Zakelijke gegevens. Schrijfster: Annejet van der Zijl
Titel: Sonny boy. Voorbericht: voor mijn zusje, Sietske van der Zijl. Motto: Er zijn twee motto’s, zie ook mottobeschrijving. Het lied Sonny Boy uit de film ‘The singing fool’ staat op de eerste pagina afgedrukt. When there are grey skies
I don’t mind the grey skies
You make them blue, Sonny Boy. Uitgever: Nijgh & Van Ditmar. Eerste druk: november 2004. Gelezen druk: zevende druk maart 2005. Aantal bladzijdes: 226. Beschrijvingsopdracht. A Geef een korte motivatie van je boekkeuze. Beschrijf je eerste persoonlijke reactie na het lezen van het boek. Ik moest nog twee literaire boeken lezen voor Nederlands. Ik besloot naar de mediatheek te gaan en Tineke om een leuk boek te vragen. Ze vertelde mij over een nieuw boek Sonny Boy. Het sprak mij wel erg aan, Jammer genoeg was het al uitgeleend, in de bibliotheek Hoogland hadden ze hem nog niet. Dus besloot ik het boek te kopen. Het begin was erg moeilijk te begrijpen en verwarrend zonder de flaptekst te hebben gelezen. Daarom ben ik weer opnieuw begonnen. Een aangrijpend boek vooral het deel van de oorlog. Hoe goed Rika en haar gezin het hadden aan het begin van de oorlog. Maar hoe slecht het met Waldy’s ouders eindigt. Het gevecht voor hun leven vooral Rika. Wat Rika doormaakt in de gevangenis, het gevecht tegen de waarheid die Kaptein niet mag weten. Hoe deze NSB’er zijn frustratie uit.
B Geef de titelbeschrijving en mottobeschrijving. “Sonny Boy” is een liedje van Al Jolson en de bijnaam die Waldemar en Rika liefkozend aan Waldy gaven. Hij is het bewijs van hun verboden maar krachtige liefde. Het Liedje is tevens is een van de twee motto’s van het boek, zie bij zakelijke gegevens. Een mooie omschrijving voor het gezin Nods- Van de Lans. Hoeveel tegenslagen ze ook te verduren kregen, hun liefde maakte alles meer dan voldoende mooi. Ook citeert Van der Zijl de historicus Sebastian Haffner. ‘Wie iets van een bepaalde tijd wil begrijpen, moet biografieën lezen, en dan niet die van staatslieden, maar de in aantal veel te schaarse biografieën van onbekende burgers.’ Niet leiders bepalen een oorlog, burgers beleven hem. Anders dan de titel suggereert, gaat het boek niet zozeer over Sonny Boy (Waldy), maar wil de vertelling juist het historische drama blootleggen dat in het lot van Waldy Nods besloten ligt - het is een boek vóór Sonny Boy. Tweede motto: “Wie iets van een bepaalde tijd wil begrijpen, moet biografieën lezen, en dan niet die van staatslieden, maar de in aantal veel te schaarse biografieën van onbekende burgers. Sebastian Haffner, Het verhaal van een Duitser, 1914-1933. Het is duidelijk dat Annejet van der Zijl met Sonny Boy een dergelijke poging waagt. C Geef een korte samenvatting van de inhoud. In de proloog wordt Waldemar geïntroduceerd. Het is een Surinaamse jongen die in Suriname woont. Het is op dat moment 1923 en Waldemar houdt er ontzettend van om in de Surinamerivier te zwemen. In 1928 kijkt Rika Hagenaar-van der Lans terug op haar leven. Op dat moment is ze net weggegaan bij haar echtgenoot, Willem Hagenaar. Ze komt uit de streng katholieke familie Van der Lans en ze is een knappe meid. Op zestien jarige leeftijd werd ze verliefd op Willem, die protestants was opgevoed. Dit leidde toch hevig verzet bij de familie, maar uiteindelijk gaven ze toe aan de liefde van Rika voor Willem. Ze gaven zelfs toestemming voor een huwelijk, dat dan ook plaatsvond. Ze hebben een