Titel: Montyn
Auteur: Dirk Ayelt Kooiman
Eerste jaar van uitgave: 1982
Druk: de zesde druk
Uitgeverij: De Harmonie
Jaar van uitgave: 1989

Keuzemotivatie
Ik heb het boek Montyn gekozen voor mijn boekverslag omdat meneer Hubers zei dat het een mooi boek was. Toen ik aan het zoeken was in de mediatheek had ik geen idee van wie ik iets wou lezen en wat voor boek. Gelukkig kon meneer Hubers hiermee helpen en door na te vragen wat voor boeken ik leuk vond (realistisch, oorlog etc) kwam hij bij Montyn uit. Uiteindelijk blijkt dit inderdaad de goede keuze te zijn geweest.

Eerste persoonlijke reactie
Ik vond het een erg mooi boek. Het gaf een erg realistisch beeld van de werkelijkheid. Eindelijk wordt er ook een keer de kant van de Duitsers belicht. In de meeste oorlog boeken worden deze alleen maar neergezet als de slechte mensen. In Montyn komt naar voren hoe mensen ertoe komen om aan de kant van de Duitsers te vechten. Ook vond ik de reactie’s van de militairen erg indrukwekkend toen ze te horen kregen wat er met de joden was gebeurd.

Al met al heeft het een grote indruk op me gemaakt.

Perspectief:
Het verhaal is geschreven in de ik-perspectief. Hierdoor wordt je erg beïnvloed door de mening en gevoelens van de hoofdpersoon. Dit zorgt er voor dat je zelf geraakt wordt bij de dood van een vriend van Montyn.
Ook is dit perspectief iets misleidend. Jan Montyn heeft in een psychiatrische inrichting gezeten en is dus niet helemaal goed. Hierdoor is zijn verhaal op sommige punten in twijfel te trekken.

Ruimte:
Het verhaal speelt zich op meerdere plekken af. De belangrijkste plaatsen zijn Oudewater, Koerland en Vietnam.
Vooral Oudewater, het dorp waar Montyn is opgegroeid, is erg belangrijk. Telkens als hij hier terug keert heeft hij een andere kijk op het leven, en ook op Oudewater. Tijdens de oorlog verlangt hij erg naar Oudewater. Eenmaal daar aangekomen blijkt hij zelf zo te zijn verandert dat hij zich helemaal niet meer op zijn gemak voelt. Hij wil de wereld weer in.
Ook de omgeving in Koerland geeft duidelijk het gevoel van Montyn aan. De ellende, kou en de dood die het landschap uitstraalt is gelijk aan het gevoel dat Montyn heeft.
Pas als hij in het mooie, warme Vietnam is voelt hij zich op zijn gemak. Hier hangen de gevoelens en omgeving dus weer met elkaar samen.

Samenvatting
In dit boek beschrijft Kooiman de levensgeschiedenis van de beeldend kunstenaar Jan Montyn in zes delen, met in totaal 24 van een titel voorziene hoofdstukken. Hier volgt een samenvatting van de belangrijkste gebeurtenissen.

DEEL I - In Vientiane (Laos) ontmoet de ik-figuur, Jan Montyn, een gedeserteerde Amerikaanse kolonel, Ted, die in een plaatselijk eethuisje werkt. Montyn ziet in de blik van de Amerikaan dat deze een lotgenoot is: iemand die de verschrikkingen van het front heeft meegemaakt en daarom gedoemd is om rusteloos naar spanning te zoeken. Tijdens Teds relaas over zijn oorlogservaringen en zijn woorden 'Maar dat is nog niet alles' moet Montyn denken aan een van zijn meest traumatische herinneringen: tijdens een bombardement in Vietnam lag hij in een tunnel, verkeerde in doodsangst en moest terugdenken aan zijn jeugd in Oudewater. In een soort trance vertelt Montyn zijn levensloop.


