Werther Nieland door Gerard Reve

titel: Werther Nieland
auteur: Gerard K. van het Reve
uitgeverij: Veen, Utrecht
jaar van uitgave: 1990
druk: 20e druk
Jaar eerste verschijning; 1949

Samenvatting

Wanneer de 11-jarige Elmer op een dag bij zijn vriendje Dirk komt, ontmoet hij voor het eerst Werther Nieland. De volgende zaterdag komt Elmer bij Werther thuis. Elmer stelt aan Werther voor een club op te richten. Dirk wordt al snel met geweld uit deze club gezet.
De volgende middag wordt er bij Elmer thuis een feestbijeenkomst van de club gehouden. De zus van Werther, Martha, is ook uitgenodigd. Na de rede van Elmer gaan ze Dirk ophalen. Er ontstaat ruzie; Werther wordt uit de club gezet en vervolgens ook Dirk.
Dan komt er een nieuwe jongen in de buurt wonen, Maarten Scheepmaker, waarmee Elmer al snel bevriend raakt. Maarten is echter niet enthousiast te krijgen voor een clubje.
Als Elmer en Maarten op eendenjacht gaan, vindt Elmer een grote grammofoonhoorn. Maar deze wordt na een tijdje alweer door een grote jongen van hem afgepakt. Om zoiets in het vervolg te voorkomen, richt Elmer, ondanks het feit dat Maarten geen behoefte heeft aan een club toch zelf de Nieuwe Leger Club op.
Als Elmer op een dag alleen op straat loopt, ziet hij een vrouw al dansend over straat rennen. Het blijkt Werthers moeder te zijn. Later wordt zij door twee vrouwen haar huis in gedragen.
Elmer schrijft Werther een brief. Hij beschouwt Maarten als vijand van de club. De volgende dag gaat hij naar Werther toe. Zijn moeder doet weer een beetje vreemd. Werther en Martha moeten samen in bad. Werthers vader komt thuis en zegt dat Werther en Marta met tante Truus naar het circus mogen. Elmer mag ook mee. Onderweg vertelt tante Truus dat Werthers moeder overspannen is en dat Werther samen met zijn zus een tijdje bij haar zal gaan wonen.
Eenmaal in het circus gaat tante Truus al na het eerste deel met de kinderen naar buiten, omdat de voorstelling platvloers is en niet geschikt is voor kinderen.
Als Elmer thuiskomt schrijft hij een brief aan Werther en doet die bij hem in de brievenbus. Er staat een witte auto voor het huis en Elmer ziet dat er iets van de trap wordt gedragen.
De volgende dag gaat Elmer met Werther naar zijn oom en tante. Als ze weer teruggaan krijgt Elmer van Werther te horen dat ze gaan verhuizen. Een week later staat het huis leeg.

Motivatie voor het boek

Ik heb het boek 'Werther Nieland' gekozen, omdat ik al wel het nodige gehoord had over Gerard van het Reve. Vaak wordt zijn werk seksueel beladen gevonden en zegt men dat hij geen behoorlijk verhaal kan schrijven.
Om zelf ook een beeld te kunnen vormen van deze auteur en na te gaan of zijn boeken inderdaad 'raar' en 'gefrustreerd' zijn, besloot ik zelf een boek van Gerard van het Reve te lezen.
Van de vele titels die op naam van Gerard van het Reve staan, was 'Werther Nieland' een boek met een kind als hoofdpersoon. Nu vroeg ik mij in eerste instantie af in hoeverre een kind 'raar' en 'gefrustreerd' kan zijn. Vandaar heb ik besloten om dit boek te lezen.

