Stadt der Blinden door José Saramago

Titelverklaring: De titel De stad der blinden slaat op de stad waarvan de inwoners worden getroffen door een zeer besmettelijke vorm van ‘de witte ziekte’: een vorm van blindheid. Deze blindheid neemt al snel epidemische vormen aan. De stad, vermoedelijk Lissabon, verwordt tot één grote, stinkende vuilnisbelt, waar blinden en honden koste wat het kost proberen te overleven. ‘Iedereen is blind, Iedereen, de hele stad’ (p. 206). Aan het eind van de roman worden de blinden uit het groepje van de vrouw van de oogarts weer ziende. En waarschijnlijk zullen de blinden in de rest van de stad hun gezichtsvermogen ook weer terugkrijgen. De blinden zullen dan verdwenen zijn. ‘De stad was er nog’ (p. 304)

Verklaring motto: Het motto luidt: ‘Wie ogen heeft die kijke. Wie zien kan neme waar.’ Deze zinnen verwijzen naar de vrouw van de oogarts en in een ruimer verband zijn ze op iedereen van toepassing. De vrouw van de oogarts is de enige die kan zien. Zij is ook degen die beweert dat blindheid een weigering is om te zien, om verantwoordelijkheid te voelen en te dragen, oog te hebben voor normen en waarden. De vrouw van de oogarts blijft zorg dragen voor haar groep blinden, blijft ook de normen en waarden hoog houden. En juist daardoor weer ze hen te behoeden voor het afglijden naar bestiaal gedrag. Door haar blijven ze elkaar respecteren, helpen en verzorgen; hebben ze, hoewel ze blind zijn, oog voor elkaar.

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

De roman is opgedragen een ‘Pilar’ en ‘mijn dochter Violante’.

Thematiek en motieven: De stad der blinden is een allegorie: een symbolische voorstelling van een idee. Het idee namelijk dat de door omstandigheden gedesoriënteerde mens snel vervalt tot een wezen zonder normen en waarden. Saramago houdt zijn lezers een spiegel voor, waarin hij hen confronteert met het beestachtige dat in de mens zit. En dat beestachtige kan, als de normale omstandigheden zich wijzigen, de mens laten degenereren tot een absoluut dieptepunt waarin schaamteloosheid de boventoon voert. Het belangrijkste thema is het thema zien, waarnemen. Doordat de bewoners van de stad hun gezichtsvermogen kwijt zijn, raken ze van binnen en buiten gedesoriënteerd. Niet alleen kunnen ze de weg naar hun huis niet meer vinden, ze raken ook inwendig de weg kwijt omdat ze geen referentiekader meer hebben. Het besef van goed en kwaad, van het mijn en het dijn verdwijnt. Wat telt is het eigen leven, ten koste van dat van anderen. Het verliezen van het referentiekader verwoordt Saramago als volgt: ‘...beelden en figuren op schilderijen zien met de ogen die hen zien, zelfs als ik [de vrouw van de oogarts] mijn gezichtsvermogen niet verlies zal ik toch dag in dag uit iets blinder worden omdat ik niemand heb die mij ziet’ (p. 295). Zien is dus een interactie tussen twee partijen: degene ziet en degene die bekeken (waargenomen) wordt. Wanneer er geen sprake is van zien en gezien worden, neemt men niet werkelijk waar; is men blind. Er is dan geen sprake van echte blindheid maar van een weigering om te zien. Degene die niet wil zien, is de ware blinde: ‘Ik denk dat we niet blind zijn geworden, ik denk dat we blind zijn, Blinden die zien, Blinden die ziende niet zien’ (p. 304). Met de spiegel die Saramago zijn lezers voorhoudt, dwingt hij hen na te denken over het menselijk handelen.

Naast zien is ook angst een belangrijk thema. Angst zet aan tot gedragsverandering. Saramago toont dat aan zij het optreden van de regering en bij het gedrag van de blinden: ‘Angst maakt blind, zei het meisje met de zonnebril. Dat is een waar woord, we waren al blind toen we blind werden, de angst heeft ons blind gemaakt en de angst zal ons blind laten blijven’ (p. 123), Gedreven door angst besluit de regering de blinden in quarantaine te plaatsen. Diezelfde angst drijft de regering ertoe het voedsel- en medicijntekort niet op te heffen. Uit angst voor besmetting trekt men de handen af van de blinde massa en is geweld het enige antwoord, Saramago stelt hiermee het functioneren van de overheid ter discussie. ‘Het beest’ komt niet alleen in het individu naar boven, maar ook in het overheidsapparaat. Macht en eigenbelang voeren de boventoon. Van medemenselijkheid is geen sprake: ‘Luister ’s blindemannetje, ik zal jou iets doorgeven, als je niet als de sodemieter met dat wijfie van je teruggaat naar waar je vandaan komt krijg je een kogel door je kop’ (p. 61).

