Wat is surrealisme?

De gewone werkelijkheid wordt bij de surrealisten/surrealisme vermengd met alogische gedachten, invallen, associaties en dromen die uit het onderbewuste naar boven komen. Deze worden zo exact mogelijk uitgebeeld, zodat in de surrealistische kunst de vreemde combinatie ontstaat van een geheimzinnige en fantastische voorstellingen in koele, zakelijke, haast fotografische weergave.

Ontstaan surrealisme

Toen de dadaïsten in 1918 Zürich verlieten, trokken sommige naar Berlijn, andere naar Parijs, waar het dadaïsme overging in het surrealisme. De leider ervan was de schrijver André Breton (1896-1966), die in 1924 het Minifeste du surréalisme publiceerde. Daarin bepleitte hij het inschakelen van het onderbewuste bij het maken van kunst., waardoor de rede en de logica worden uitgeschakeld. Zo ontstaat er een “boven-realisme”.

Die beelden, associaties enzovoort kunnen spontaan naar voren komen, maar meestal wordt dat verhinderd door het bewustzijn, dat bepaald is door sociale klasse, moraal, tijd en godsdienst.

Om die barrière te doorbreken worden er bepaalde technieken gebruikt; tevens laat men, net als in het dadaïsme, het toeval een grote rol spelen. Tot die technieken kan men het gebruik van drank en drugs en het verwerken van droommateriaal rekenen. Ook de ecriture automatique hoort hierbij: het zo snel mogelijk opschrijven van wat er in de gedachten opkomt. Tot de toevalskunst behoort onder andere het cadavra exquis: een zin maken waarvan de verschillende zinsdelen onafhankelijk van elkaar bedacht worden door verschillende personen. De term is afkomstig van de eerste zo gemaakte zin: “Le cadavre exquis boira le vin noiveau.” Een ander voorbeeld is:”De gevleugelde geur verleidt de opgesloten vogel.” Het cadavre exquis komt ook in de schilderkunst voor: iemand begint een tekening die door iemand anders wordt voortgezet zonder dat die het eerste stuk kan zien.

Dit lijkt niet meer te zijn dan woordspelletjes zoals die te allen tijde bedacht zijn, maar voor het surrealisme zat er meer achter. Het was niet hun bedoeling spelletjes te spelen, maar via die spelletjes te komen tot diepere zaken. Zij geloofden dat het toeval en het onderbewustzijn soms dingen kunnen opleveren waaraan we via de ratio (verstand) nooit zouden toekomen.

Kunst

Het surrealisme bloeide in Frankrijk tussen 1924 en 1940 en heeft een diepgaande invloed gehad op de kunst. De voornaamste schilders zijn uit het dadaïsme afkomstige:

• Duitser Max Ernst (1891-1976),
• Spanjaard Joan Miró (1893-1983),
• Spanjaard Salvador Dalí (1904-1989),
• Belg René Magritte (1898-1967),
• Rus Marc Chagall (1887-1985)

Literatuur

In de Nederlandse literatuur speelt het surrealisme slechts een geringe rol. in feite is er geen schrijver die er zonder meer toegerekend kan worden. Wel is bij sommige een invloed van of in ieder geval een verwantschap met het surrealisme aan te wijzen, zoals bij Paul van Ostaijen en de hierna te bespreken Belcampo. Ook in de naoorlogse Nederlandse poëzie is die invloed merkbaar.

De meeste verhalen van Belcampo (pseud. van H.P. Schönfeld Wichers, 1902-1990) zijn bizar, grotesk, soms gruwelijk, maar vrijwel altijd is er een humoristische ondertoon. In zijn eerste bundel, De verhalen (1934), staan onder andere:

• “Betekenis” (een man neemt de plaats in van dubbelganger en omgekeerd),
• “Liefdes zegepraal” (iemand schiet vrijende paartjes dood en zet ze op strek water),
• “Voorland” (over de laatste twee mensen in een wereld va robots),
• “Bladzijde uit het dagboek van een arts” (een man is verslaafd aan zijn eigen vlees en eet zichzelf langzaam op)

In deze bundel komen enkelen onderwerpen voor die in het latere werk regelmatig zullen terugkeren: toekomstfantasieën, medische abnormaliteiten en collectieve waanzin. De invloed van het surrealisme komt tot uiting in de zwarte humor, de vermenging van de mens en machine (dit kwam ook al in het dadaïsme voor), het door elkaar lopen van droom en werkelijkheid en de vaak onderbewuste seksualiteit. De twee meest  surrealistische verhalen uit de bundel zijn “Den Gecken-hondt”en de “De driesprong”.