Dr. Zhivago door Boris Pasternak

Schrijver

Ik heb het boek ‘Dokter Zjivago’ van Boris Pasternak uitgekozen om te lezen. Het verhaal speelt zich af in de tijd van de Russische Revolutie (1917) en omdat ik van verschillende kanten had gehoord dat dit boek zeker een aanrader was, heb ik hem ondanks de vele pagina’s dat het telde, meteen geleend van de bibliotheek en in een paar dagen uitgelezen. Ook wilde ik graag een ander thema dan de Eerste of Tweede Wereldoorlog. Deze oorlogen vind ik wel interessant, maar omdat de meeste deze onderwerpen al namen wilde ik eens wat anders en de plaats waar de Russische Revolutie zich afspeelt (Rusland met haar mooie sneeuwlandschappen) bevorderde ook mijn keuze.
Boris Leonidovich Pasternak werd in 1890 geboren in een welgestelde joodse familie in Moskou. Hij ging aanvankelijk aan het conservatorium studeren, maar ging in 1910 filosofie studeren in Duitsland aan de universiteit van Marburg. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werkte hij in een chemische fabriek in de Oeral. Uit het boek blijkt duidelijk dat Pasternak zijn inspiratie voor Dokter Zjivago vooral heeft gehaald uit zijn reis daar naar toe. Dat hij in de jaren 1917, 1918 en 1919 zelf de Russische Revolutie heeft meegemaakt, geeft een echt beeld van een ‘ooggetuige’ van die tijd, wat ik erg fascinerend vind. Bij het lezen van het boek is ook goed te merken, dat Pasternak door middel van de vele beschrijvingen van het landschap en de revolutie zelf, duidelijk maakt dat hij deze periode veelal uit eigen ervaring vertelt. Hoewel Pasternak de revolutie een warm hart toedroeg, was hij toch bevreesd voor de harde maatregelen die door de nieuwe regering werden genomen. ‘Dokter Zjivago’ is geschreven vanuit het perspectief van de 'bourgeoisie', waar Pasternak zelf een deel van uitmaakte.
Toen hij midden 1920 bezig was met het schrijven van Dokter Zjivago, probeerde Stalin hem een verbod op te leggen nog verder te schrijven, onder andere omdat Pasternak het op filosofisch en moreel gebied niet eens was met het communisme en omdat dit ook zou blijken uit zijn boek. Olga Ivanskaya, de minnares van Boris, werd in 1949 gearresteerd, gemarteld en naar de Goelag (correctionele werkkampen) gebracht. Toch weigerde Pasternak met zijn werk te stoppen. Omdat Stalin Pasternak welgezind was en hem respecteerde, hoefde hij niet naar de Goelag. Ten tijde van Chroesjtsjov, in 1953, werd Pasternak uiteindelijk herenigd met zijn geliefde Olga. Toen hij in 1956 zijn manuscript presenteerde, werd dit afgewezen door de pers en het boek werd algauw naar het buitenland gesmokkeld. Dokter Zjivago werd buiten de Sovjet-Unie gezien als een literair hoogstaand werk. Dit leidde er toe dat Pasternak uiteindelijk in 1958 de Nobelprijs voor de literatuur kreeg. Tegen die tijd was zijn boek al in 18 talen vertaald. Maar van de sovjetregering mocht hij de prijs niet in ontvangst nemen. Hij zou niet mogen terugkeren in de Sovjet-Unie als hij het waagde naar Stockholm af te reizen. Desalniettemin werd het boek (vooral in het Westen) beschouwd als één van de grootste Russische novellen van de 20e eeuw. Dit zou leiden tot een verfilming van Dokter Zjivago door Hollywood in 1965. Op 70-jarige leeftijd stierf Pasternak op 30 mei 1960 aan longkanker en een zwak hart.
Na zijn dood zijn er brieven van Pasternak aan Olga gevonden, die een hartstochtelijke liefde onthullen. Hieruit is op te maken dat hij niet alleen de Russische Revolutie uit eigen oogpunt beschrijft, maar dat ook Zjivago’s liefde tegenover Lara veelal gebaseerd is op persoonlijke ervaringen. Op grond hiervan zou ik kunnen stellen dat Dokter Zjivago een gedeeltelijke autobiografie is.

Citaten

Hoewel ik uit elke bladzijde wel een citaat kan halen die ik mooi en belangrijk vind, heb ik gekozen om aan de hand van de volgende vier, naar mijn mening aangrijpende citaten, de ideologie van het boek tegen de achtergrond van de erbarmelijke omstandigheden van de Russische Revolutie in grote lijnen aan te duiden.