erg goed leven in Den Bosch en krijgen vier kinderen. De namen Willem, Lamertina, Jan en Henk. Maar dan moet Willem voor zijn werk verhuizen naar Goedereede, een klein plaatsje op een eiland in Zuid-Holland. De overgang is groot van het vrije Den Bosch naar het conservatie boerendorp. Rika probeert zich aan te passen aan de situatie, maar dit lukt niet. Dit leidt tot ruzies met Willem waarbij hij haar zelfs zal slaan en uiteindelijk besluit ze te vluchten naar haar familie in Den Haag. Ze gaat bij haar zus Jo wonen en ook haar kinderen trekken in. Rika is inmiddels al bijna veertig. Ze besluit om voor de kost een pension op te zetten. Al vrij gauw komt er een eerste klant. Het is de twintig jarige Waldemar, afkomstig uit Suriname. Ze kan al snel erg goed opschieten met Waldemar en ook de kinderen kunnen goed overweg met deze exotische man. Maar als blijkt dat Waldemar en Rika een relatie hebben, voelen twee van de kinderen (Willem en Jan) zich verraden en vluchten naar hun vader in Goedereede. Hij is razend als hij hoort dat zijn ex-vrouw een relatie heeft met een neger. Hij probeert alle kinderen op te eisen, wat hem met juridische dreiging en advocaten ook lukt. Ze mogen dan ook geen contact meer met hun moeder hebben. Een zwaar verlies voor Rika. Ze stuurt haar kinderen elke week brieven en cadeautjes. In 1929 bevalt Rika van een zoon, Waldy genaamd. Ze geven hem de bijnaam ‘Sonny Boy’. Rika en Waldemar zijn blij, maar andere mensen niet. Haar familie en vrienden willen niets meer met haar te maken hebben; terwijl ze officieel nog getrouwd was met Willem, heeft ze een kind van een neger gekregen! Een ware schande! Toch zijn Rika en Waldemar gelukkig, hoewel ze het ook financieel niet gemakkelijk hebben. Rika is de rijkdom met Willem nog gewend, terwijl ze nu keihard moet werken voor het geld. Ze betaalt Waldemars studie, die uiteindelijk afstudeert en een baan vindt. Dan verhuizen ze naar Scheveningen, waar Rika opnieuw een pension start, genaamd pension Walda. Ditmaal is het een groots succes. Vanwege haar hartelijkheid en goede kookkunsten staan er slechts lovende woorden in het gastenboek. Er komen steeds meer gasten en het gaat ze voor de wind, totdat de oorlog uitbreekt in 1940. Aanvankelijk zijn de gevolgen niet zo groot, behalve dan dat er regelmatig Duitse soldaten in het pension overnachten. Deze zijn ook zeker niet onvriendelijk en Rika maakt zich daarom niet zoveel zorgen om de oorlog. Maar dan komt het bericht dat van Scheveningen een grote verdedigingsvestiging gemaakt wordt. Rika krijgt een nieuw huis, waarin ze onder andere (Joodse) onderduikers gaat opvangen, op aandringen van verzetsman Kees Chardon. Vooral vanwege het geld wat het oplevert, maar later puur uit liefde en zorg voor de bedreigde mensen. Rika is echter niet heel erg voorzichtig. Op een dag worden ze verraden en ze belanden in de gevangenis. In de gevangenis zijn ze zeven jaar getrouwd. Rika wordt ondervraagd door de uiterst beruchte NSB’er Kees j. Kaptein, die later zelf de doodstraf zou krijgen. Ze wordt veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf wegens ‘Judenhilfe’. Ze wordt overgeplaatst naar het als tamelijk gunstig bekendstaande kamp Vught. De omstandigheden zijn hier niet onmenselijk en ook Waldemar en Kees Chardon bevinden zich in dit kamp, zij het op de mannenafdeling. Toch krijgt ze hier Waldemar nog voor een laatste keer te zien. Dan worden ze getransporteerd naar verschillende