De Grift

Inleiding

We hebben als onderwerp gekozen: de Grift. De Grift is een klein riviertje ( ook wel een spreng of beek genoemd ) die door Apeldoorn stroomde. De grift was ongeveer 3 meter breed.
We hebben voor dit onderwerp gekozen omdat we wel eens wilden weten wat nou precies die blauwe tekens betekenden die op de straten in en rond het centrum van Apeldoorn staan. En natuurlijk hebben we ook voor dit onderwerp gekozen omdat dit ons het meest leuke leek.
We hebben ons werkstuk verdeeld in 6 deelonderzoeksvragen en 1 hoofdonderzoeksvraag. Onze hoofdonderzoeksvraag is: Wat is de Grift?. En onze deelonderzoeksvragen zijn:
-Hoe is de Grift ontstaan?
-Waarvoor werd de Grift gebruikt?
-Waarom ging de Grift weg?
-Hoe stroomde/stroomt en gaat de Grift stromen?
-Zijn er plannen om de Grift terug in Apeldoorn te krijgen?
-Wat vinden de mensen van de grift?

1.Hoe is de Grift ontstaan ?

Ongeveer 300.000 jaar geleden was de Veluwe nog vlak en stond er een groot deel van wat nu Gelderland is onder water. In de laatste ijstijd ( het Saalien ) is dat helemaal veranderd.
Tussen 200.000 en 140.000 jaar geleden bereikte het landijs een groot deel van Nederland. Het landijs duwde het zand op tot grote heuvels. Op die manier ontstonden stuwwallen. Doordat het grondwater ook hoog kwam te liggen ontstonden er allerlei beekjes en stroompjes die via de heuvels over de Veluwe stroomden. Die beekjes werden tot sprengen vergraven die mensen gebruikten om molens eraan te zetten. De sprengen en andere niet tot sprengen gegraven beekjes kwamen samen in de Grift. Het water van de Grift is kwelwater. Dat komt doordat de Veluwe eigenlijk een soort grote zandheuvel is. Regenwater valt op de zandheuvel en zakt naar beneden. Het regenwater neemt allerlei opgeloste stoffen mee. Behalve met zand is de heuvel ook gevuld met
( regen ) water. Door het hoogteverschil wordt het water voortdurend naar beneden geperst. Dat kan natuurlijk alleen als het ergens anders weer uit de grond komt. Het water wat uit de grond komt is kwelwater. Op de Veluwe zijn heel veel kwelwaterbronnen, daarom zijn er ook zoveel beken en sprengen. De kweldruk van de Veluwe is zo groot dat er zelfs aan de andere kant van de ijssel nog water uit de grond komt.
Kwelwater stroomt heel erg langzaam en is erg schoon. Voor de natuur is kwelwater erg belangrijk. Het zorgt voor vochtigheid en is een perfecte leefomgeving voor planten en dieren. De eerste mensen die in de buurt van Apeldoorn leefden waren vooral jagers, handelaren en rondzwervende groepjes mensen.Op verschillende plaatsen rond de Grift zijn overblijfselen gevonden van de steen - brons en ijzertijd. Rond het jaar 800 werd er in de buurt van Apeldoorn ijzer gewonnen. De beken en sprengen werden niet gebruikt om het ijzer te vervoeren. Na het jaar 1000 zijn de mensen gestopt met het ijzer winnen waarschijnlijk omdat er geen hout meer was om het vuur van de smederijen te kunnen stoken. De bossen rond Apeldoorn waren gekapt en verandert in heidevelden en zandverstuivingen.

Conclusie:

Het landijs in het Saalien ( de laatste ijstijd ) stuwde het zand op tot grote heuvels. Het grondwater kwam hoger te liggen en er ontstonden beekjes. Het water van de beekjes is kwelwater. De beekjes kwamen samen zo ontstond de Grift.
2. Waarvoor werd de Grift gebruikt?

