Literaturnye Portrety door Maxim Gorki

Het in 1923 geschreven portret van de schrijver V.G. Korolenko (1853 – 1921) begint met een ontmoeting tussen Korolenko en Gorki in Sint Petersburg. Gorki had een paar verhalen geschreven die bij Korolenko in de smaak vielen. Korolenko deed Gorki daarbij overigens diverse suggesties die zijn verhalen beter zouden kunnen maken. Gorki kreeg respect voor Korolenko maar voelde zich tot hem niet echt aangetrokken. Korolenko vertelt Gorki dat hij minder gebruik moet maken van allegorieën en romantiek. Ook strikt persoonlijke elementen horen in verhalen niet thuis. Als Gorki een en ander in een ander verhaal toepast, is Korolenko lovend. Gorki voelt zich daardoor gevleid. In 1901 ziet Gorki Korolenko weer. Gorki is dan zelf een beroemd schrijver geworden. Hij begint Korolenko ook beter te waarderen. Gorki komt onder de indruk van Korolenko’s humaniteit en zin voor waarheid.

Het in 1923 geschreven portret van de dichter Aleksandr Blok (1880 – 1921) begint met een ontmoeting in het redactiegebouw van een door Gorki opgerichte schrijversorganisatie. Gorki ontmoet Blok daar en Gorki stelt dat Blok een betere dichter is dan prozaschrijver. Gorki kan Bloks proza niet altijd volgen en Gorki heeft ook een andere opvatting over wat wel en niet in een verhaal thuishoort. Zo schrijft Gorki bijvoorbeeld niet over de problemen in een kinderziel. Als Blok praat krijgen zijn ogen een bijna waanzinnige uitdrukking. Ze praten vervolgens over onsterfelijkheid en materie, maar zijn het zelden met elkaar eens. Later hoort Gorki van een prostituee nog een verhaal over Blok. Blok bezocht eens een meisje dat nogal moe was. Hij liet haar op zijn schoot in slaap vallen en streelde haar. Na verloop van tijd ging hij weg en legde hij vijfentwintig roebel op tafel. Gorki krijgt door dit verhaal meer respect voor Blok.

Het in 1927 geschreven portret van de dichter Sergej Jesenin (1895 – 1925) begint met Gorki’s eerste herinnering aan hem. Het was in Sint Petersburg in 1914 en Jesenin zag er toen uit als een zestienjarige jongen die wat onzeker overkwam. Gorki verbaast zich echter over Jesenins gedichten die sprankelend en breedgeschilderd zijn. Hij kan zich niet voorstellen dat die door die onzeker uitziende jongeman geschreven zijn. Gorki zag Jesenin een paar jaar later weer in Berlijn. Zijn ogen leken toen uitgebrand en zijn blik gleed onzeker over de mensen. Hij was in gezelschap van de beroemde danseres Isadora Duncan (1877 – 1927) van wie Gorki niets moet hebben. Gorki geeft een aantal voorbeelden van fragmenten uit gedichten van Jesenin die op hem een grote indruk gemaakt hebben. Ze zitten vol gevoelskracht en uitdrukkingsvermogen.       

Beoordeling van het boek

Maxim Gorki (pseudoniem van Aleksej Pesjkov) was een van de belangrijkste Russische schrijvers. Hij was van eenvoudige afkomst en grotendeels autodidact. In 1892 werd hij schrijver en in 1898 journalist. Van 1906 tot 1913 verbleef hij vanwege gezondheidsklachten op het Italiaanse eiland Capri. Van daaruit werd hij ook in Europa bekend. Gorki was politiek actief en een aanhanger van het communisme, hoewel hij meer dan eens problemen had met de Russische communistische partij. Gorki was een persoonlijk vriend van Lenin. Teleurgesteld door de communistische terreur emigreerde hij in 1921 naar Italië. In 1931 keerde Gorki echter definitief terug naar Rusland. Daar werd hij groots ontvangen. Gorki stelde zijn talent vervolgens in dienst van de Sovjet-Unie. Hij werd een beschermeling van Stalin en schopte het in 1935 tot voorzitter van de Russische schrijversbond, wat in die tijd een machtige positie was. Hij werd een van de grondleggers van het “socialistisch realisme” in de Russische literatuur. Gorki stierf in 1936 onder verdachte omstandigheden. Er zijn diverse theorieën die stellen dat Stalin zelf de hand had in Gorki’s dood, maar hard bewijs daarvoor ontbreekt.        

Veel van het werk van Gorki wordt uiteraard bedorven door zijn communistische sympathieën. Boeken over proletarische fabrieksarbeiders zijn zodoende nogal voorspelbaar. Het feit dat Gorki de stalinistische terreur tot op zeker hoogte verdedigde en soms zelfs verheerlijkte heeft zijn populariteit in het westen geen goed gedaan. Veel van zijn socialistische boeken worden tegenwoordig dan ook niet meer gelezen. Wel blijft Gorki populair als schrijver van autobiografisch werk. Dat werk geeft namelijk een goed beeld van het Rusland uit zijn dagen. Ook de literaire portretten die in dit boek gebundeld zijn blijven populair. Het is overigens opmerkelijk dat deze bundeling pas voor het eerst in 1963 verscheen, dus bijna dertig jaar na de dood van de schrijver.

