw Guinea ook verboden.
Naast het feit dat kannibalisme vandaag de dag nog steeds voorkomt wordt er steeds meer aandacht aan kannibalisme geschonken. Mensen nemen het kannibalisme niet altijd serieus en ervaren het al gauw als een fabeltje. Neem bijvoorbeeld de film ‘Hannibal lector’, ‘The cook’, ‘The thief’ of ‘The wife and her lover’, allemaal voorbeelden van kannibalisme, maar omdat het in een film zit wordt het afgedaan als ‘nep’.
Kannibalisme is iets van zowel vroeger als tegenwoordig. Door de jaren heen zijn er allerlei uitdrukkingen ontstaan met betrekking tot het kannibalisme, zoals:
• Ik kan zijn bloed wel drinken
• Hij is om op te vreten
• Die vrouw is net een oude taart
Al deze kannibalistische uitdrukkingen worden tegenwoordig nog steeds gebruikt, het enige verschil met vroeger is dat ze nu niet letterlijk meer worden bedoeld.
De verschillende invalshoeken van kannibalisme
Archeologisch en Antropologisch
Wat we weten over het kannibalisme is ons verteld door missionarissen, avonturiers, ontdekkingsreizigers en archeologen die in aanraking zijn geweest met het kannibalisme.
De verschillende mensen bekijken het kannibalisme elk op hun eigen manier.
De missionaris bijvoorbeeld zal vooral kijken naar de cultuur, en het religieuze aspect van het kannibalisme.
De archeoloog zal op zoek zijn naar harde bewijzen, de tijd waarin het voorkwam en de manier waarop het kannibalisme plaats vond.
De archeologen hebben botten gevonden die er zo uit zagen dat dit als bewijs kan dienen voor kannibalisme. ( Bijvoorbeeld: De botten van de kannibalistische Neanderthalers.)
Archeologische bewijzen:
Bewijzen in botten:
• Op dezelfde manier gebroken botten
• Bewijs van het koken van botten.
• Dezelfde schaaf patronen op botten.
Dit zijn voldoende bewijzen voor kannibalisme.
Je kunt dus op twee manieren naar het fenomeen ‘kannibalisme’ kijken. Je kunt het bekijken vanuit de archeologische, meer gericht op harde bewijzen en de antropologische invalshoek, meer gericht op het culturele en religieuze aspect.
De betekenis van kannibalisme
De oorsprong van kannibalisme is eeuwen terug te vinden. Kannibalen eten niet zomaar mensen. Zou je een kannibaal vragen wat hem ertoe brengt mensen te eten, dan zou hij daar een verklaring voor hebben. Aan deze verklaring hecht hij veel betekenis.
Om de verschillende betekenissen van kannibalisme te achterhalen is het belangrijk om eerst een onderscheid te maken tussen de vier verschillende vormen van kannibalisme, endo-kannibalisme, exo-kannibalisme, crimineel kannibalisme en survival kannibalisme.
Endo-kannibalisme is het eten van delen, of zelf hele lichamen van verwanten, aanverwanten of andere groepsgenoten. Kannibalen die tot deze groep behoren eten mensen om het geloof. Zij geloven dat door bepaalde ingewanden op te eten de goden gunstig worden gestemd, de goden zouden dan in ruil de geest van de overledene bewaren en veiligstellen. Endo-Kannibalisten geloven dat wanneer de goden niet gunstig worden gestemd dat het einde van de mensheid zou betekenen, zij zien het opeten van mensen dus als de enige manier om te overleven.
Endo-kannibalisme kwam in Egypte voor, in Griekse mythes, maar ook in het christelijke geloof. Zelfs in het oude testament wordt hierover gesproken, met Abraham is dit echter veranderd, God verbood toen het offeren van kinderen. Wat recenter komt het endo-kannibalisme voor bij de Fore stam.
Exo-kannibalisme
In tegenstelling tot endo-kannibalen eten exo-kannibalen niet hun verwanten, aanverwanten of andere groepsgenoten op. Kannibalen die kunnen worden gerekend tot de groep exo-kannibalen eten bepaalde lichaamsdelen van vijandelijke oorlogsslachtoffers op. Exo-kannibalen geloven in “tapu” en “noa”. Tapu zijn bepaalde domeinen of dingen die spiritueel of sacraal zijn. Noa kan worden omschreven als ‘gewoon’ niet tapu.