Doordat de Grift zo snel stroomde, werd hij veel gebruikt om molens aan te zetten. Langs de Grift stonden deze molens: de Stinkmolens, de molens op de Vlijt, de Tepelenberg, de Christiaan Geurtsmolens, de Holthuizermolens, de molens Klein Hattem, Methusalem, de Bouwhof, Alterna, de Hamermolen, de Monnikenhuizerkoren- en oliemolen en de Apeldoornse Korenmolen. En nog vele onbekende molens.
De Veluwe had erg veel watermolens. De watermolens hadden een belangrijke functie in voedselvoorziening en in het industriële leven. De watermolens waren bijna onmisbaar.
Dit zijn enkele soorten watermolens die aan de Grift stonden:

Papiermolens:
In het begin van de 17e eeuw werden veel papiermolens opgericht langs de Grift. De allereerste papiermolen werd gesticht door R. Hardonk. Dat was in 1957. Eerst dacht men dat Marten Orges de eerste papiermolen opgericht had, maar later kwamen ze erachter dat R. Hardonk het was.
De vraag naar papier was zo groot dat al snel tientallen papiermolens gebouwd werden aan de Grift en aan andere beken en sprengen op de Veluwe. In 1740 waren er op de Veluwe ruim 170 papiermolens. Rondom Apeldoorn waren ongeveer 35 papiermolens.
De papiermolenaars verdienden niet alleen geld met het verkopen van papier, ze deden soms ook dingen met de landbouw. Bijvoorbeeld een papiermolenaar heeft een molen, 2 weilanden, 10 koeien en een moestuin.
Op een papiermolen werkten ongeveer 4 mensen. Het papier van de papiermolens op de Veluwe was meestal witter dan papier uit de rest van het land. De Veluwse papiermolens maakten daarom onder andere drukpapier, grof pakpapier, blauw pak, vloeipapier en teken en schrijfpapier van een betere kwaliteit.
Op de papiermolens op de Veluwe waren ook wel eens problemen. Bijvoorbeeld uit Frankrijk kwam veel concurrentie en er waren steeds minder grondstoffen op de Veluwe. Ook oorlogen zorgden ervoor dat de handel in papier ophield.
De papiermolens op de Veluwe hadden jaarlijks ongeveer 25000 pond oude kleren nodig om papier te kunnen maken. De papiermolens kochten oude kleren in op de Veluwe, de Betuwe of in grote steden zoals: Arnhem, Nijmegen en Zwolle.
Met de papierindustrie ging het niet zo goed. Er verdwenen veel papiermolens. Er werd bijna geen modernisering toegepast op de papiermolens op de Veluwe. Zo kwam er dus nog meer achterstand op de Franse concurrenten.
In 1865 waren er nog maar 94 papiermolens op de Veluwe overgebleven. Vele molens werden omgebouwd tot wasserijen. Het schone water van de sprengen was erg geschikt voor de wasserijen. En veel onderdelen van de papiermolens zoals de kuipen en de schuren waar het papier kon drogen konden ook worden gebruikt voor de wasserijen. De wasserijen werden veel gebruikt voor het wassen van de was van het ziekenhuis, omdat het water zo schoon was. Het ziekenhuis van Apeldoorn was bekend door de wasserijen aan de Grift.

Korenmolens
De oudste manier om koren tot meel te vermalen is sinds 4000 voor Christus bekend. 2 stenen met koren er tussen werden over elkaar gewreven, zo werd de koren platgemalen.
Rond de Grift zijn maal- en wrijfstenen gevonden die kwamen uit 1500 voor Christus. De meeste korenmolens van Nederland stonden op de Veluwe.

Oliemolens
Op de Grift stonden niet zo heel veel oliemolens. Er stond er namelijk maar 1 de Monnikenhuizerkoren- en oliemolen. Oliemolens stonden vaak bij korenmolens in de buurt.
Men haalde de olie meestal uit koolraap, hennep- en lijnzaad. In het najaar werden vaak beukennootjes gebruikt, want de olie van beukennootjes was zeer geliefd. Uit de verre omtrek kwamen mensen met kruiwagens en handkarren vol met beukennootjes waar ze dan olie van wilden hebben.
Met de komst van de oliemachines verdwenen de oliemolens uit Nederland.