Duitse kampen. Rika komt terug in het Duitse kamp Ravensbrück. Ze dacht dat het er ook nog wel te doen zou zijn, maar niets is minder waar. Het is er zwaar overbevolkt, er heersen ziektes en het is er een complete chaos. Contact met het thuisfront door middel van brieven zit er ook niet meer in. Als er dysenterie uitbreekt, is Rika een van de zieken. Ze wordt apart gezet en overlijdt. Waldemar zal het langer uithouden, zo blijkt later. Het gaat niet goed met Sonny Boy. Nederland is op dat moment al bevrijd. Eerst had Sonny Boy bij zijn grootouders gewoond, maar die konden de zorg niet meer aan. Vervolgens was hij naar zijn favoriete tante Jo gegaan. Hij had via het Rode Kruis gehoord wat er met zijn moeder is gebeurd en over zijn vader wist hij aanvankelijk nog niets. Hij had grote psychische problemen en psychologen raadden hem aan om zijn leven op te schrijven. Dit lukt hem echter niet. Hij gaat studeren en trouwt, maar het huwelijk mislukt. Dan wordt er in de epiloog verteld over Waldemar. Het is op dat moment 3 mei 1945, bijna het einde van de oorlog. Waldemar is aan de gruwelijkheden van het gevangenkamp ontsnapt en bevindt zich op een cruiseschip, waar alle gevangen opgezet waren. Uitgerekend door een Amerikaanse bommenwerper wordt het schip gebombardeerd. Waldemar heeft de keuze tussen aan boord blijven en zwemmen. Hij kiest, als fervente zwemmer, voor het laatste. Hij haalt zelfs de oever maar daar aangekomen wordt hij door panikerende Duitse soldaten doodgeschoten. Bladzijde 219. ”Bloed mengde zich met ijskoud water, maar Waldemar voelde al geen pijn meer. Hij wiegde op de golven, en de zee spoelde alle vuil en ellende van hem af. Het water was zijn vriend, zoals het dat altijd was geweest”. Analyse van de tekst. Personages. De mensen wier leven wij volgen en de situaties waarin zij terechtkomen, verwijzen alle terug naar een achter ons liggende historische werkelijkheid. Waldemar Nods is een zwarte elegante jongen uit een welgestelde familie, die opgegroeid is in Paramaribo. Een Surinaamse “Ocean Swimmer”, een jongen die voorbestemd is het in Nederland te maken. Een uiterst rustige, beleefde man, die veel moeite heeft te gronden in het bekrompen koude Nederland, maar terugkeren naar Suriname wil hij zijn gezin niet aandoen. Op de foto’s ziet hij er keurig en formeel uit. Stierf, terwijl hij deed wat hij het liefst deed om zich vrij te voelen, zwemmen. Rika van der Lans, de dochter van Rooms-katholieke aardappelhandelaar. Een vrouw die strijd waar ze voor staat. Een eigenzinnig ondernemend type, soms op het koppige af. Volgens mensen, die haar gekend hebben gekenmerkt door onmisbaar flitsende ogen. Zet alles op alles om haar “verloren” kinderen terug te krijgen, zet in de tussentijd haar extra moederliefde in om eerst haar pensiongasten en later onderduikers het naar de zin te maken. Ze is gastvrij en sociaal bewogen, daarin gesteund door haar geloof. Daardoor de meest sympathieke persoon uit het boek. Daarnaast een tamelijk rebelse vrouw, zelfs de beruchte NSB’er Kaptein kreeg niks uit haar wat hem erg frustreerde. Hij probeerde haar te intimideren en te beledigen vanwege haar relatie met een zwarte man. Waldy Nods ofwel Sonny Boy, geboren in 1929, zoon van Waldemar en Rika. Een 'echte moksi-moksi, zoals ze dat in Suriname noemen: een bruin kindje met donkere krullen en knalblauwe ogen' opgewekt kind te lezen op pagina 60. Een redelijk opstandige jongen, heeft