Voor exo-kannibalen was het als een straf wanneer jouw lichaam of delen van je lichaam in verband worden gebracht met voedsel. Het lichaam wordt dan ineens noa gemaakt, niet meer menselijk, ontdaan van zijn tapu-status. Zij geloofden dat het hoofd zeer tapu is. Het was dus des te erger wanneer de overwinnaars van een strijd de vijandelijke oorlogslachtoffers onthoofden, de hoofden kookten en vervolgend opaten. De exo-kannibalen geloofden dat wanneer je de vijand opat je de krachten en geest van de vijand overnam en zo zelf sterker werd. Een enkele keer werden de hoofden na het koken gemummificeerd, deze werden regelmatig tentoongesteld aan de rand van het dorp als vernedering van de overwonnen volkeren en ter eer en glorie van de overwinnaars.
Exo-kannibalisme komt echter minder vaak voor dan endo-kannibalisme aangezien exo-kannibalisme alleen maar plaats vindt na een overwonnen oorlog.
Een voorbeeld van exo-kannibalisten is de Maori in Nieuw-Zeeland.
Door kannibalisme in ruwweg twee groepen te splitsen kun je de grote hoofdredenen van kannibalisme achterhalen. Aan de ene kant de religieuze betekenis en aan de andere kant om eer en glorie te verkrijgen van de overwonnen volkeren.
Tegenwoordig is kannibalisme bijna overal verboden. Waar kannibalisme niet verboden is, is het moreel onacceptabel, zoals in Engeland en Amerika. In deze landen wordt kannibalisme gestraft met een andere aanverwante straf, bijvoorbeeld met de straf voor moord.
Doordat kannibalisme moreel onacceptabel en in veel landen verboden is en wordt bestraft is kannibalisme dan ook door de jaren heen erg afgenomen.
Een heel enkele keer hoor je nog een verhaal over kannibalisme. Deze manier van kannibalisme vindt plaats om heel andere redenen dan het endo- of exo-kannibalisme.
Wanneer je tegenwoordig iets over kannibalisme hoort dan spreek je al snel over crimineel kannibalisme. Wanneer je als persoon een andere persoon gebruikt als consumptie dan spreek je van crimineel kannibalisme.
Crimineel kannibalisme kun je opsplitsen in vier verschillende groepen, agressie kannibalisme, spiritueel of ritueel kannibalisme, seksueel kannibalisme en genotzucht kannibalisme.
• Het agressie kannibalisme. Deze vorm is de ultieme vorm om een andere persoon te domineren. Bij deze vorm van kannibalisme eet de kannibaal dan ook mensenvlees om op die manier macht en controle te verkrijgen over het slachtoffer. Agressie kannibalisme vindt vaak plaats om de volgende motieven: vijandigheid, angst of wraak.
• Het spiritueel of ritueel kannibalisme. Bij deze vorm van kannibalisme eet de kannibaal mensenvlees op om zelf op een hoger spiritueel niveau terecht komen. Zij geloven dat door het eten van mensenvlees het slachtoffer op de één of andere manier spiritueel een deel van hun wordt en dat ze een deel van het slachtoffer overnemen.
• Het seksueel kannibalisme. Bij deze vorm van kannibalisme eet de kannibaal mensenvlees op om zichzelf seksueel te bevredigen. Het hoeft echter niet altijd te betekenen dat de kannibaal door het eten van mensenvlees seksuele voldoening krijgt. In sommige gevallen kan de kannibaal door het eten van mensenvlees worden bevrijd van seksuele frustraties of opgekropte woede. Seksueel kannibalisme wordt gezien als een vorm van seksueel sadisme en wordt vaak geassocieerd met het fenomeen, seks met doden.
• Het genotzucht kannibalisme. Bij deze vorm van kannibalisme eet de kannibaal mensenvlees omdat hij dat gewoonweg lekker vindt.
Wanneer we over crimineel kannibalisme spreken is het vaak zo dat er niet gesproken kan worden over één bepaalde vorm van crimineel kannibalisme. Meestal overlappen de verschillende vormen elkaar, de kannibaal eet bijvoorbeeld mensenvlees omdat hij het lekker vindt en in een hoger spiritueel niveau terecht wil komen.
Naast het endo-kannibalisme, exo-kannibalisme en het crimineel kannibalisme is er een nog een vierde vorm het survival kannibalisme. Dit is een vorm die meer geaccepteerd is doordat mensen zich hierin kunnen verplaatsen. “Nood breekt wet”.
Zoals wij al eerder hebben verteld is kannibalisme in de meeste landen strafbaar. In de landen waar kannibalisme geen strafbaar feit is, wordt kannibalisme beschouwd als moreel onacceptabel en wordt het bestraft met een aanverwante straf.
Ondanks dat kannibalisme over de hele wereld streng bestraft wordt is kannibalisme in sommige situaties moreel acceptabel. We spreken dan over survival kannibalisme, deze vorm van geaccepteerd kannibalisme vindt plaats wanneer iemand mensenvlees eet omdat dat in die situatie de enige manier om te overleven is.