Eerste citaat (blz. 63)
‘Waarom gooit u op goed geluk met woorden om u heen, zonder erbij na te denken? Waarover discussiëren wij? U kent mijn ideeën niet.’ ‘Rusland heeft scholen en ziekenhuizen nodig, geen faunen en waterlelies.’ ‘ Dat wordt door niemand betwist’. ‘De boeren worden uitgekleed en zwellen op van de honger…’ Met zulke sprongen bewoog het gesprek zich voort.

Dit is een deel van een (gedwongen) gesprek tussen Nikolaj Nikolajevitsj en Vyvolotsjnov. Er is aan voorafgegaan dat Vyvolotsjnov eerstgenoemde heeft verzocht een lezing te houden ten bate van politieke bannelingen. Uit het gesprek dat hieruit voortvloeit is op te maken dat het regime en de armoede in die tijd een grote rol speelden, aangezien dit onmiddellijk de discussiepunten van de twee zijn. Nikolaj Nikolajevitsj slaat naar mijn mening de spijker op zijn kop als hij zegt dat Rusland scholen en ziekenhuizen nodig heeft; hij erkent de problemen van zijn land en de slechte regering. Een groot deel van het boek draait om dit onderwerp, dus vind ik dit een belangrijk citaat uit het boek. Pasternak geeft overigens door het hele boek aanwijzingen die zijn persoonlijke mening over de regering en de slechte omstandigheden in het algemeen weergeven. Wat aan bovenstaand citaat ook relevant is, is de zin waarin staat dat boeren worden uitgekleed en opzwellen van de honger. Het uitkleden wordt volgens mij zowel letterlijk als figuurlijk gebruikt. In letterlijke betekenis wordt er bedoeld dat de boeren zo arm waren, dat ze niet eens geld meer hadden om kleren voor zichzelf te kopen, met andere woorden dat ze dus uitgekleed werden. In figuurlijke betekenis maakt de schrijver duidelijk dat de boeren zo werden uitgebuit door de ongelijkheid, dat hun alles werd afgenomen, dat ze dus symbolisch uitgekleed werden. Dat ze opzwellen van de honger is werkelijk zo, want er heerste in boerenkringen (bij bijna iedereen dus, want 80% van de bevolking was boer) zóveel honger, dat hun buiken er echt van opzwollen.
Omdat deze realistische weergave van de werkelijkheid wat betreft armoede, honger en gebrek aan ziekenzorg en onderwijs mij heel erg intrigeerde, heb ik dit citaat uitgekozen.

Tweede citaat (blz. 160)
‘ Vrijwilliger! Je hele leven heb je de spot gedreven met Rodjka, die zo banaal was, en nu is dat opeens allemaal prachtig! Nu wil je zelf met je sabel rinkelen en officiertje spelen. Pasja, wat is er met je, ik herken je niet meer! Je bent het niet, hè, of ben je stapelgek geworden? Zeg me alsjeblieft, zeg me eerlijk, in godsnaam, zonder van buiten geleerde frases, zeg me: is dat wat Rusland nodig heeft?’

In dit fragment valt Lara uit tegen haar echtgenoot Pasja. Laatstgenoemde staat op het punt te vertrekken, want hij had zich ingeschreven voor militaire dienst. Dit betekent een afscheid, want Lara zal hem voor lange tijd niet meer kunnen zien. Rodjka is de broer van Lara en Lara denkt of wil niet dat Pasja zoals Rodjka met zijn militaire optreden Rusland helpt. Het is typerend dat Pasja, die eerst niets van militarisme wilde weten, plotseling omslaat als het op de Revolutie aankomt. Zo is na te gaan wat een impact zo’n drukkende periode moet hebben gehad.
Dit citaat heb ik geselecteerd uit de vele andere citaten die ik eigenlijk nog had willen behandelen, omdat deze naast het revolutiegehalte ook iets toevoegt aan de dramatische liefdeslijnen die door het verhaal lopen. Praktisch alle liefdes die in het verhaal voorkomen zijn namelijk onmogelijk, ingewikkeld en verscheurend. Ook raakte dit stukje tekst me, omdat er zo duidelijk de frustraties van de pijn uit blijkt die men in de tijd van de Russische Revolutie moest doorstaan. Lara vindt het zo erg dat Pasja haar verlaat, dat ze tegen hem begint te schreeuwen en in huilen uitbarst. Het is erg zielig voor haar, want een paar bladzijdes vóór dit citaat wordt nog beschreven hoe gelukkig ze zich voelt met haar baan (lerares op een meisjesgymnasium), haar man en haar dochtertje. Dit is uit tegenwoordig oogpunt een simpel en geen geweldig leven, aangezien Lara ook allemaal huishoudelijke en huwelijkse plichten na moest komen. Ook het feit dat ze in de Russische Revolutie leefde zegt al genoeg over de slechte omstandigheden die er alom waren. Toch was Lara heel blij met
haar leven en zo zie je het grote verschil tussen die tijd en de onze.