het niet altijd makkelijk met de wilde verhuizingen van zijn ouders en heeft moeite met de pesterijen op school. Na de dood van zijn ouders verliest hij ook een flink stuk van zichzelf. Behaalt zijn HBS-diploma en wordt na de oorlog leerling-journalist bij Het Parool. Willem Hagenaar is de minst sympathieke persoon uit het boek ondanks hij niet zo vaak voorkomt. Rika en Willem trouwen op vroege leeftijd. Door een verhuizing vanwege zijn werk ontstaan er steeds vaker ruzies. Ze gaan scheiden en Rika blijft de kinderen opvoeden. Totdat ze een relatie krijgt met Waldemar. Twee kinderen accepteren dat niet en gaan bij hun vader Willem wonen. Willem kan de relatie ook niet accepteren en eist de opvoeding van alle kinderen op. Hoe durft Willem, hun kinderen bij zijn vrouw weghalen alleen maar door haar relatie met een zwarte man. In die tijd was het een schandaal. Dat is wel voor te stellen, maar als je nu het boek leest niet. Zelfs de rechters en de advocaten staan toe dat haar kinderen afgepakt worden. Tijd. De proloog begint in het jaar 1923 en eindigt als Nederland is bevrijdt, 1945. Daarna wordt er nog ingegaan op het leven van Sonny Boy na de oorlog. Dus de vertelde tijd is ongeveer drieëntwintig jaar. Het boek is gebaseerd op een waar gebeurd verhaal waarbij de geschiedenis een grote rol speelt. Vandaar dat er veel jaartallen worden genoemd. Het verhaal is niet chronologisch opgebouwd. Gebeurtenissen worden omgedraaid (het boek eindigt met de beschrijving van Waldemars dood), er wordt naar de toekomst geblikt en tot het moment dat ze elkaar kruisen worden de levens van Rika en Waldemar in delen om en om beschreven. De tijdversnellingen zijn daarom niet zo opvallend. Er worden een aantal maanden overgeslagen, maar dat heb je niet in de gaten. De geschiedenis wordt verteld daarbij is niet elke dag belangrijk. Ruimte De tijd dat Waldemar in zijn vaderland is en met het schip naar Nederland voer geven een duidelijk beeld van het verhaal. Het verschil tussen Nederland en Paramaribo. Hij groeide op in Paramaribo, een primitieve en wrede samenleving. Het land fungeerde als afvalputje van Nederland met als onderlaag de zwarte arbeidskrachten die door slavenhouders werden opgekocht. De reis naar Nederland begon met de altijd blauwe Caribische Zee en de koele wind. Er vielen dode op het schip wat een ondraaglijke geur met zich mee bracht. Na een aantal dagen kwam het nieuwe land in zicht. Duinen aan de grijze horizon, en de vlakke, doorweekte weilanden. Vanaf hier start het leven van Waldemar en zijn komende krachtige liefde. De oorlog is begonnen Rika en Waldemar zijn verplicht om te verhuizen van Scheveningen naar de pijnboomstraat 63 een ideaal huis. Hun pension werd daarom gebruikt als onderduikadres. Iemand heeft hen verraden waardoor ze allemaal opgepakt werden. Het huis was door Rika gebeitst in het donkerbruin, de kamer was ingericht met moderne en lichte meubels. Er waren zelfs kamers voor haar kinderen voor als ze een keer langs zouden komen. In de gevangenis was het geen pretje. De cel was twee bij drie en een hoogte van vier meter waar drie of meer mensen in waren geplaatst. Een opgevouwen jas diende als kussen. Perspectief. Van der Zijl schrijft in de alwetende vorm en ondersteunt haar verhaal af en toe door citaten en (delen van) brieven of dagboekfragmenten van Waldemar, Rika, Waldy en Bertha. Die uit privé-archieven komen.Daarom is het perspectief aan de ene lant betrouwbaar. Maar