De ontstaansgeschiedenis van de strijdvlegel

“Hij was vierentwintig jaar oud en heette Gaukema. Bij zijne vrienden stond hij meer bekend onder den naam van den Vries met den vlegel, uit hoofde van zijn zonderling wapen, en omdat hij, bij het aannemen  van het kruis op de mouw van zijnen wapenrok, de gelofte gedaan had, het niet af te leggen, voordat zijn wapen twaalf Sarracenen (Noord-Arabisch volk) had verbrijzeld.”

Gaukema is de hoofdpersoon uit de legende ‘De Vries met den vlegel’ wat zich afspeelde rond de vijfde kruistocht (1213-1221). De legende vertelt het verhaal van een Friese strijder die mee gaat met één van de kruistochten. Gaukema gebruikt tijdens zijn tocht de strijdvlegel om de niet-christenen af te slachten. Toen ik dit verhaal las tijdens mijn research naar de kruistochten werd ik nieuwsgierig naar dit wapen; mijn historische object. Een strijdvlegel is een middeleeuws wapentype dat bestaat uit een lange schacht, vaak omwonden met leer, waaraan een ijzeren bal met scherpe uitstekende punten is bevestigd doormiddel van een ketting of touw. Op zolder heb ik een replica van de strijdvlegel liggen, zonder de geschiedenis ervan te kennen. Hoe tof zou het zijn een heel hoofdstuk uit de geschiedenis te kunnen vertellen aan de hand van dit object. Zodat ik kan vertellen waarom de Friese Gaukema de strijdvlegel in plaats van een zwaard gebruikte, en waarom heet dit lugubere wapen een vlegel? Wat ik al wist na het lezen van de legende was dat dit wapen tijdens de kruistochten gebruikt werd, maar daar was ook alles mee gezegd. Tijd om de donkere tijden van de Middeleeuwen in te duiken. 

Over de ontstaansgeschiedenis van de strijdvlegel is weinig bekend, wat het voor mij juist leuker maakt om zelf mijn theorieën los te laten op de historie van dit wapen. Aan de hand van bronnen ben ik tot twee hoofdtheorieën gekomen over het ontstaan van de strijdvlegel.

Een eerste theorie is het ontstaan van de strijdvlegel vanuit de dorsvlegel. Vanaf het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen voor 3000 voor Christus werd de dorsvlegel al gebruikt om het graan te dorsen. Met een lange stok, waaraan een plank was verbonden doormiddel van touw of leer, werden de graankorrels uit de aren geslagen. Omdat de tijd van de Middeleeuwen extreem gewelddadig waren, met gevechten in Europa en de kruistochten naar het Heilige Land werd er ook meer aandacht besteed aan wapens. Vanaf het begin van de Middeleeuwen werd geëxperimenteerd met het gebruik van de dorsvlegel als wapen. Door de lengte en het individueel bewegende uiteinde van de dorsvlegel kon men met flinke kracht de ander raken. Zeker als armere boer die een zwaard of schild niet kon permitteren kon je goed strijden tegen een beter uitgeruste tegenstander.  Zonder zelf dicht bij de tegenstander te komen kon de boer met de vlegel een rake klap uitdelen die, zelfs als de ontvanger voorzien was van een harnas, tot flink letsel kon leiden. Het landbouwgereedschap wordt na de introductie als wapen steeds meet uitgebouwd tot een echt wapen. Er worden ijzeren pinnen aan het uiteinden van de dorsvlegel bevestigd waardoor een klap ermee nog harder aan komt. Hoe rijker de boer of strijder hoe meer hij zijn vlegel kon uitbreiden met ijzeren punten. Ook in Azië ontstonden verschillende nieuwe wapens, allen gebaseerd op de dorsvlegel (daar gebruikt voor het dorsen van rijst). Om nog effectiever de tegenstander met schild te raken werd het uiteinde van de dorsvlegel vervangen door een ijzeren bol vol met punten die met een lange ketting aan de schacht werd verbonden. Door de flexibiliteit die het wapen doormiddel van de ketting nu kreeg, kon je de kogel rondom het schild van de tegenstander stoten zodat de arm achter het schild geraakt kon worden. Iets wat met een zwaard niet mogelijk was. Dit was dus het ultieme wapen om als armere boer een beter uitgeruste en dus rijkere strijder te lijf te gaan. Voor de man op man gevechten was een lange steel echter niet praktisch. Het handvat van de strijdvlegel werd ingekort zodat vanaf een kleinere afstand ook nog goed gevochten kon worden.  Ook voor ridders die gelijk aan elkaar waren was het niet nodig grote afstand te creëren door een lange schacht. Verbeterde versies van de strijdvlegel werden, na het succes van de armere ridder of boer met dit wapen dus ook steeds meer door de ridders overgenomen.