Derde citaat ( blz. 385)
‘Bent u nu zo dom, of houdt u zich alleen maar zo? Bent u soms van een andere planeet af komen vallen? De vraatzuchtige parasieten hebben de hongerende arbeiders uitgebuit en de dood ingejaagd, en deze toestand zou volgens u gehandhaafd moeten blijven? En alle andere vormen van smaad en tirannie dan? Is de gerechtvaardigdheid van de volkswoede werkelijk zo onbegrijpelijk voor u, en vindt u het werkelijk zo vreemd dat de mensen naar recht en wet willen leven en naar de waarheid op zoek zijn? Of denkt u soms, dat deze radicale omwenteling langs parlementaire weg of door middel van de Doema’s bereikt had kunnen worden, en dat we er ook zonder dictatuur wel zouden komen?

Dit is een gesprek tussen Zjivago en Samdevjatov. Samdevjatov is jurist en tevens vriend en helper van Zjivago en Lara. Voorafgaand vertelt hij Zjivago dat dit ‘een periode is waar men doorheen moest’ en dat het onvermijdelijk was. Op Zjivago’s vraag waarom het dan onvermijdelijk was, krijgt hij bovenstaand antwoord. Er moest wel een revolutie komen, want een beter leven verkrijgen via parlementaire weg of via Doema’s (volksvertegenwoordiging) zat er niet in. Omdat de dokter dit inzicht niet heeft volgens Samdevjatov, is hij dom en blind voor de onontkoombare revolutie, hoewel Zjivago de revolutie in werkelijkheid niet slecht gezind was. Met ‘vraatzuchtige parasieten’ bedoelt hij de bedorven regering die de armoede van de arbeiders heeft veroorzaakt.
Dit citaat heb ik niet gekozen omdat het me raakte, maar omdat ik het een heel relevant stukje vind in het hele boek. Het geeft namelijk de hoofdlijnen van de problematiek weer van die periode. Kort gezegd: de regering was corrupt, de armoede groot, de rechten waren gering en de vrijheid nihil.

Vierde citaat (blz. 586)
Badend in zijn zweet en met zijn gezicht nog vochtig van de tranen, werd Joeri Andrejevitsj wakker. Ik heb koorts, ik ben ziek aan het worden, dacht hij direct. Dit is geen tyfus, maar een heel zware en gevaarlijke vermoeidheid die de vorm van een ziekte aanneemt en die ook bij ernstige infecties een crisis kent. De enige vraag is wie wint, de dood of het leven. Ik wil slapen, slapen! En hij sliep weer in. Toen droomde hij van een donkere wintermorgen in Moskou, in een straat waar alle lichten al brandden. Alles wees erop, dat het nog voor de revolutie was.

Dit laatste citaat vind ik het ontroerendst van allemaal. Joeri ( = Dokter Zjivago) beseft dat hij in een nachtmerrie leeft onder het communisme. Hij zou het liefste ontsnappen aan de wereld waarin hij leeft en hij wil terug naar de tijd van vóór de Revolutie. Daarover heeft hij ook een droom.
Het feit dat Zjivago meteen denkt dat hij een ziekte heeft bevestigt ook, dat men niet alleen met armoede te kampen had, maar ook met ziektes die blijkbaar nogal eens voorkwamen. Men had toen natuurlijk nog niet de middelen (en vooral in Rusland niet) om de ziektes goed tegen te gaan en ze ontstonden al snel door de slechte leefomstandigheden die de Revolutie met zich meebracht.
Uit het citaat blijkt hoe Zjivago (en heel waarschijnlijk ook de rest van de bevolking) terugverlangde naar de tijd van vóór de Revolutie. In Zjivago’s geval liep dit verlangen nog hoger op door de onbereikbare liefdes in zijn leven. Ik vind het een aangrijpend stukje tekst dat het vurige verlangen van veel Russen uit die tijd symboliseert.

Conclusie bij de citaten

Ik heb veelal gesprekken gekozen als citaten, omdat de echte persoonlijke standpunten van de bevolking ten opzichte van de Revolutie op die manier nog openlijker getoond worden. Ook heb ik steeds gesprekken tussen verschillende mensen gekozen, vooral om de grote verscheidenheid aan samenhangende personages die in het lange verhaal geplaatst zijn naar voren te laten komen. Het laatste citaat is geen gesprek, maar een droom. Naar mijn mening geeft een droom minstens zoveel gevoel weer als een gesprek, omdat er in een droom een verlangen naar iets wordt geuit, bijvoorbeeld naar andere omstandigheden of een andere tijd. Uit alle bovenstaande citaten blijkt hoe verdeeld en ongelijk de bevolking was, hoe erg de armoede en hoe erg de pijn die voortkwam uit de frustraties over de omstandigheden waarin men moest leven.