DEEL II - Jan Montyn groeit op in Oudewater, 'waar de tijd had stilgestaan'. Zijn vader heeft een schildersbedrijf en is strengcalvinistisch. De sombere sfeer van het geloof met zijn nadruk op hel en verdoemenis maakt de jongen angstig. Al gauw onttrekt hij zich aan de kerkgang ('s zondags wel twee à drie keer) door te fietsen of te zeilen. Hij heeft last van tuberculose en moet geregeld kuren. Hij tekent veel, een kunstkenner zegt dat hij talent heeft en veel moet oefenen.Als hij vijftien is, breekt de Tweede Wereldoorlog uit. Hij doet saai werk in de zaak van zijn vader en kan steeds minder de neiging onderdrukken om eropuit te trekken. Hij en zijn vader worden uitgescholden voor 'Moffenvrienden', omdat zijn vader als ouderling in een preek heeft gezegd dat elk door God gegeven gezag, dus ook de Duitse overheid, gehoorzaamd moet worden. Omdat Jan in het kader van de Arbeidsdienst niet in een fabriek wil werken, meldt hij zich in 1943 als lid van de Jeugdstorm, de jeugdorganisatie van de NSB, ondanks de protesten van zijn ouders. Met zijn vriend Hein gaat hij voor drie maanden naar een weersportkamp in Oostenrijk. De harde training door invalide frontsoldaten bevalt hem zo goed dat hij meteen tekent voor een nog zwaarder vervolgkamp van twee maanden. Bij de plaatselijke vrouwen zijn de jongens erg in trek (er is een groot mannentekort vanwege de oorlog). Jan doet zijn eerste seksuele ervaringen op; hij wordt zelfs door drie vrouwen verkracht.

DEEL III - Jan moet werken in een fabriek in Hannover, wat hem totaal niet zint. Om zich daaraan te onttrekken, tekent hij met Hein voor de Duitse marine. Ze krijgen een opleiding in Mannheim en hebben veel te lijden van de Engelse bombardementen. Er volgt een nog zwaardere opleiding in Pommeren, waar ze te maken krijgen met de Duitse kadaverdiscipline; ze moeten vooral mijnen demonteren. Ze maken plannen om er tussenuit te knijpen. Plotseling horen ze dat ze geplaatst worden op een mijnenveger in de Oostzee. Bij een van de tochten wordt het schip getorpedeerd. Met een klein groepje overlevenden worden Jan en Hein door een mijnenveger opgepikt en naar Letland gebracht. Als pantsergrenadiers moeten zij aan het front in loopgraven tegen de Russen vechten. Er volgen negen verschrikkelijke weken, waarin ze denken aan overlopen en psychisch vrijwel kapot zitten. Hein raakt zwaar gewond en overlijdt; kort daarop wordt Jan geraakt aan zijn hoofd en naar een hospitaal gebracht. Hij denkt dat hij snel zal sterven, wat hem eigenlijk niet meer kan schelen.

DEEL IV - Jan wordt als gewonde getransporteerd naar Flensburg in Noord-Duitsland. Zijn schip wordt getorpedeerd, ternauwernood wordt hij gered. In Flensburg revalideert hij snel. Hij mag twee weken op verlof en besluit naar Oudewater te gaan. Daar voelt hij zich niet meer thuis, al gauw wordt hij weer onrustig en keert hij terug naar Duitsland. Nabij Dresden maakt hij een verschrikkelijk bombardement mee en wordt hij ingezet bij de hulptroepen. Het einde van de oorlog beleeft Jan aan de Oder, waar hij aan het front vecht tegen de Russen.Ook de Amerikanen naderen snel. Met slechts vier overlevenden van de tweehonderd kameraden geeft hij zich aan de Amerikanen over. Als krijgsgevangene hoort hij voor het eerst over het bestaan van concentratiekampen en massale jodenvervolgingen. Hij is diep onder de indruk.