Een tweede ontstaansgeschiedenis van dit wapen heeft betrekking op de geestelijkheid in de Middeleeuwen.  Priesters en monniken werd het gebruik van wapens verboden. In de Bijbel staat namelijk dat wie naar het zwaard grijpt, door het zwaard zal omkomen. Toch wordt deze Bijbelse richtlijn aan de laars gelapt. Als paus Urbanus II in 1095 alle christenen oproept de heilige oorlog te starten tegen de islam leidt dit tot de Eerste Kruistocht (1096-1099). De geestelijken trekken -met ridders en volk- richting het beloofde land om dit te veroveren, maar mochten volgens de Bijbel niet vechten met wapens. De geestelijken zouden zich niet kunnen verdedigen als ze in een gevecht terecht zouden komen. Ook het plunderen van steden was bijna niet te doen zonder wapen. Hier werd een prachtige oplossing voor gevonden. Men ontwierp een kerkattribuut, de ster van Bethlehem, dat als wapen gebruikt kon worden. De ster van Bethlehem of morgenster is een strijdknots met metalen punten. Of zoals de geestelijken het dus beschreven, de ster van Bethlehem op een stok. Dit was dé manier om zich als geestelijke te kunnen verdedigen zonder door God gestraft te worden. Dit wapen word gezien als een voorloper op de strijdvlegel. Bij de strijdvlegel zit het puntige uiteinde van de knots echter aan een ketting waardoor de klap nog harder aankomt.

Zelf sluit ik niet uit dat beide ontstaansgeschiedenissen zich naast elkaar hebben ontwikkeld. De één binnen de geestelijke wereld, en de ander in de wereld van het ‘gewone’ volk en bij de ridders. Maar wat ik vooral bijzonder vind aan dit wapen is dat het tijdens de kruistochten door alle drie de verschillende standen gebruikt werd om de tegenstander te verslaan. Bij deze grootschalige expedities waren verschillende partijen betrokken. Allereerst de katholieke kerk die hun strijd tegen de islam als hun missie zag. Ze hadden het doel om de moslims te verdrijven

uit het Heilige Land, zodat christenen ongestoord op pelgrimstocht konden gaan. De edelen vormden een tweede betrokken groep. Veel kruisvaardlegers bestonden voornamelijk uit mannen van adel met het doel voor ogen om roem, een beloning in de vorm van land, de vergeving van de zonden of een groot avontuur over te houden aan de kruistochten. Als laatste groep waren  er ook veel gewone, arme mensen die naar het oosten trokken in zogeheten volkskruistochten. Alle drie de groepen gebruikten in de tijden van de kruistochten één van de vormen van de strijdvlegel. Dit is dan ook de reden dat ik dit wapen aan kenmerkend aspect 17 koppel. De expansie van de christelijke wereld, onder andere in de vorm van de kruistochten.

Deze kruistochten zijn op het eerste oog misschien rouw, met veel plunderingen en moorden, maar hebben wel degelijke positieve gevolgen gehad. Zo hebben ze ’ons’ in contact gebracht met met name islamitische Arabieren en Turken. Deze contacten waren dan niet altijd even ‘vriendelijk’, maar zij leiden wel tot de uitwisseling van kennis. Veel teksten van Griekse geleerden waren door de Arabieren vertaald, die het Grieks wel beheersten in tegenstelling tot de Europeanen die het Grieks niet meer beheersten. Ook bevorderende de kruistochten de handel tussen Europa en het oosten. Via handelsposten in het Midden-Oosten kwamen Italiaanse handelaren in contact met het Verre Oosten en met praktische uitvinden die daar waren gedaan, zoals het kompas. De strijdvlegel heeft dus goedbeschouwd een aandeel gehad in kennis en rijkdom die wij vandaag de dag bezitten. Het is dan wel een klein aandeel, maar het is er een. 