Aardig aan de portretten vind ik niet alleen het gegeven dat ze veel vertellen over de geportretteerden zelf maar ook over de verhouding van Gorki tot de geportretteerden. Gorki kende ze allemaal en hij laat ook zien wat zijn relatie tot hen was en in welke verstandhouding hij met hen verkeerde. Zo laat Gorki bijvoorbeeld in zijn portret van Tolstoj zien dat hij Tolstoj hogelijk bewonderde. In zijn slotzin noemt hij Tolstoj zelfs “Godgelijk”. Dat is nogal iets om te zeggen, zeker voor een overtuigd atheïst als Gorki. Maar Gorki geeft ook aan dat Tolstoj zijn eigen werk - van Gorki dus - wel wist te waarderen. Tolstoj noemt sommige stukken zelfs briljant, terwijl hij ook een paar keer verbeteringen aan Gorki suggereert. Zoiets zegt dus ook het nodige over de verhouding tussen Gorki en de geportretteerde schrijver.

Gorki volgt in zijn beschrijvingen niet een bepaalde chronologie. Hij springt vaak van de hak op de tak. Dat komt waarschijnlijk omdat Gorki zich bij het schrijven van deze portretten baseerde op zijn eigen gemaakte aantekeningen. Dat zie je het sterkst terug in het reeds genoemde portret van Tolstoj. Daar worden de aantekeningen - genummerd en al - gewoon als zodanig gepresenteerd. Het voordeel hiervan is dat letterlijke citaten van de geportretteerde schrijvers weergegeven worden - wat vanuit biografisch oogpunt interessant is -, maar ook dat het geheel daardoor iets levendigs krijgt. Het wordt geen dorre opsomming van allerlei beschrijvingen of feiten. Ik vind het daardoor een prettig leesbaar boek.

Het portret dat Gorki schetst van de echtgenote van Lev Tolstoj is enigszins merkwaardig. Het is eigenlijk geen portret zoals de andere. Alle andere portretten zijn een soort minibiografie van de betreffende schrijver, maar dat van Tolstaja duidelijk niet. Het is eigenlijk een soort supplement op het portret van Tolstoj zelf. Het gaat helemaal niet over de schrijversactiviteiten van Tolstaja. Het is meer een soort verdediging van haar tegen allerlei kritiek die kennelijk na haar dood op haar geuit is. Kennelijk voelde Gorki zich geroepen Tolstaja te verdedigen tegen alle laster die over haar in de pers verscheen.

Het portret dat Gorki schetst van de echtgenote van Lev Tolstoj is enigszins merkwaardig. Het is eigenlijk geen portret zoals de andere. Alle andere portretten zijn een soort minibiografie van de betreffende schrijver, maar dat van Tolstaja duidelijk niet. Het is eigenlijk een soort supplement op het portret van Tolstoj zelf. Het gaat helemaal niet over de schrijversactiviteiten van Tolstaja. Het is meer een soort verdediging van haar tegen allerlei kritiek die kennelijk na haar dood op haar geuit is. Kennelijk voelde Gorki zich geroepen Tolstaja te verdedigen tegen alle laster die over haar in de pers verscheen.

Sommige geportretteerden waren mij volledig onbekend. Hun namen zeiden mij helemaal niets. Ik had bijvoorbeeld nog nooit gehoord van Andrejev, Korolenko, Blok en Jesenin. Ik moest hun namen opzoeken op het internet om iets meer over hen te weten te komen. Zo was Andrejev in zijn tijd een beroemde schrijver; tegenwoordig is hij totaal vergeten. Hij was begaafd, maar depressief en pleegde uiteindelijk zelfmoord. Korolenko is vooral bekend als schrijver van korte verhalen en novellen. Hij schreef ook onder een groot aantal pseudoniemen. Ook zijn werk is momenteel in de vergetelheid geraakt. Blok was in zijn tijd een beroemde dichter en voorman avn de symbolisten. Zijn taal is expressief en had invloed op latere futuristische schrijvers. Hij raakte gedesillusioneerd na de Russische revolutie. Hij werd in 1921 ernstig ziek maar de communisten lieten hem niet naar het buitenland gaan. Jesenin was eveneens een populaire dichter. Net als Blok raakte hij gedesillusioneerd door de revolutie van 1917. Zijn liefdesleven was turbulent en daarnaast raakte hij verslaafd aan de alcohol. Hij kwam in een psychiatrische inrichting terecht en pleegde na zijn ontslag daaruit zelfmoord.