aan de andere kant, het verhaal wordt verteld door de schrijfster. Het wordt maar van één kant belicht dus zo betrouwbaar is het perspectief ook niet. Een fragment uit hoofdstuk drie. ‘Blanke vrouwen zijn zachter,’ hadden Waldemar en zijn vriendjes elkaar vroeger wereldwijs verteld, en hoewel hij het waarheidsgehalte ervan in zijn eerste jaar in Holland ernstig betwijfeld had, begon hij op de Azaleastraat te geloven dat er misschien toch wel een kern van waarheid in zat. Want zijn hospita was ontegenzeggelijk een lieve en warme vrouw. Ze deed hem zelfs wat aan zijn moeder denken, die ondanks het feit dat ze slecht behandeld was door haar man en er vervolgens alleen voor had gestaan, toch ook altijd aardig en behulpzaam voor iedereen was gebleven.’
Structuur. Het boek kent negen hoofdstukken met titel, welke worden ingeklemd tussen twee episodes, die respectievelijk dienen als proloog en epiloog. Proloog genaamd als ‘de Rivier, 1923’ en de epiloog als ‘de Zee 1945’. Na deze epiloog geeft Annejet van Zijl een nawoord en sluit vervolgens het boek af met een verantwoording van negen bladzijden van de geraadpleegde bronnen voor de biografie. De verdeling van het boek uit zich in vier duidelijke verhaallijnen. De verhaallijnen zijn: de geschiedenis van Waldemar Nods; het verhaal van Rika van der Lans; het verhaal van Waldemar en Rika in de vooroorlogse jaren; het verhaal over de oorlogsjaren. De geschiedenis van Waldemar is die van een jongeman, afkomstig van een gegoede zwarte familie uit Paramaribo. Zijn vader, Koos Nods, een succesvolle zakenman, weet kapitaal te verwerven in de goudhandel en later met de handel in onroerend goed. Koos Nods, opgegroeid op een plantage aan de Commewijne rivier, is van de eerste generatie zwarte Surinamers die zich na de afschaffing van de slavernij weet op te werken tot een vermogend man. Hij trouwt met Eugenie Elder, een kleurlinge uit een gegoede familie. De slaventijd mocht dan voorbij zijn, het rassenonderscheid was dat verre van. Nog steeds draaide alles om kleur en altijd vormden een zo blank mogelijke huid en dito levensstijl de opmaat tot een succesvol leven' (pag. 29). Ze krijgen vier kinderen. Waldemar komt als derde. Aanvankelijk kent hij een zorgeloze jeugd. Het is een introverte jongen die goed kan leren. Zwemmen kan hij als geen ander. De familie woont op stand, aan de Waterkant, in het hart van Paramaribo. In 1927 vertrekt Waldemar als negentienjarige naar Nederland. Hij is nu een 'ocean swimmer' zo werden de jongens genoemd die door hun vermogende ouders naar Nederland werden gestuurd om daar te gaan studeren. Het verhaal van Rika van der Lans is dat van een temperamentvol meisje, afkomstig uit een Rooms-katholiek middenstandsgezin. Ze ontmoet Willem Hagenaar en de twee worden hartstochtelijk verliefd. Hun liefde ondervindt tegenwerking van de familie, omdat Willem uit een protestants gezin komt. Rika's familie wil niet dat zij buiten haar geloof trouwt en plaatst Rika op een katholieke kostschool in Moerdijk. In 1911 slaagt Willem voor het toelatingsexamen voor de Dienst Rijkswaterstaat. Hij vraagt Rika ten huwelijk, en krijgt een goede baan bij Rijkswaterstaat. Er komen vier kinderen: Willem, Bertha, Jan en Henk. Eind 1924 wordt Willem overgeplaatst naar het stijve Goeree-Overflakkee. Daar wordt hij dijkgraaf, een positie met meer aanzien dan die van burgemeester. Al snel wordt duidelijk dat Rika veel te stads en uitbundig