De expansie van die christelijke wereld, waarvan de kruistochten één onderdeel is, kent nog twee vormen. De eerste vorm zien we terug in de verovering van het islamitische Spanje en Portugal: de Reconquista. In de 10e eeuw kende het Iberisch schiereiland een bloeitijd. In deze tijd groeide de Spaanse stad Cordoba uit tot het middelpunt van de Arabische beschaving; het intellectueel en politiek middelpunt. Na deze bloeitijd viel het Arabische rijk uiteen waardoor de christenen vanaf de 11e eeuw de moslims konden verdrijven. De tweede vorm van expansie was de trek naar dunbevolkte gebieden in Oost-Europa. De strijd om het heilige land bleek moeilijk te winnen waardoor ridders van de zogeheten Duitse orde gebieden in Letland, Polen en Hongarije onderwierpen aan het christelijke geloof.

Deze expansie met de kruistochten en het gebruik van de strijdvlegel plaatsen we in de tweede helft van de Middeleeuwen ofwel de Late of Hoge Middeleeuwen, wat duurde van 1000 tot 1500; de tijd van steden en staten. In de Hoge Middeleeuwen was de bevolking van West-Europa erg gegroeid. Dit kwam door de opkomst van de handel en ambacht wat de basis legde voor het herleven van een agrarisch-urbane samenleving die in de vroege middeleeuwen was vervangen door een autarkische agrarische cultuur. Er werden in de landbouw betere technieken uitgevonden om land te ontginnen waardoor de oogst groter werd. De steden werden voller en binnen de steden ontstond een nieuwe groep; de stedelijke burgerij. Niet alleen de mensen werden zelfstandiger, maar ook de steden zelf werden steeds zelfstandiger waardoor het voor keizers maar moeilijk was controle te houden over het gebied. Het feodale stelsel van een eeuw eerder bleek geen succes te zijn omdat de macht van de keizers hierdoor verkleind werd waardoor ze nu vanuit een centraal punt een aaneengesloten gebied wilde regeren. Niet alleen de keizer wilde zijn macht vergroten. Na het jaar 1000 nam het gezag van de paus in geloofszaken. De keizers gingen zich met zijn terrein bemoeien wat leidde tot het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben.

Kortom, een tijdvak dat veel heeft betekend en misschien nog wel zijn gevolgen kent in de tegenwoordige tijd. Als ik zo lees over de kruistochten doet het mij denken aan de veroveringen die de Islamitische extremisten, waaronder ISIS, doen. Islamitische extremisten die de heilige oorlog hebben verklaard aan het westen. Kunnen we deze strijders vergelijken met bijvoorbeeld de Fries Gaukema die ook moordde en plunderde, met gebruik van zijn strijdvlegel? Is het nu payback-time? Ooit bestond er een de wereld beheersende islamitische hoogontwikkelde cultuur, toen kwamen de kruisridders. Dit heeft de verdraagzaamheid tussen christenen, moslims en joden nou niet bepaald versterkt. Zijn deze kruistochten een oorzaak van het probleem in het Midden-Oosten van nu? In 2006 roept Osama bin Laden, oprichter van de islamitische terreurorganisatie Al Qaida, per video op tot een jihad van alle moslims tegen “het zionisme (joods) en de kruistochten (christelijk)”. Als we de heilige oorlog van de christenen van toen kunnen vergelijken met de heilige oorlog van de islamitische extremisten van nu. Kunnen we dan de strijdvlegel vergelijken met het automatische vuurwapen van nu? Of gaat dat nog even een stap te ver?

Wel kunnen we concluderen en dat de kruistochten waarbij de strijdvlegel, die ik nu weer veilig op zolder opberg, veelvuldig gebruikt werd grote gevolgen heeft gehad waardoor onze huidige maatschappij er nu uitziet zoals zij eruit ziet.