Vragen

Door het lezen van dit boek heb ik me meer verdiept in de Russische Revolutie en alle achtergrondomstandigheden. Om er nog meer over uit te zoeken zou ik dat kunnen doen aan de hand van een verklarende, een beschrijvende en een evaluerende vraag. Hieronder beschrijf ik van alledrie een voorbeeld.

Verklarende vraag
Waarom werd het volk zo onderdrukt door de tsaar?

Als heerser zou je het beste voor moeten hebben met je volk en dit vonden de tsaren blijkbaar niet. Bij zijn kroning in 1894 beloofde Nicolaas II dat hij alles zou doen om zijn volk te helpen, maar daar kwam weinig van terecht. Het begon al slecht toen er in 1896 duizenden mensen omkwamen in het gedrang bij de kroningsplechtigheid. Dit geeft op zich al te denken en aangezien alle opstanden van het volk door de tsaar en zijn politie de kop in werden gedrukt, is de tsaar in mijn ogen verre van sympathiek. Ook in het boek komt de corruptheid van de regering sterk naar voren. Maar waarom zorgden de heersers zo slecht voor hun volk? Waarom werd het volk zo door hen onderdrukt? Dit zou ik graag willen uitzoeken.

Beschrijvende vraag
Hoe waren de omstandigheden vóór de Revolutie?

Dit is een belangrijke vraag, want hieruit is af te leiden of de Russische Revolutie wel effect heeft gehad. Wat en hoeveel was er veranderd en wat was er dankzij de Revolutie verbeterd? In het boek staan veel negatieve dingen geschreven over de omstandigheden, dus zou ik graag het antwoord op deze vraag willen vinden, waarmee men kan onderzoeken in hoeverre de bevolking baat heeft gehad bij de doorvoeringen die de Revolutie uiteindelijk met zich mee heeft gebracht. Als er bijvoorbeeld blijkt dat er weinig verschil is tussen de tijd van de Revolutie en de tijd daarvóór, dan was het aanzetten tot de Revolutie niet nodig geweest.

Evaluerende vraag
Was het verstandig van het volk om een revolutie te ontketenen?
Had men wel gegronde redenen om in opstand te komen? Was het overdacht van het volk om een revolutie door te voeren of deden ze maar wat? Op dit soort vragen zouden wel verschillende antwoorden kunnen komen omdat iedereen hier waarschijnlijk een andere mening over heeft, maar ik benieuwd wat ik er uiteindelijk voor conclusie uit zou trekken.

Mening en algehele conclusie

Het zal ondertussen wel duidelijk zijn dat ‘Dokter Zjivago’ me bijzonder heeft geïntrigeerd. Joeri Andrejevitsj is naar mijn mening een bewonderenswaardig en uitzonderlijk karakter. Voor hem zijn filosofie, literatuur en medicijnen hetzelfde: hij kan er zijn liefde en respect voor het leven in kwijt. Ook de liefde die hij voelt voor Lara, maar die hij eigenlijk niet mag accepteren omdat hij al een vrouw heeft. Met het oog op de barre omstandigheden waarin hij leeft, kan ik me goed voorstellen wat voor ontberingen mensen uit zijn tijd hebben moeten doorstaan. Ook voel ik erg mee met Lara, wie veel overkomt in korte tijd. Het meest tragische vind ik de dood van Zjivago. Net als hij een nieuw leven wil beginnen wordt hij neergestoken.
De complexheid van de personages vind ik ook fascinerend, hoewel ik af en toe tijdens het lezen wel in de war raakte vanwege de rijkheid aan verschillende karakters. Elk personage is naast de gebruikelijke één of meerdere namen toegekend.
Eén van de mooiste effecten in het boek vind ik de soms symbolische en altijd mooie beschrijvingen die Boris Pasternak van alles doet. Vooral de landschappen zag ik helemaal voor me toen ik las hoe die er, door Pasternak prachtig verwoord, uit zagen.
Ik kan er helemaal in komen dat Pasternak met dit boek de Nobelprijs heeft gewonnen en mijn conclusie is dan ook dat ‘Dokter Zjivago’ een intrigerend verhaal is, dat doorweven met onmogelijke liefdesaffaires en vurige verlangens een goed beeld geeft van de erbarmelijke, vaak mensonterende omstandigheden van de Russische Revolutie.

Bronnen

BEZEMER,J.W. - De Russische revolutie in westerse ogen. Stemmen van ooggetuige maart 1917-maart1918.

GOLDSTON ROBERT. - De Russische revolutie

SCHOMAEKERS G. - De Russische revolutie

BANNING, W. - Het communisme als politiek-sociale wereldreligie