"Nou, wat gaat het worden?" - A Clockwork Orange: Recensie

Nou, wat gaat het worden? Voor mij een opwindsinaasappel met een vleugje ultrageweld 

Nou, wat gaat het worden? Zo begint het fameuze meesterwerk van Anthony Burgess. Door de ene wordt het geprezen als een cultklassieker die nog steeds relevant is en door de ander wordt het gezien als een oorzaak van het stijgen van geweld net na publicatie. Of je het nu liefhebt of niet, er kan niet naast gekeken worden dat dit boek interessante vragen aanraakt maar daarvoor moet je door het geweld en de fictionele jongerentaal (nadsat) heen lezen. 

Dat is geen gemakkelijke opgave, de schrijver gooit je voor de leeuwen. Alreeds in de tweede zin van het verhaal lees je het volgende: “Wij, dat wil zeggen ik, Alex, en mijn drie droeken.” (pagina 9) Dit is nog maar een voorproever van welke kleurrijke woordenschat je nog te wachten staat gedurende het verhaal, onze protagonist, Alex, spreekt namelijk “nadsat”. Dit is de jongerentaal die gehanteerd wordt door de jongere generatie. Er is geen woordenlijst achteraan met uitleg van de woorden. Je wordt veronderstelt zelf al gaande weg de woordenschat gewoon te worden en te leren begrijpen. (Voor de nieuwsgierige lezer: “droeken” betekent, naar eigen vertaling, “handlangers”) 

Vanzelfsprekend is dit niet, de eerste paar hoofdstukken waren best lastig. Maar geloof me, het is het waard, als je eenmaal de woordenschat gewoon wordt maken die woorden de leeservaring alleen maar rijker. Hoewel je zou denken dat de woordenschat zomaar wat verzonnen is, is er wel tijd en moeite ingekropen. Nadsat wordt als volgt omschreven: “Hier en daar wat bargoens, verder wat zwerversjargon. Maar het wortelt vooral in het Slavisch. Propaganda. Subliminale penetratie.” (pagina 132) 

Subliminale penetratie, moeilijke woorden voor iets makkelijk, namelijk dat de woordenschat onbewust zich heeft vastgezet in die jongerentaal. Burgess slaagt er ook in om op een manier de woordenschat ook subliminaal naar de lezer over te brengen. Na een tijdje is de woordenschat niet meer vreemd en is het zelfs aangenaam. Het is een verfrissende manier van lezen, het breekt los van de conventie en doet dit ook op een heerlijke manier.  

Het is tijd om de olifant in de kamer aan te halen want een boek bestaat uit meer dan alleen zijn woordenschat. Op de cover van het boek staat het, nogal onheilspellende, “ultraviolence”. Heus overdreven zou je denken maar allesbehalve, binnen de eerste paar bladzijden slaan Alex en zijn groep al een oude man in elkaar. Soortgelijke aanvallen zijn schering en inslag in dit verhaal. Het kan allemaal wel nog door de beugel (om te lezen), uiteindelijk zijn we gewaarschuwd dat het boek geweld bevat. Toch is er een gebeurtenis in het boek dat in mijn ogen best ook weg kon gelaten worden. 

Alex is “ziek” en is een dagje thuis gebleven van school en beslist om naar zijn favoriete platenwinkel te gaan. Daar ontmoet hij twee jonge meisjes die hij overtuigt om met hem mee te gaan naar zijn huis. Er worden geen doekjes omgewonden, met wat poëtische taal wordt omschreven hoe Alex “met zijn fiere stokstaartje fier vooruit als een naakte dokter met de injectienaald stond te spuiten”.  (pagina 56)  

Het verhaal wordt echter filosofisch ook interessant, als je je een weg weet te boren door de verkrachtingen en het geweld heen. In het tweede deel van het boek wordt Alex opgepakt en uiteindelijk gekozen als proefkonijn om de Ludovico-methode uit te testen. Hiervoor wordt Alex opgesloten in een cinemazaal waar hij wordt gedwongen verschrikkelijke gewelddadige films te bekijken. 

Het resultaat hiervan is heel interessant, Alex krijgt hierdoor namelijk een lichamelijke afkeer tegenover geweld. Hij wordt er fysiek al misselijk van als hij nog maar denkt aan geweld (zelfs schelden zorgt er al voor). Dan komt een filosofische vraag op de proppen, in welke mate mag de vrijheid van jongeren afgepakt worden in ruil voor veiligheid op de straten? Het is briljant hoe Burgess erin slaagt de lezer zelf te laten nadenken over wanneer vrijheid minder belangrijk wordt als veiligheid? Het is vreemd hoe je op een moment wel medelijden voelt met Alex wanneer hij zijn gevoelens uitdrukt: “Ben ik dan enkel een opwindsinaasappel, een menselijke mechaniek?” (pagina 144)

A Clockwork Orange is hard, het draait niet rond de pot en is ronduit gewelddadig tot in de kern. Maar als je erin slaagt om voorbij dat te lezen, door de lijntjes te lezen, ontvouwt zich een meesterwerk waarin de vraag wordt gesteld in welke mate de mens zijn vrijheid, zijn eigen wil, mag gestolen worden in ruil voor veiligheid. Gaandeweg geeft het boek je ook een reeks knotsgekke woorden mee die je kan gebruiken in je dagelijks leventje, op eigen risico.