Recensie

De novelle 'Werther Nieland' van Gerard van het Reve, wordt nog steeds door vele mensen gelezen. Toen het in 1949 uitkwam, noemde Reve zelf het 'een nooit te overtreffen meesterwerkje'. Het boek wordt veelal geplaatst in de naoorlogse schrijversgeneratie.
In dit werk heeft de zeer tragische 11-jarige hoofdpersoon Elmer een merkwaardige kijk op het leven van de volwassenen. Met rare rituelen probeert hij allerlei geesten, die volgens Elmer hem het leven zuur willen maken, van zich af te houden. Steeds wil hij een clubje oprichten, ook als middel tegen deze demonische machten. Zijn vriendjes echter zien weinig in Elmers vreemde gedrag, met als gevolg dat Elmer steeds opnieuw weer alleen komt te staan in de wereld.
Het fenomeen 'een jonge ik-figuur dat tegen de volwassenwereld aankijkt' is ook al in een eerder boek van Gerard Reve terug te vinden, namelijk in 'de Ondergang van de familie Boslowits'. In een ander werk van deze auteur, 'de laatste jaren van mijn grootvader' komen eveneens de onderwerpen dood en verval naar voren.
Er wordt ook wel gezegd dat 'Werther Nieland' de voorloper is van het boek 'De Avonden' waarin de 33-jarig Frits van Egters de hoofdrol speelt.

Het boek 'Werther Nieland' is een shockerend boek. Onder andere de manier waarop Elmer verschillende dieren behandelt zal bij veel mensen afkeuring opwekken. Zo laat hij bijvoorbeeld zijn eigen kat van de trap af vallen, of besluit hij stekelbaarsjes te onthoofden. Dit gedrag van Elmer is ook niet te vergelijken met dat van een normaal kind. Zijn rare gewoontes, onder andere zijn dierenmishandeling kan men als pervers gedrag aanduiden.
De reden van zijn rare gewoontes echter is het feit dat hij bang is voor de wereld om hem heen. Hij voelt zich omringd door allerlei demonische krachten, die hij door middel van zijn rare rituelen de baas probeert te blijven. Elmer verbeeldt zich overal vijanden. Zo ziet hij bijvoorbeeld de vissen als gemene tovenaars en vogels als spionnen. Soms ziet hij zijn vriendjes zelfs voor kwaad aan, en begint hij ze te stompen of te trappen.
Ook de geheime clubjes die hij wil oprichten staan vaak in het teken van het bedwingen van een bepaalde dreiging die hij voelt. Altijd wil hij graag de baas zijn van het clubje, zodat hij de macht uit kan oefenen en de kwade geesten kan bedwingen. Elmer kan alleen heersen over zijn zelf geschapen wereldje, die hij gemaakt heeft uit angst voor de buitenwereld. En als hij deze wereld niet meer de baas is, vlucht hij er uit weg. Zo heft hij ook de clubjes op als hij de andere leden niet meer kan bedwingen.
In weze is Elmer dus ook een heel triest jongetje. Hij leeft in angst voor de wereld om zich heen, maar niemand helpt hem hierbij. Steeds als Elmer in contact probeert te komen met andere jongens, loopt dit op een mislukking uit en lopen ze van hem weg. En aangezien ook zijn familie weinig aandacht aan hem besteedt en zijn broer hem uitscheldt, heeft hij extra behoefte aan een echte vriend. Maar door zijn rare gedrag blijft hij echter alleen.

Hoewel het verhaal deels autobiografisch is, wat betekent dat Gerard Reve als het ware terug kijkt op zijn kindertijd, worden zowel de gedachten als gezegdes en daden van Elmer zo beschreven als een 11-jarige ze ervaart (Elmer is echter wel wat voorlijker als de meeste kinderen van zijn leeftijd). Bepaalde situaties worden door Elmer niet altijd als zodanig erkend. Er wordt bijvoorbeeld niet gezegd dat de moeder van Werther 'krankzinnig' is, omdat Elmer dit nog niet snapt. Ook wat betreft het seksuele worden bepaalde dingen achterwege gelaten. En Elmers taalgebruik is aangepast op dat van een kind (maar wel een zeer belezen kind). Maar het vertellend ik daarentegen is wel van een volwassen niveau.
Kortom: De belevingswereld is gelijk aan die van een 11-jarige, maar door een volwassene verteld. En dit is echter een zeer knap aspect van het boek.
Hoewel het boek realistisch is beschreven wijken de opvattingen van Elmer echter wel eens af van de werkelijkheid. Zo ziet Elmer bijvoorbeeld de medemens als gedrochten, terwijl nog maar de vraag is of ze dat ook werkelijk zijn. Bij veel ontmoetingen met andere personen geeft hij vaak nauwlettende, kritische en over het algemeen negatieve beschrijvingen van de persoon. Ditzelfde kun je tevens zien bij Werthers kijk op het weer. Altijd beschrijft hij het weer als somber en grauw. De enige keer dat de zon doorbreekt, is op het moment dat Elmer tegen de vader van Werther zegt: 'Ik ben een vriend, geloof ik'.
Al deze somberheid heeft ook weer te maken met de triestheid, die Elmer voelt. Zijn eenzaamheidsgevoel, droefenis en zijn angst benadrukt Gerard van het Reve in Elmers leefomgeving. Door het gehele verhaal is Elmers triestheid af te lezen in zijn omgeving. Dit is wanneer de andere jongens zich van hem afkeren omdat ze hem vreemd vinden. En steeds als hij zich bedreigd voelt door de buitenwereld.