DEEL V - Met Luc, een Belgische fascist, ontsnapt Jan uit het gevangenenkamp. In Straatsburg melden ze zich bij een bureau van het Vreemdelingenlegioen. Ze tekenen voor vijf jaar en krijgen een zware opleiding in Algerije. Het bevalt Jan slecht en als hij, klaar voor vertrek naar Indo-China om tegen de Japanners te vechten, kennis maakt met een barmeisje, besluit hij bij haar te blijven en te deserteren. Na drie weken slaat de onrust weer toe: hij vertrekt naar Straatsburg, meldt zich bij een militaire post en vertelt dat hij ontsnapt is uit een krijgsgevangenenkamp. Hij wordt opgesloten in Vught, waar hij door de bewakers van de Binnenlandse Strijdkrachten slecht wordt behandeld. Hij wordt berecht en krijgt een lichte straf: drie jaar met aftrek van voorarrest. Op 5 mei 1948 komt hij vrij en gaat werken in de zaak van zijn vader. Na twee onrustige jaren besluit hij zich te melden als UNO-soldaat om in Korea te vechten tegen de communisten. Hij raakt vrij snel gewond, knapt weer op, gaat terug naar het front en raakt dan zwaargewond: hij valt in een ravijn en kan zich niet meer bewegen. Lange tijd moet hij in Tokyo revalideren. Hij krijgt daarbij steun van de jonge Japanse Yoshika. Wanneer ze zwanger wordt, trouwen ze. Het huwelijk houdt echter niet lang stand. Na zijn terugkeer in Nederland wordt Jan tot zijn verrassing in Oudewater gehuldigd als een held. Hij blijft beroepsmilitair en wordt ingeschakeld bij de hulptroepen tijdens de watersnoodramp in 1953. Hij klimt op tot sergeant, maar het geregelde leven in de kazerne bevalt hem totaal niet. Hij heeft last van angstdromen en aanvallen van razernij en heeft voortdurend hoofdpijn. Hij gaat zich te buiten aan drankgebruik en destructief gedrag. Hij organiseert orgieën voor notabelen, dwingt militairen seksueel verkeer met hem te hebben en glijdt steeds verder af. Als een militair een klacht indient, wordt Montyn gearresteerd. Na een mislukte zelfmoordpoging belandt hij in een psychiatrische inrichting, waar een arts hem aanraadt zijn levensverhaal op schrift te stellen. Een jaar lang schrijft hij alles van zich af en worden zijn angstdromen en aanvallen minder. Montyn is dan 32 jaar.

DEEL VI - Het is april 1975 en Jan Montyn is per vliegtuig vanuit Bangkok onderweg naar Amsterdam. Ondertussen denkt hij terug aan de jaren na zijn verblijf in de psychiatrische inrichting. Tot zijn verbazing had hij maar een zeer lage straf gekregen: drie weken gevangenisstraf en ontslag uit militaire dienst. Hij had zich gevestigd in de Amsterdamse hoerenbuurt en was gaan schilderen. Hij was er een relatie begonnen met de joodse wees Thom, die over een bijzonder ets talent bleek te beschikken. Ze hadden een jaar in Marokko gewoond. Na drie jaar was de jongen vertrokken en had zelfmoord gepleegd. Jan was verliefd geworden op de twintigjarige Sonja, was met haar naar de Provence getrokken, waar hij vier jaar met haar had gewoond. Daarna was hij begonnen met het begeleiden van transporten met adoptiekinderen uit Zuid-Oost-Azië. Als toeschouwer maakte hij de oorlog in Vietnam mee. Montyn hervat zijn levensverhaal tegenover de Amerikaan Ted in Vientiane. Ze vertellen elkaar wat ze de laatste jaren hebben meegemaakt. Montyn had gewonden in Vietnam geholpen, was eenzaam in een oerwoud verdwaald en gevangengenomen door de Zuid-Vietnamese MP, die in hem een spion zag. Ternauwernood wist hij aan executie te ontsnappen. Toen hij enkele weken later op reis was met een groep zwaargewonde kinderen, van wie er tien tijdens de vlucht stierven, had hij besloten voorgoed met de kindertransporten en met schilderen te stoppen, zijn bezittingen te verkopen en zich in een klooster terug te trekken. Het was anders gelopen. In Amsterdam had hij de 27-jarige Indonesische Hi-en ontmoet. Ze waren verliefd geworden, getrouwd en hadden zich in Frankrijk gevestigd. Na enige tijd was een dochter geboren, Carolynne.