is voor de zwaar protestantse dorpsbewoners. Willem geniet van het aanzien, hij wil dat zijn vrouw zich aanpast. Daar ligt de kiem van de verwijdering. Rika wordt steeds ongelukkiger, Willem steeds veeleisender. De situatie wordt onhoudbaar en Rika vlucht in 1928 terug naar Den Haag. Er ontbrandt een jarenlange, wanhopige strijd om de kinderen. Willem wil zelfs niet dat de kinderen haar in Den Haag opzoeken. Rika blijft contact zoeken en stuurt de kinderen wekelijks een brief. Om in haar levensonderhoud te kunnen voorzien gaat Rika kamers verhuren. Het verhaal van Rika en Waldemar is dat van een diepe liefde. Ze ontmoeten elkaar, nadat Christien Hagenaar, een nicht van Willem, Waldemar als kamerhuurder bij Rika aanbeveelt. Christien is getrouwd met David Millar. In het najaar van 1928 nam hij Waldemar mee uit Suriname. Waldemar is Rika's eerste huurder. Het klikt tussen hen waardoor Waldy een jaar later wordt geboren. De relatie wordt met argusogen bekeken. Ten eerste is Rika officieel nog getrouwd met Willem. Ten tweede gaat het om een relatie van een oudere, blanke vrouw met een veel jongere, zwarte man. Waldemar en Rika trekken zich daar niets van aan. Waldemar vindt bij Rika een thuis. De eerste maanden in Nederland waren moeilijk. Zijn Surinaamse guldens blijken niks waard te zijn, en hij wordt op straat en in de tram als een boeman bekeken. Na enkele studies krijgt hij in 1931 via David Millar een baan op de boekhoudafdeling van de Hollandsche Hypotheekbank. In 1934 opent Rika een pension in Scheveningen en weet dat tot een populaire vakantiebestemming te maken. Pension Walda staat bekend om de warme sfeer en goede verzorging. Na jarenlange strijd wordt in 1934 de scheiding tussen Rika en Willem officieel uitgesproken. In maart 1937 treden Rika en Waldemar in het huwelijk. Al die jaren probeert Rika het contact met haar andere kinderen te behouden. Nu ze groter worden, brengen ze haar wel eens een bezoek. Het verhaal tijdens de oorlog. In de eerste jaren probeert Rika het pension nog draaiende te houden. In 1942 worden het strand en de duinen rond Scheveningen tot verboden gebied verklaard. Scheveningen verandert in een vesting. Het pension moet worden opgegeven, en de familie verhuist eerst naar Rijswijk. Het verzet en de behoefte aan onderduikadressen groeit. De familie Nods is een ideale kandidaat. Ze hebben een groot huis en ervaring met het herbergen van gasten. Pension Walda wordt een doorgangshuis voor onderduikers. Rika en Waldemar beseffen dat hun activiteiten gevaarlijk zijn. Het Haagse politiekorps is gezagsgetrouw, een groot deel is lid van de NSB. Berucht is de zogenoemde 'Jodenploeg', die per gepakte onderduiker een premie van de SD krijgt. Na verraad doet de 'Jodenploeg' op 18 januari 1944 een inval in het pension. Rika en Waldemar worden opgepakt, evenals de aanwezige onderduikers. Diezelfde avond wordt ook Kees (leider) in Delft opgepakt. Ze worden voor verhoor naar de Scheveningse Strafgevangenis gebracht. Na hun veroordeling worden ze overgeplaatst naar Kamp Vught. In februari 1945 krijgt Rika dysenterie, waaraan zij dat voorjaar overlijdt. Waldemar weet zich tot het einde van de oorlog in leven te houden. Dan wordt hij het kamp uitgejaagd en noordwaarts gedreven, naar de Oostzee. Daar zal een schip, de Cap Arcona, hen naar Denemarken of Zweden brengen. Het schip vol vluchtelingen wordt echter onder vuur genomen door de geallieerden en zinkt. Na de