De Gelukkige Slaven

Gelukkige slaven

Iedereen heeft ze, extreme dromen die we maar niet schijnen te kunnen realiseren. Andere zaken staan hierbij in de weg. Je kunt bijvoorbeeld niet zo maar je spullen pakken en de wereld rond gaan. Studenten moeten naar school en je moet voor een inkomen zorgen als je geen student meer bent. Wanneer je genoeg geld zou hebben, zal er wel weer een andere reden zijn om dicht bij huis te blijven. Toch zijn wij Nederlanders allemaal vrij. Daar zijn de meesten in ieder geval van overtuigd.

In het boek ‘De Gelukkige Slaven’ van Tom Lanoye gaat het ook over vrijheid. De twee hoofdpersonen dragen allebei de naam Tony Hanssen. De eerste heeft enorme schulden en streeft er naar om van deze schulden af te komen. Op deze manier denkt hij zijn vrijheid te verkrijgen. De tweede Tony is betrapt op het plegen van fraude bij een bank in Nederland. Hij wil een onderneming opzetten met de Chinese tycoon Bo Xiang, zodat hij weer de vrijheid heeft om bij zijn gezin te kunnen zijn. Bij deze twee personages is het vrij duidelijk wat hun vrijheid in de weg staat. Hoe zit het echter met mijn vrijheid?

Over mijn vrijheid geeft Lanoye ook antwoorden. Hij laat zien dat echte vrijheid niet bestaat. Het verhaal speelt zich mondiaal af, net als deze kwestie. Lanoye laat zien dat iedereen over de hele wereld een ‘gelukkige’ slaaf is. We zouden slachtoffer zijn van globalisering en een doorgedraaide kapitalistische maatschappij. Hebzucht zie je vaak terug in het verhaal. Een motief hiervoor zijn de twee hoorns. We leven in een wereld waarin de meesten het geld achterna jagen. We hebben dan ook geen andere keuze wanneer alles steeds materialistischer wordt. Lanoye weet iedereen in zijn verhaal af te schilderen als een schaap in de kudde dat niet voor zichzelf denkt. Door middel van de twee Tony’s laat Lanoye zien dat mensen qua morele principes inwisselbaar zijn.[1]

Het mensbeeld van Lanoye is vrij pessimistisch, maar misschien wel dicht bij de werkelijk-heid. Je omgeving heeft een sterke invloed op je keuzes. Om niet enkel een product te zijn van wat er al is, zou je een ziel moeten hebben. Wanneer je niet gelooft in een ziel, maar puur in dat  wat valt waar te nemen, ben je een fysicalist. Vanuit het fysicalisme gezien is de mens nooit echt vrij. Onze ‘spontane’ keuzes die een teken zouden zijn van onze vrije wil, komen uit de hersenen. Deze hersenen zijn gemaakt volgens een bepaalde genetische  samenstelling en toevoegingen komen vanuit je omgeving. Zoiets als een ziel hoeft dus niet te bestaan, volgens het fysicalisme.[2]

Fysicalisten vinden wel dat er zoiets als vrijheid bestaat. Dit klinkt tegenstrijdig met de voorafgaande alinea, maar dat is het niet. Wanneer ik spreek van vrijheid van keuze dan zou  iemand met behulp van een ziel moeten kunnen kiezen voor iets wat tegen zijn genen of omgeving in gaat. Het fysicalisme verstaat echter iets anders onder het begrip vrijheid. Vrijheid is namelijk een gevoel. Dit gevoel krijg je wanneer je de dingen mag doen die je leuk vindt. We spreken van onvrijheid wanneer men dingen moet doen met tegenzin. Hiervan hoeft geen sprake te zijn bij het fysicalisme. Als mens kun je toch met een tevreden gevoel leven wanneer je keuzes alleen vanuit je brein komen en niet vanuit een ziel.

Iemand die het tegenovergestelde van deze stroming aanhangt, is Descartes. Deze filosoof gelooft dat we als mens uit twee delen bestaan: een lichaam en een geest. Bij al je keuzes zou er interactie tussen deze twee delen plaats vinden. De vrije wil zou dus moeten bestaan. Toch zijn er twee grote kritiekpunten. Het eerste punt betreft de interactie. Stel we bestaan uit twee delen, een fysiek lichaam en niet-fysieke geest. Hoe linken die twee met elkaar als ze zo erg verschillen? Ten tweede zou een geest niet persoonlijk kunnen zijn. Volgens Aristoteles is voor specificatie materiaal nodig. Dit kritiekpunt vind ik persoonlijk onnodig, want we weten niets over zielen. Niemand kan er onderzoek naar doen. Je kunt dus niet zeggen dat een geest materiaal nodig heeft om specifiek te kunnen zijn. [3]

Als derde filosoof bespreek ik Duns Scotus. Hij geloofde ook dat de mens uit twee delen bestaat. Volgens zijn theorie zou de geest zich echter in het lichaam bevinden. De twee delen verschillen dan niet meer zo erg als bij Descartes. Interactie zou dus mogelijk moeten zijn. Deze theorie verschilt wel nog steeds met die van het fysicalisme. Scotus gelooft namelijk niet dat alle keuzes het gevolg zijn van andere zaken. Er moet materiaal bestaan dat geen vorm heeft, inhoud zijn dat niet bestaat uit vorm en materiaal en inhoud zijn dat op verschillende manieren dezelfde vorm kan hebben.[4]

Als ik kijk naar deze drie verschillende ideeën dan zou ik Lanoye bij het fysicalisme plaatsen. Mijn keuze zou ook bij het fysicalisme liggen. Dit heeft natuurlijk ook te maken met de tijd waarin we leven. Descartes en Scotus leefden in een tijd waarin God wel moest bestaan. Bepaalde dingen konden anders niet verklaard worden. Omdat niemand God ooit gezien had, moest men toen geloven in zaken die niet waarneembaar waren. Tegenwoordig kunnen we vrijwel alles verklaren vanuit de wetenschap, behalve een God. Mensen haken af van het geloof. Het fysicalisme past dus beter in deze tijd.

Ik zou dus tot de conclusie komen dat we allemaal slaven zijn van wat er al is. Hier geloof ik ook wel in. Het is de wetenschappelijk kijk op zaken. Dit betekent niet dat je gevangen zit in het leven dat je momenteel leidt. Ik zeg alleen maar dat wanneer je daadwerkelijk besluit om de wereld in te trekken, je nog steeds geen echte vrije keuze hebt gemaakt. Alles wat je denkt, zegt en doet is voorafgaand door iets beïnvloed. Voor de twee Tony’s kan dat verkeerd uit pakken, voor jou hopelijk goed. Just go with the flow.