Bron: http://www.knipselkranten.nl/uittreksels/

Thematiek
De centrale gedachte in 'Montyn' is als volgt te formuleren: hoe iemand door bepaalde factoren (onrust, isolement, claustrofobie, politieke desinteresse) in extreme situaties kan terechtkomen, waardoor hij voor de rest van zijn leven geestelijk verminkt raakt. We zullen verschillende facetten van deze omschrijving nader bekijken.

ONRUST
De onrust van Jan Montyn vormt een belangrijk motief. Zij zorgt ervoor dat hij steeds weer aan het zwerven gaat, op zoek naar spanning en avontuur, en slechts kortstondige relaties kan aangaan. Deze onrust kent hij reeds als twaalfjarige, als hij het niet uithoudt in de kerk ('Die somberheid, die bleke gezichten boven 't zwart. En die zondvloed van woorden die me absoluut niets te vertellen hadden.'), maar ook nog als vijftigjarige, als hij zich, gefrustreerd door de doden tijdens de kindertransporten, wil terugtrekken in een klooster ('Al die jaren... Jaren waarin ik de ene onverwerkte ervaring compenseerde met de volgende, waarin ik zo bezeten voortjakkerde om het noodlot te ontlopen dat ik het in feite op de hielen zat. Terwijl de schuld blijft. En ik zei: ik kan niet meer. Het is op. Ik kap ermee.')

ISOLEMENT
Montyn groeit op in Oudewater, in een sektarisch plattelandsmilieu en in een politiek en maatschappelijk isolement: 'Het wereldgebeuren speelde zich af op een toneel dat onmetelijk ver verwijderd was.' Dit isolement zorgt ervoor dat hij als jongen geboeid raakt door de Jeugdstorm.

CLAUSTROFOBIE
Een ander motief in 'Montyn' is Jans angst voor gesloten ruimtes. Al vrij vroeg openbaart deze angst zich, bijvoorbeeld als hij moet werken in een machinefabriek in Waddinxveen: 'Daar moest ik, omgeven door een oorverdovend lawaai, bouten aandraaien, van acht tot zes. - Ik raakte volledig in paniek. Het gedreun van de machines, het gevoel opgesloten te zijn (...).' Groot is zijn angst in een schuttersputje tegenover de Russen: '(...) ik moest naar adem happen. Het bonkte in mijn hoofd. Eén gedachte, lokkend, zuigend. Op te staan. Die loopgraaf te verlaten. Schiet maar, doe maar...'

GEWELD
De verschrikkingen van het oorlogsgeweld worden onomwonden beschreven: gevechten martelingen, verkrachtingen, bombardementen. Ook indirect komen de gruwelijkheden aan bod: als psychische gevolgen. Psychisch gaan Hein en Jan er tijdens de loopgravenoorlog met de Russen bijna onderdoor. De bombardementen in Mannheim en Dresden maken een diepe indruk op Montyn. Na de oorlog beseft hij dat hij die weliswaar overleefd heeft, maar nog lang niet heeft verwerkt: hij krijgt angstdromen en woedeaanvallen, doet een zelfmoordpoging en wordt bijna krankzinnig. En hoewel hij wordt ontslagen uit de psychiatrische inrichting, beseft hij dat hij nooit helemaal zal 'genezen'.


DROMEN
De dromen, die meestal in de tegenwoordige tijd worden beschreven, spelen in het werk een opvallende rol. Tijdens hevig oorlogsgeweld droomt Jan over Oudewater, niet als een saai, provinciaal stadje, dat hij was ontvlucht, maar als een lieflijk, arcadisch landschap. Omgekeerd droomt hij, terug in Nederland, juist van oorlogsverschrikkingen.