Survival kannibalisme is erg zeldzaam, in de afgelopen 200 jaar is het een aantal keer voorgekomen. Ondanks dat mensen deze vorm van kannibalisme accepteren wordt ook survival kannibalisme vaak wel bestraft.
Het is lastig te oordelen wat je zelf zou doen in een dergelijke situatie, bij de meeste mensen zal uiteindelijk hun overlevingsinstinct een grote rol spelen, zij zullen proberen zichzelf te redden op welke manier dan ook.
Ook al vindt survival kannibalisme plaats in situaties waar het gaat om de keuze tussen leven en dood, het blijft kannibalisme, het opeten van mensen. De mensen hebben survival kannibalisme dan wel min of meer geaccepteerd, alleen nog steeds zullen ze met afgunst en spot kijken naar de situatie en vooral ook neerkijken op de persoon of personen die het door survival kannibalisme hebben overleefd.
De gerechtelijke en sociale straffen voor kannibalisme zijn hoog. Mensen worden gerechtelijk bestraft alleen daarnaast krijgen zij nooit meer hun eigen leven terug, mensen zullen je altijd met afgunst aankijken, en je het stempel kannibaal opdrukken.
Naast de gerechtelijke en sociale gevolgen zijn er ook nog de medische gevolgen. Bepaalde vormen van kannibalisme brengen ziektes met zich mee, denk aan de ziekte Kuru die veroorzaakt wordt door het eten van hersenen.
Het fenomeen ‘kannibalisme’ is in de meeste samenlevingen taboe. De gevolgen van kannibalisme wens je niemand toe. Als kannibaal leef je in je eigen wereld, een wereld die ieder ander mens verafschuwt en niet begrijpt.
Conclusie
De geschiedenis van kannibalisme gaat ver terug. Zouden we helemaal naar het begin van het kannibalisme terug willen gaan dan moeten we het enkel doen met de archeologische vondsten.
We zijn te weten gekomen dat het kannibalisme veel verder terug ging dan wij Westerse mensen dachten, Columbus is dus de ‘uitvinder’ van iets wat al bestond.
Verder zijn we te weten gekomen dat kannibalisme tegenwoordig nog steeds voorkomt. We hebben gemerkt dat de reden voor kannibalisme echter door de jaren heen is veranderd, in het verleden was de rituele en de oorlogsbetekenis vooral belangrijk, terwijl je tegenwoordig het criminele kannibalisme meer tegenkomt.
Doordat je het kannibalisme vanuit verschillende invalshoeken kunt bekijken merk je dat je een heel breed beeld van het kannibalisme door de jaren heen kunt schetsen.
Aan de hand van deze informatie kunnen we de hoofdvraag: wat is de invloed van kannibalisme op de samenleving beantwoorden. Kannibalisme is een verzwegen onderwerp, er rust een groot taboe op.
Vroeger nam kannibalisme een grote plaats in, in de samenleving, de mensen geloofden dat wanneer er niet aan kannibalisme zou worden gedaan de mensheid zou uitsterven. Kannibalisme werd beschouwd als een overlevingsvorm.
Oorzaak verdwijning kannibalisme
Vandaag de dag zijn wij niet meer zo bijgelovig, kannibalisme is verbannen uit de samenleving. Terwijl het eerst een groot onderdeel van het dagelijkse leven was is kannibalisme nu terug gebracht tot nagenoeg nul. Kannibalisme wordt beschouwd als moreel onacceptabel, de mensen begrijpen nu dat kannibalisme geen nut heeft en alleen maar erge gevolgen met zich meebrengt, zoals de ziekte Kuru. Mensen die wel aan kannibalisme doen worden bestraft en uitgestoten uit de samenleving. Vooral het christendom heeft grote invloed gehad op de uitroeiing van het kannibalisme.
Bronvermelding
Boeken:
Internet:
• http://www.crimelibrary.com/criminal_mind/psychology/cannibalism/,
Rachael Bell
• http://www.kennislink.nl/web/show?id=143086,
Dr. Toon van Meijl
• http://www.uitvaartkompas.nl/themes/sept2004/content/cultuur.php
• http://www.sesha.net/eden/nieuws/1999-04.asp
• http://www.rzuser.uni-heidelberg.de/~klukasc2/cannibalism.pdf,
Karoline Lukaschek
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Kannibalisme
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden
C.
C.
Kun je meer vertellen over het kanibalisme van de Maoiries Nieuw Zeeland
13 jaar geleden
Antwoorden