Waardering

Toen 'Werther Nieland' pas uitgekomen was (in 1949), besteedden weinig personen aandacht aan deze novelle. De reacties waren veelal negatief en er werden amper exemplaren verkocht.
Men behoorde Werther Nieland toe tot een typisch naoorlogs boek, dat gekenmerkt werd door een nihilistische stijl. Zo had de recensent Gerard van Eckeren het onder andere over een novelle met een 'den wat landerige stijl, die bij de landerige stemming van een jongen in zijn puberteitsjaren aansluit.' De recensent Eduard Elias beschreef 'Werhter Nieland' zelfs als een 'dor, zeurderig boekje'.
Er waren toentertijd echter ook enkele positieve uitspraken over deze novelle. Rudy Kousbroek beschrijft in 1950 Gerard Reve's beschrijvingskracht als een 'bijna niet te geloven beschrijvingskracht, vatbaar voor de uitzonderlijkste nuances'. Ook auteur Simon Vestdijk is erg te spreken over deze, volgens hem zeer humoristische novelle, en zegt: 'Werther Nieland kan men evenzeer bewonderen om de details als om de grote lijn. Maar daarvoor moet men het wel gelezen hebben.'
Sinds 1968 staat het boek echter wel hoog aangeschreven. Het was Jean Weisgerber die in dit jaar een studie aan het verhaal wijdde. Daarna volgden er verschillende analyses in de tijdschriften 'Tirade' en 'Raam'. Kees Fens waardeerde in 1984 Werther Nieland 'vanwege de heldere grijsheid die over het verhaal ligt en alles doortrekt en stil maakt en kaal'.
In 1989 ging er zelfs een toneelstuk van Werther Nieland in premiere, uitgevoerd door de toneelgroep van Amsterdam.

De wijze waarop Gerard van het Reve de somberheid van Elmer beschrijft, namelijk door zijn negatieve kijk op de wereld, maakt het boek naar mijn mening mede tot een literair werk. Elmers droefheid is niet alleen aan hemzelf zichtbaar, maar is ook af te lezen in het weer (altijd somber), in personen (de meeste mensen beschrijft hij als lelijk), en ook in de ruimte waar hij zich bevindt (schuurtjes, rivieroevers, zolders e.d.). Er is een enorme samenhang tussen Elmers denkwijze en opvattingen, en Elmers belevingswereld.
In tegenstelling tot vele lectuurboeken heeft 'Werther Nieland' geen happy end. Elmers leven begint eenzaam en eindigt ook eenzaam wanneer de enige vriend die hij nog over heeft gaat
verhuizen.
Ook vind ik het, zoals ik in de recensie al heb gezegd, heel knap hoe Gerard van het Reve alles vertelt volgens de belevingen van een kind, terwijl hij als volwassene deels op zijn eigen leven terug kijkt. In spreken, maar ook in zijn doen en laten, reageert Elmer als een kind.
In denken echter is Elmer al zeer voorlijk. Ook mede door deze eigenschap kan dit boek naar mijn mening tot de literatuur gerekend worden.