De ontstaansgeschiedenis van de strijdvlegel

“Hij was vierentwintig jaar oud en heette Gaukema. Bij zijne vrienden stond hij meer bekend onder den naam van den Vries met den vlegel, uit hoofde van zijn zonderling wapen, en omdat hij, bij het aannemenvan het kruis op de mouw van zijnen wapenrok, de gelofte gedaan had, het niet af te leggen, voordat zijn wapen twaalf Sarracenen (Noord-Arabisch volk) had verbrijzeld.”

Gaukema is de hoofdpersoon uit de legende ‘De Vries met den vlegel’ wat zich afspeelde rond de vijfde kruistocht (1213-1221). De legende vertelt het verhaal van een Friese strijder die mee gaat met één van de kruistochten. Gaukema gebruikt tijdens zijn tocht de strijdvlegel om de niet-christenen af te slachten. Toen ik dit verhaal las tijdens mijn research naar de kruistochten werd ik nieuwsgierig naar dit wapen; mijn historische object. Een strijdvlegel is een middeleeuws wapentype dat bestaat uit een lange schacht, vaak omwonden met leer, waaraan een ijzeren bal met scherpe uitstekende punten is bevestigd doormiddel van een ketting of touw. Op zolder heb ik een replica van de strijdvlegel liggen, zonder de geschiedenis ervan te kennen. Hoe tof zou het zijn een heel hoofdstuk uit de geschiedenis te kunnen vertellen aan de hand van dit object. Zodat ik kan vertellen waarom de Friese Gaukema de strijdvlegel in plaats van een zwaard gebruikte, en waarom heet dit lugubere wapen een vlegel? Wat ik al wist na het lezen van de legende was dat dit wapen tijdens de kruistochten gebruikt werd, maar daar was ook alles mee gezegd. Tijd om de donkere tijden van de Middeleeuwen in te duiken.

Over de ontstaansgeschiedenis van de strijdvlegel is weinig bekend, wat het voor mij juist leuker maakt om zelf mijn theorieën los te laten op de historie van dit wapen. Aan de hand van bronnen ben ik tot twee hoofdtheorieën gekomen over het ontstaan van de strijdvlegel.

Een eerste theorie is het ontstaan van de strijdvlegel vanuit de dorsvlegel. Vanaf het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen voor 3000 voor Christus werd de dorsvlegel al gebruikt om het graan te dorsen. Met een lange stok, waaraan een plank was verbonden doormiddel van touw of leer, werden de graankorrels uit de aren geslagen. Omdat de tijd van de Middeleeuwen extreem gewelddadig waren, met gevechten in Europa en de kruistochten naar het Heilige Land werd er ook meer aandacht besteed aan wapens. Vanaf het begin van de Middeleeuwen werd geëxperimenteerd met het gebruik van de dorsvlegel als wapen. Door de lengte en het individueel bewegende uiteinde van de dorsvlegel kon men met flinke kracht de ander raken. Zeker als armere boer die een zwaard of schild niet kon permitteren kon je goed strijden tegen een beter uitgeruste tegenstander.Zonder zelf dicht bij de tegenstander te komen kon de boer met de vlegel een rake klap uitdelen die, zelfs als de ontvanger voorzien was van een harnas, tot flink letsel kon leiden. Het landbouwgereedschap wordt na de introductie als wapen steeds meet uitgebouwd tot een echt wapen. Er worden ijzeren pinnen aan het uiteinden van de dorsvlegel bevestigd waardoor een klap ermee nog harder aan komt. Hoe rijker de boer of strijder hoe meer hij zijn vlegel kon uitbreiden met ijzeren punten. Ook in Azië ontstonden verschillende nieuwe wapens, allen gebaseerd op de dorsvlegel (daar gebruikt voor het dorsen van rijst). Om nog effectiever de tegenstander met schild te raken werd het uiteinde van de dorsvlegel vervangen door een ijzeren bol vol met punten die met een lange ketting aan de schacht werd verbonden. Door de flexibiliteit die het wapen doormiddel van de ketting nu kreeg, kon je de kogel rondom het schild van de tegenstander stoten zodat de arm achter het schild geraakt kon worden. Iets wat met een zwaard niet mogelijk was. Dit was dus het ultieme wapen om als armere boer een beter uitgeruste en dus rijkere strijder te lijf te gaan. Voor de man op man gevechten was een lange steel echter niet praktisch. Het handvat van de strijdvlegel werd ingekort zodat vanaf een kleinere afstand ook nog goed gevochten kon worden.Ook voor ridders die gelijk aan elkaar waren was het niet nodig grote afstand te creëren door een lange schacht. Verbeterde versies van de strijdvlegel werden, na het succes van de armere ridder of boer met dit wapen dus ook steeds meer door de ridders overgenomen.

Een tweede ontstaansgeschiedenis van dit wapen heeft betrekking op de geestelijkheid in de Middeleeuwen.Priesters en monniken werd het gebruik van wapens verboden. In de Bijbel staat namelijk dat wie naar het zwaard grijpt, door het zwaard zal omkomen. Toch wordt deze Bijbelse richtlijn aan de laars gelapt. Als paus Urbanus II in 1095 alle christenen oproept de heilige oorlog te starten tegen de islam leidt dit tot de Eerste Kruistocht (1096-1099). De geestelijken trekken -met ridders en volk- richting het beloofde land om dit te veroveren, maar mochten volgens de Bijbel niet vechten met wapens. De geestelijken zouden zich niet kunnen verdedigen als ze in een gevecht terecht zouden komen. Ook het plunderen van steden was bijna niet te doen zonder wapen. Hier werd een prachtige oplossing voor gevonden. Men ontwierp een kerkattribuut, de ster van Bethlehem, dat als wapen gebruikt kon worden. De ster van Bethlehem of morgenster is een strijdknots met metalen punten. Of zoals de geestelijken het dus beschreven, de ster van Bethlehem op een stok. Dit was dé manier om zich als geestelijke te kunnen verdedigen zonder door God gestraft te worden. Dit wapen word gezien als een voorloper op de strijdvlegel. Bij de strijdvlegel zit het puntige uiteinde van de knots echter aan een ketting waardoor de klap nog harder aankomt.

Zelf sluit ik niet uit dat beide ontstaansgeschiedenissen zich naast elkaar hebben ontwikkeld. De één binnen de geestelijke wereld, en de ander in de wereld van het ‘gewone’ volk en bij de ridders. Maar wat ik vooral bijzonder vind aan dit wapen is dat het tijdens de kruistochten door alle drie de verschillende standen gebruikt werd om de tegenstander te verslaan. Bij deze grootschalige expedities waren verschillende partijen betrokken. Allereerst de katholieke kerk die hun strijd tegen de islam als hun missie zag. Ze hadden het doel om de moslims te verdrijven