Leer- of zeemmolens
Leer- of zeemmolens weden gebruikt bij het maken van leer of zeem. Lappen leer werden met olie of traan bestreken. Daarna werden ze onder in de molen gelegd waar ze werden geplet onder grote houten hamers die vastzaten aan het rad van de molen.
De bekendste en de eerste zeemmolen op de Veluwe stond in Noord-Apeldoorn. Hij werd daar gesticht in het begin van de 17e eeuw. De volgende zeemmolen stond sinds 1657 bij de Monnikenhuizerkoren- en oliemolen.

Eek-run of schorsmolens
Een type molen die ook op de Grift voorkwam was de eek- run- of schorsmolen. Dat is een molen waarin eikenschors tot ‘run’ vermalen werd. Run is een soortvloeistof die gebruikt werd bij het looien van leer.
Om run te maken gingen zogenaamde ‘eekschillers’ in het voorjaar er op uit om dunne, speciaal voor run gekweekte eikentakken af te hakken.
Door te kloppen op de takken ging de barst er vanaf. De barst werd vervoerd naar de molen. Daar werd het tot run vermalen.
Het moet smerig werk zijn geweest, want het stof van de barst kan je niet meer uit je kleren krijgen.
Run werd gebruikt in leerlooierijen. Daar werd de run in een put gegooid samen met de huiden die gelooid moesten worden. De run werd na gebruik in de leerlooierijen gebruikt door tuinmannen die het in hun bloemperken gooiden.
Op de Grift zijn 3 eekmolens geweest: de Stinkmolens, één bij de Hamermolen en één bij de Apeldoornse Korenmolen.

Conclusie:
Langs de Grift stonden veel watermolens zoals de papiermolens, korenmolens, oliemolens, leer- of zeemmolens en eekmolens. De Veluwe was bekend om zijn vele molens langs de beekjes en sprengen.

3. Waarom ging de Grift weg?

Met de watermolens op de Veluwe ging het niet zo goed. Franse concurrenten hadden allemaal veel betere en gemechaniseerde molens. Daarom werden veel molens aan het begin van de 20e eeuw omgebouwd tot wasserijen. Maar de wasserijen brachten allemaal nadelen. Ze loosden het afvalwater in de Grift waardoor de Grift begon te stinken en soms een blauwe kleur kreeg. Daarom kreeg de Grift ook de bijnaam de Blauwe Donau. Ook mensen die rond de Grift woonden stortten hun afval maar in de Grift. De Apeldoorners kregen steeds meer een hekel aan de Grift.
Daarnaast nam ook het gebruik van de Grift als energiebron af. Vooral toen de wasmachine uitgevonden werd. En er was nog een nadeel, de Grift werd helemaal dichtgeslibd zodat hij ook nog eens regelmatig overstroomde.
Sinds 1913 waren er al plannen om de Grift droog te maken en er een riool voor in de plaats te maken. Dit plan werd in 1915 voorgelegd aan de gemeente. Maar het plan was te duur en was ook nog niet helemaal af. De gemeenteraad besloot om te wachten met het plan. Apeldoorn werd steeds drukker en de Grif kwam steeds meer in de weg te liggen. In 1930 maakte de gemeenteraad weer een plan om een riolering aan te leggen.
Dat plan werd wel goed gekeurd. Rond de jaren ’70 werd op de plek waar de Grift stroomde het hoofdriool van Apeldoorn aangelegd. Veel mensen vragen zich af waar het kwelwater nu heen gaat. Sommige mensen denken dat het water van de Grift nu in het riool stroomt, maar dat is niet zo. Het kwelwater word via vijvers en duikers ( zie plaatje bij Hoofdstuk 5 ) afgevoerd naar het Apeldoors Kanaal.

Conclusie:

De Grift ging weg omdat hij zijn functie als energiebron voor watermolens verloren had en er wasserijen gebouwd werden die afval in de Grift stortten zodat hij begon te stinken. Ook was de Grift dichtgeslibd en overstroomde hij regelmatig. Rond de jaren ’70 werd er een riolering aangelegd op de plek van de Grift.