Een laatste thema is het humanisme. Saramago is zelf aanhanger van deze levensvisie. Hij laat de vrouw van de oogarts deze vertegenwoordigen. Niet alleen blijft zij zich inzetten voor de zorg voor haar groep blinden, zij behoudt bovenal het vermogen tot liefhebben. En het is dít vermogen dat sterker blijkt dan alle andere.

Personages: De personages die in de roman voorkomen zijn flat characters. Dat betekent dat ze niet uitvoerig van binnenuit beschreven worden en dat ze geen psychologische ontwikkeling doormaken. Uitvoerige uiterlijke beschrijvingen zijn er niet. Saramago beperkt zich tot algemeenheden zoals: het meisje met de zonnebril, de man met het zwarte lapje, het schele jongetje en dergelijke. Geen enkel personage wordt bij name genoemd.

De vrouw van de oogarts is de hoofdpersoon in de roman. Zij is niet alleen anders dan de anderen omdat zij haar gezichtsvermogen behoudt, zij is vooral verschillend in mentaliteit vergeleken met de rest. Haar struggle for life is niet beperkt tot haar eigen leven, zoals dat bij de blinde het geval is. Het omvat de zorg voor de hele groep. Die zorgzaamheid is een voorbeeld voor de anderen. Het meisje met de zonnebril zorgt voor het schele jongetje en later voor de oude man met het lapje. Later voelen ook de andere leden van de groep deze verantwoordelijkheid. De verschillende stadia in het proces van ontmenselijking (desoriëntatie, verlies van schaamte, totale verwording) worden niet alleen aangeduid in de locaties maar worden ook weerspiegeld in de huilbuien van de vrouw van de oogarts: - Desoriëntatie: ‘Tenslotte beseft ze dat ze verdwaald is... ze laat zich vertwijfeld neervallen en begint uitgeput te huilen’ (p. 217). - Verlies van schaamte: ‘...deden ze wat gedaan moest worden, ook de vrouw van de oogarts, maar ze huilde, terwijl ze hen zag, ze huilde voor iedereen’ (p. 234). - Totale verwording (bij het zien van de dwaallichten): ‘Toen ze de gang uitkwamen, stortte ze in en begon schokkend te huilen’ (p. 291).

De vrouw van de oogarts is de hoofdpersoon in de roman. Zij is niet alleen anders dan de anderen omdat zij haar gezichtsvermogen behoudt, zij is vooral verschillend in mentaliteit vergeleken met de rest. Haar struggle for life is niet beperkt tot haar eigen leven, zoals dat bij de blinde het geval is. Het omvat de zorg voor de hele groep. Die zorgzaamheid is een voorbeeld voor de anderen. Het meisje met de zonnebril zorgt voor het schele jongetje en later voor de oude man met het lapje. Later voelen ook de andere leden van de groep deze verantwoordelijkheid. De verschillende stadia in het proces van ontmenselijking (desoriëntatie, verlies van schaamte, totale verwording) worden niet alleen aangeduid in de locaties maar worden ook weerspiegeld in de huilbuien van de vrouw van de oogarts: - Desoriëntatie: ‘Tenslotte beseft ze dat ze verdwaald is... ze laat zich vertwijfeld neervallen en begint uitgeput te huilen’ (p. 217). - Verlies van schaamte: ‘...deden ze wat gedaan moest worden, ook de vrouw van de oogarts, maar ze huilde, terwijl ze hen zag, ze huilde voor iedereen’ (p. 234). - Totale verwording (bij het zien van de dwaallichten): ‘Toen ze de gang uitkwamen, stortte ze in en begon schokkend te huilen’ (p. 291).

De groep blinden onder leiding van de vrouw van de oogarts bestaat uit zeven personen, ‘de zeven pelgrims’ (p. 249). Als pelgrims trekken de groepsleden van de ene plaats naar de andere: een tocht die eindigt in het paradijs. ‘De zeven pelgrims kwamen dus in een soort paradijs terecht’ (p. 249). Juist hier krijgen ze een voor een hun gezichtsvermogen terug. Zo wordt de tocht van de blinden een loutering. Pas als ze door het diepste dal der ellende heen zijn gegaan, wacht hen de bevrijding; pas dan kunnen ze werkelijk weer zien.