arrestatie van zijn vader en moeder in januari 1944 wordt Waldy in huis genomen door familieleden. Hij verhuist van het ene adres naar het andere. Na de bevrijding komt er maar geen bericht over het lot van Rika en Waldemar. De familie plaatst advertenties, doet navraag bij het Rode Kruis. In juli 1945 meldt zich een jonge pianiste, die bij Rika in Ravensbrück heeft gezeten. Zij vertelt dat Rika aan dysenterie gestorven is. In oktober 1945 meldt zich iemand die Waldemar aan boord van de Cap Arcona heeft gezien. Het schip verging op 3 mei 1945. Het is waarschijnlijk dat Waldemar een van de slachtoffers was. Het boek eindigt met de dood van Waldy’s ouders en hoe hij daar mee kan leven. Het is dus een gesloten einde. Het is een biografie van Rika en Waldemar die eindigt met hun dood. Thematiek. Van der Zijl heeft een beschrijving willen geven van een in de tijd voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog onmogelijke liefde tussen een zwarte man en een blanke vrouw. Het boek is getiteld “Sonny Boy”, maar de positie van het jongetje dat de vrucht is van de liefde tussen Rika en Waldemar, wordt toch niet echt belicht: de biografie gaat niet werkelijk over hem. Alleen hoofdstuk 9 “het koekoeksjong” gaat eigenlijk over Sonny Boy. In de herfst van 1928 ontmoeten Waldemar Nods en Rika van der Lans elkaar voor het eerst. Een ontmoeting tussen twee werelden: hij was zwart, zij was blank, hij nog geen twintig, zij veertig, getrouwd en moeder van vier kinderen. Ze werden verliefd, kregen een kind, en trotseerden alles. In de oorlog werden ze vanwege hulp aan onderduikers opgepakt en naar de Duitse concentratiekampen gestuurd. Tegen de achtergrond van crisistijd en oorlog en een door goudkoorts bevangen Suriname wil aanvrager een reconstructie maken van deze onmogelijke liefde. Leeservaring. Het is een emotioneel boek. Twee mensen die veel van elkaar houden, maar een liefde die niet door iedereen wordt geaccepteerd. Mensen die zich inzetten voor de medemens en worden verraden. Rika weet overeind te blijven, voor hoer aangezien, haar kinderen kwijt en levend in armoede. Ik had het allang opgegeven van eenzaamheid. Rika blijft optimistisch en vol vertrouwen. Waldemar is degene die zich maar constant aan moet passen, aan het klimaat, de “kille” mensen, het racisme . Hij doet dit door zich uitermate correct te gedragen. Je voelt zijn eenzaamheid maar je voelt ook de liefde die deze twee mensen voor elkaar hebben. Het boek is hartverscheurend en heeft veel historische feiten. Aangezien ik niet echt houd van geschiedenis verhalen, vond ik dit een erg mooi verhaal. Een belevenis om zo de geschiedenis mee te lezen. Annejet van der Zijl weet door het verhaal van deze twee mensen heen ook een duidelijk beeld te schetsen van de jaren twintig, het langzaam opkomend nazisme en de oorlogstijd. De oorlogstijd is het mooiste deel van het boek. Ontroerend, die brieven die zoeken naar levensteken van de ander. De opgewektheid en de moed die Rika verloor toen ze niet wist waar haar man was. Ze verloor hier haar karakter. Waldemar werd gelukkig gezien als een exotische man en niet werd niet gelijkgesteld aan Joden en zigeuners. Wat je wel zou verwachten naar aanleiding van de starende blikken in de tram. Op het eind als Waldemar van het zinkende schip wegzwemt verwacht je dat hij het zal overleven. Vanwege zijn liefde voor de zee en zwemmen. Heel verrassend, Waldy zal geen gemakkelijk leven hebben gehad.