4. Zijn er plannen om de Grift terug in Apeldoorn te krijgen?

Beken en sprengen waaronder de Grift zijn altijd belangrijk voor Apeldoorn geweest. Daarom willen steeds meer mensen dat de Grift en andere beken en sprengen terug in Apeldoorn komen. In 1996 werd door Waterschap Veluwe een begin gemaakt met de plannen voor het herstel van een aantal beken en sprengen op de Veluwe. Zo herstelde Waterschap Veluwe samen met de Stichting tot Behoud van Veluwse Beken en Sprengen de Uchelse beek, de Winkewijert en de Schoolbeek. Een project waar Waterschap Veluwe en de Gemeente ook mee bezig zijn is het herstellen van de Grift.De gemeente wil de Grift wel weer terug in Apeldoorn hebben. Ook al zou dat wat problemen kunnen geven met het bouwen van nieuwe wijken en wegen. De Gemeente vindt dat Apeldoorn weer bekend moet staan om haar vele sprengen en beken. Ook zal er een fietsroute worden gemaakt langs de Grift die hopelijk veel toeristen zal trekken.
Het plan om de Grift terug te krijgen zal een groot plan worden. Daarom zal de Grift in verschillende gedeeltes worden aangelegd. Het duurt allemaal nog een tijdje, maar de Gemeente denkt dat als de Grift terug komt in Apeldoorn het ongeveer in 2010 af zal zijn.
Water in een stad lijkt belangrijk te zijn want in Breda word er ook aan een project gewerkt dat de oude haven weer terug zal komen. En in Utrecht zijn ze bezig met het aanleggen van de Weerd- en de Catherijnesingel. Ook in Arnhem en Den Haag zijn ze bezig met het aanleggen van oude beken

Conclusie:

De gemeente wil dat de Grift wel weer terug in Apeldoorn komt ze zijn nu al met plannen bezig. Ze willen dat Apeldoorn om zijn sprengen en beken bekend staat.

5. Hoe stroomde/stroomt en gaat de Grift stromen?

Hoe stroomde de Grift?
De belangrijkste bronnen van de Grift zijn in Uchelen, daar kwamen achter de Eendrachtstraat de Schoolbeek, de Uchelse beek, de Winkewijert en de Orderbeek samen en vormden de Grift. De Grift stroomde dan richting het centrum van Apeldoorn. Daar stroomde hij door de Hofstraat, langs de huidige banketbakkerij aan de Stationsstraat en door de Griftstraat. De Grift stroomde verder achter de parken langs in de richting van het kanaal. De Grift stroomde langs het kanaal en mondde uit in de ijssel vlakbij Hattem.

Hoe stroomt de Grift?
Over hoe de Grift nu stroomt in Apeldoorn is veel verwarring. Veel mensen denken dat de Grift nog steeds onder Vroom & Dreesman door stroomt, maar dat is niet waar. Er stroomt geen Griftwater meer in het centrum van Apeldoorn. Ook niet in het riool dat aangelegd is in de bedding van de Grift. Delen van de Grift zijn nog wel aanwezig maar buiten het centrum van Apeldoorn. Het begin van de Grift is nog steeds het zelfde; achter de Eendrachtstraat komen de Schoolbeek, de Uchelse beek, de Winkewijert en de Ordebeek samen en vormen de Grift. De Grift stroomt dan via duikers ( zie plaatje ) in de richting van het centrum. Tussen de spoorlijn en de Waterloseweg stroomt de Grift weer door een duiker die naar een vijver in Zuid- Apeldoorn gaat en daarna mond de Grift uit in het Apeldoorns Kanaal. Bij de kruising van de Vlijtseweg en de Anklaarseweg ( langs het kanaal ) stroomt de Grift weer. Hij gaat dan in Noordelijke richting en mond uit in de ijssel.