Opbouw: De roman bestaat uit zeventien hoofdstukken, die geen titel dragen. Elk volgend hoofdstuk geeft een verandering aan van perspectief op tijd. Men kan de roman in drie delen verdelen:

De inleiding. Deze bestaat uit de eerste drie hoofdstukken. Dit gedeelte beschrijft het ontstaan van ‘de witte ziekte’ en de snelle groei van de epidemische blindheid. De periode waarin de blinden in quarantaine leven. Deze periode beslaat hoofdstuk vier tot en met twaalf. Het slot. De paradijselijke periode in het schone huis van de oogarts en zijn vrouw tot en met de terugkeer van het gezichtsvermogen beslaat hoofdstuk dertien tot en met zeventien.

Het perspectief ligt bij de auctoriale verteller: een ikfiguur, die regelmatig over zijn verhaal spreekt als over ‘het verslag’. Of deze alwetende verteller zelf ook één van de blinden is geweest, is niet duidelijk. Het zou kunnen, gelet op het volgende: ‘Ik heb me verslapen om meteen daarna te beseffen dat dat niet zo was. Deze opmerkingen zijn van psychologiserende aard, vanwege hun fijnzinnigheid ogenschijnlijk ongepast in de context van de uitzonderlijke catastrofe die dit verslag moeizaam probeert te beschrijven’ (p. 91). Het zou echter ook kunnen zijn dat de verteller zijn verslag heeft opgetekend naar aanleiding van verhalen van betrokkenen. ‘Vanaf hier zal het relaas van de oude man met het zwarte lapje, behoudens enkele losse opmerkingen, niet langer letterlijk worden weergegeven’ (p. 114). Als personage is deze ikfiguur niet aanwezig in het eigenlijke verhaal. Hij vervult de rol van commentator, zoals blijkt bij de vergelijking die hij maakt met het scheppingverhaal. Het betreft de passage over personen die blind zijn geworden in de lift en daar nu waarschijnlijk dood in liggen. ‘Omdat hier geen getuigen van waren, is de vraag gewettigd hoe men weet dat deze gebeurtenis zich zo en niet anders heeft voltrokken, het antwoord daarop is dat alle verslagen hetzelfde zijn als dat van de schepping van de wereld, niemand is erbij geweest, niemand heeft het gezien, maar iedereen weet wat er gebeurd is’ (p. 245). Hiermee geeft de verteller aan dat ook hij niet van alles ooggetuige is geweest of ooggetuigen erover gehoord heeft. Hij wéér dat het allemaal zo gegaan moet zijn. Zoals men ook weet dat de aarde geschapen is; alleen weet men niet precies hoe. Gedachten en gevoelens van de verteller komt men niet te weten. Wel die van de vrouw van de oogarts en die van de andere leden van haar groep.

De roman wordt chronologisch verteld. Er is geen sprake van flashbacks of flash forwards. De periode van de uitbraak van de ziekte en de quarantaine beslaat hooguit twee weken. Wanneer de blinden na de brand in de stad komen, treffen ze daar nog redelijk wat eten aan in de winkels. De voorraden waren dus nog niet op. Waaruit men kan concluderen dat de ziekte nog niet zo’n lange tijd woedde: ‘... tijdens de paar dagen die verlopen waren tussen het begin van de epidemie en het moment dat hij zelf blind was geworden’ (p. 114). ‘Vier dagen later doken de schoften weer op’ (p. 173). De periode na de brand, waarin de groep door de stad zwerft, beslaat zes dagen: ‘We zijn drie dagen geleden uit de internering weggegaan’ (p. 269). ‘Twee dagen later’ (p. 273). ‘De volgende morgen’ (p. 286).

Tijd: De vertelde tijd is ongeveer drie weken, de verteltijd is 333 bladzijden.

Ruimte: De roman speelt zich vermoedelijk af in Lissabon. Behalve op de achterflap wordt die naam echter nergens genoemd. Verder komen er heel wat plaatsen voor in het boek, zoals een supermarkt, verschillende huizen, een kerk en dergelijke. Drie locaties zijn echter belangrijk: het voormalige gekkenhuis, waar de blinden in quarantaine verblijven, het huis van het meisje met de zonnebril en het huis van de oogarts. Deze drie locaties zijn een weerspiegeling van de verschillende fasen van ontmenselijking waar het groepje blinden in zit. In het voormalige gekkenhuis is de situatie aanvankelijk nog redelijk maar verslechtert al snel. In het huis van het meisjes met de zonnebril verliezen de blinden elk schaamtegevoel en verkeren ze te midden van dieren: beest onder de beesten. De periode in het huis van de oogarts is een paradijselijke tijd die uitmondt in genezing. De locaties fungeren niet als decor waartegen de gebeurtenissen zich afspelen, maar als aanduiding van een fase in de gang van mens naar beest naar mens.