Hoe gaat de Grift stromen?
Als de Grift weer terug komt in Apeldoorn zal hij niet precies hetzelfde gaan stromen zoals hij vroeger deed. Want er zijn nu veel meer wijken en wegen dan vroeger.
Waar de Grift bij de spoorlijn in een duiker verdwijnt zal een bocht komen naar de noordkant van de Prins Willem Alexanderlaan. Via het Brinkpark en de Hofstraat zal de Grift dan in de richting van de Kanaalstraat stromen. Daarna zal de Grift achter Vroom & Dreesman langs stromen naar de banketbakkerij aan de Stationsstraat door de Beurtvaartstraat en de Griftstraat en over de Deventerstraat. Aan de overkant van de Deventerstraat zal de Grift het fietspad in de richting van de Van Aelstweg volgen. Voordat de Grift weer aan zal sluiten op het bestaande stuk richting de ijssel stroomt hij eerst door de berm van de Vlijtseweg. Daar wordt eerst een nieuwe wijk gebouwd met minder bedrijven.

Conclusie:

Vroeger stroomde de Grift door de Hofstraat de Stationsstraat en door de Griftstraat. Nu stroomt hij doormiddel van duikers en vijvers naar het kanaal. En als de Grift ooit nog terug zal komen zal hij bijna hetzelfde stromen als vroeger maar nu om wegen en wijken heen.

6. Wat vinden de mensen van de Grift?

Vraag 1: Wat vond u ervan dat de Grift weg ging?
Antw.: Toen vond ik dat mooi en was ik het er helemaal mee eens. Er kwamen allemaal nieuwe winkels en gebouwen. En die vieze stinkgrift ging gelukkig weg. Wel jammer van dat bruggetje op de Hoofdstraat, dat was altijd wel een leuke ontmoetingsplaats.

Vraag 2: Wilt u dat de Grift terug komt?
Antw.: Ja, graag dat is leuk om langs te wandelen en dan lijkt het centrum ook veel gezelliger. Als ze maar niet van alles gaan dumpen in de Grift zoals de fietsen die ze in de grachten van andere steden gooien.

Vraag 3: Denkt u dat de Grift terug in Apeldoorn komt?
Antw.: Ja ik denk van wel. Misschien niet als er nieuwe leden komen in de gemeenteraad, die kunnen er heel anders over denken. Het centrum moet dan wel autovrij zijn en er moet natuurlijk ook genoeg geld zijn.

Vraag 4: Wanneer denkt u dat de Grift terug komt?
Antw.: Ik zou het niet weten. Misschien over 10 jaar als er genoeg geld is en als alle plannen klaar zijn.

Conclusie:

Veel mensen willen de Grift weer terug hebben in Apeldoorn.
Mw. Lieferink wil dat ook, ook al was ze vroeger blij dat de Grift weg ging. Ze denkt dat Apeldoorn er zo gezelliger uit gaat zien. Wel vind ze dat Apeldoorn dan autovrij moet zijn.

Conclusie

Als hoofdonderzoeksvraag hebben wij gekozen: Wat is de Grift? De Grift was een riviertje dat door het centrum van Apeldoorn stroomde. De Grift is belangrijk geweest voor het ontstaan van Apeldoorn. Door de modernisering van Apeldoorn verdween de Grift uit het centrum van Apeldoorn. Dat was ongeveer in de jaren ’70. De Grift maakte onderdeel uit van een aantal sprengen en beken in de buurt van Apeldoorn. De belangrijkste bronnen van de Grift zijn in Uchelen, daar kwamen achter de Eendrachtstraat de Schoolbeek, de Uchelse beek, de Winkewijert en de Orderbeek samen en vormden de Grift. De Grift stroomde dan richting het centrum van Apeldoorn. Daar stroomde hij door de Hofstraat, door de Stationsstraat en door de Griftstraat. De Grift stroomde verder achter de parken langs in de richting van het kanaal. De Grift stroomde langs het kanaal en mondde uit in de ijssel vlakbij Hattem.
Het water van de Grift werd gebruikt voor het opwekken van energie. Heel veel watermolens stonden aan de Grift. Tot aan het begin van deze eeuw werden ze nog gebruikt om meel mee te maken, te wassen en om papier van te maken. De kracht van het water zorgde ervoor dat Apeldoorn nijverheid en welvaart had. Later zijn veel watermolens omgebouwd tot wasserijen. Omdat het water in de Grift zo schoon en helder was werden deze wasserijen veel gebruikt voor de was van het ziekenhuis. Het ziekenhuis van Apeldoorn was bekend door de wasserijen aan de Grift.
Maar door de technische ontwikkelingen werden de watermolens vervangen door stoommachines en later door elektriciteit. Het beekwater werd vervangen door opgepompt grondwater.
De Grift had zijn functie verloren en werd gebruikt als riool.
De Grift begon te stinken en er werden plannen gemaakt om de Grift weg te halen. In 1913 werd er een plan gemaakt om de Grift weg te halen en er een riool voor in de plaats te leggen. Het duurde een poosje maar in 1915 werd het plan aan de gemeente voorgesteld, er was te weinig geld en het plan was nog niet helemaal af dus legde ze het weg.
In 1930 werd er weer naar het plan gekeken omdat Apeldoorn steeds drukker werd, de gemeente maakte weer een nieuw plan.
In de jaren ’70 werd de Grift weg gehaald. Op de plaatst waar de Grift stroomde werd een riolering aangelegd. Iedereen vraagt zich af waar het water van de Grift nu toch is gebleven.
De meeste mensen denken dat onder Vroom & Dreesman de Grift nog steeds stroomt, maar dat is niet waar. De Grift stroomt nu via duikers en vijvers om het centrum van Apeldoorn heen.
Er zijn plannen om de Grift weer terug in Apeldoorn te krijgen. Het beekje de Winkewijert die ook is weggehaald is weer aangelegd door de gemeente. Nu zijn ze bezig met plannen om de Uchelse beek en de Schoolbeek weer aan te leggen.
Veel mensen die vroeger wilden dat de Grift wegging uit het centrum van Apeldoorn, willen nu dat hij weer terug komt.

Slotwoord

Toen we het geschiedeniswerkstuk op kregen dachten we nee, niet weer zoiets saais. Toen we het onderwerp hoorden leuk het ons niet zo erg meer. Maar toen we in de bieb waren werd het toch wel erg saai, want er waren allemaal onbegrijpelijke en saaie boeken. Nu zijn we wel heel erg blij dat het werkstuk af is.
Alle samenvattingen hebben we samen gemaakt, we deden steeds 2 hoofdstukken per keer waar we ongeveer 2 uur mee bezig waren.We hebben 6 hoofdstukken dus ongeveer 6 uur dan nog de rest van het verslag daar hebben we ongeveer 2 uur over gedaan. En dan nog naar de bieb. Dat duurde erg lang want eerst moesten we naar de bieb in de stad, maar daar was niks te vinden dus toen zijn we maar naar de bieb hier in Zevenhuizen gegaan. We hebben daar ongeveer 1,5 uur overgedaan. Dus over het hele werkstuk hebben we ongeveer 9,5 uur gedaan. We hebben nog best wat problemen gehad. In de boeken stonden vaak moeilijke woorden, daarom hebben we vaak een woordenboek nodig gehad. Ook was het moeilijk om onderzoeksvragen te bedenken, gelukkig zijn we er toch nog uit gekomen.
We hebben er toch nog wel wat van geleerd we wisten geen eens dat de Grift bestond en wat het was. Als we naar de stad gingen zagen we vaak van die blauwe tekens op de weg staan. We weten nu waarvan die zijn, op de plekken waar de tekens staan heeft vroeger de Grift gestroomd.

Bronvermelding

Titel: Terug naar de bron van de Grift
Schrijver: Drs. M.C. de Vries
Plaats uitgave: Apeldoorn
Druk: 1 druk
Jaar uitgave: 1999

Titel: Apeldoorn een stad om uit te tekenen
Schrijvers: Huub Ummels & Leon van der Meer
Plaats uitgave: onbekend
Druk: 1 druk
Jaar uitgave: 1993

Titel: Ach Lieve tijd ( verzamelmap )
Schrijver: onbekend
Plaats uitgave: Zwolle
Druk: onbekend
Jaar uitgave: 1991

Titel: Apeldoorn Parel der Veluwe ( video’s deel 1 & 2 )
Regisseur: Eduard Huis in ‘t Veld ( deel 1 )
Jaap Hendriks ( deel 2 )
Plaats uitgave: Hilversum
Druk: onbekend
Jaar uitgave: 1997

Interview met Mw. Lieferink