Titel en motto's
De titel van het boek verwijst vanzelfsprekend naar de hoofdpersoon: Jan Montyn, geboren in Oudewater in 1924. Hij is een internationaal bekende etser, zijn werk is o.a. te vinden in Rotterdam (museum Boymans-van Beuningen), Parijs (Bibliothèque Nationale) en New York (Museum of modern art). Het weglaten van de voornaam Jan in de titel is voor kunstenaars vaak gebruikelijk. Zo spreken we meestal van Picasso en Van Gogh, zonder voornaam. Ook in militaire kringen, die in dit boek een grote rol spelen, is het vaak gewoonte iemand alleen met de achternaam aan te duiden. Een derde reden voor het weglaten van de voornaam is het exemplarisch karakter van het boek. We bedoelen daarmee dat Kooiman niet alleen het levensverhaal van één oorlogsslachtoffer wilde schilderen maar Montyn als een voorbeeld (exempel) zag van een grotere groep. Deze gedachte verwoordt Kooiman in een artikel: 'Kooiman over Montyn' (in: 'Bulkboek', nr. 175, 1989): ''Montyn' vertelt het levensverhaal van een individu. Tegelijk is het een boek waarin universele ervaringen worden opgeroepen. Ervaringen waarin tientallen miljoenen mensen over de hele wereld gedeeld hebben. Ervaringen waarover de meeste van hen niet kunnen spreken en die hen bijgevolg vaak voor de rest van hun leven isoleren van de anderen, hun vrienden en hun gezin. Wanneer dit boek iets van het karakter van die ervaringen kan verduidelijken en zo dat isolement enigermate kan verlichten, dan heeft het een groot belang gediend.'

Strutuur en techniek
'Montyn' bestaat uit zes delen, die, op het eerste deel na, zijn onderverdeeld in hoofdstukken met titels. Het verhaal heeft een cyclische structuur. De roman begint met de ontmoeting van Montyn met de Amerikaanse deserteur Ted in 1975 in Laos. Deel VI speelt ongeveer vier weken later, als Montyn het gesprek hervat. In de delen II tot en met V vertelt Montyn tegen een niet met name genoemde persoon (niet tegen Ted) zijn levensverhaal: de volledige 'militaire'geschiedenis tot en met zijn verblijf in een psychiatrische inrichting (1934-1957). Dit middendeel is als het ware één grote flash-back, wordt vrijwel geheel chronologisch verteld en wordt dus omarmd door deel I en VI.

Vertellersstandpunt
De hoofdpersoon Jan Montyn vertelt zijn verhaal in de ik-vorm. Hij doet dat achteraf, hij vertelt in de verleden tijd wat hij heeft meegemaakt ('vertellende ik'). Soms is het voor de lezer duidelijk dat de verteller de afloop al weet, omdat hij vooruitloopt op de afloop en zo spanning opwekt (bijvoorbeeld: 'Die nacht zou ik mijn vuurdoop in nog een opzicht ondergaan.').De lezer komt door dit perspectief alleen de belevenissen, gedachten en gevoelens van Montyn te weten ('vision avec'). De andere personen leer je alleen via hem kennen. Ze komen nauwelijks uit de verf. Kooiman laat Montyn zelf zijn verhaal vertellen en beiden onthouden zich van commentaar. Hoewel sommige lezers Montyn een 'landverrader' zullen noemen, laat Kooiman het aan de lezer over om hierover een oordeel te vormen. Kooiman noemt regelmatig data en verwijst naar gemakkelijk te controleren historische feiten. Hierdoor komt Montyns verhaal zeer betrouwbaar over.

Tijd
Deel I speelt in 1975, als de 50-jarige Montyn in Laos is vanwege de kindertransporten naar Europa en de Amerikaan Ted ontmoet. Het deel eindigt met een dubbele flash-back: hij denkt terug aan een angstig moment uit de Vietnam-oorlog en aan zijn jeugd in Oudewater. Deel II sluit hierbij aan en beschrijft zijn jeugd in deze stad (1934 - 1944). Deel III speelt in 1944, deel IV in 1944-1945 en deel V in 1945-1957. Deze delen worden vrijwel geheel chronologisch verteld. Uitzonderingen zijn bijvoorbeeld dromen, die in de tegenwoordige tijd worden verteld, en flash-forwards. Deel VI begint weer met 1975 en bevat Montyns verslag van zijn leven tussen 1957 en 1977. De verhouding verteltijd - vertelde tijd is niet altijd evenwichtig: de ruim veertig jaren die Montyn beschrijft (vertelde tijd) worden niet gelijkmatig over het aantal bladzijden (verteltijd) verdeeld. Zijn levensbeschrijving tijdens de Tweede Wereldoorlog neemt meer dan de helft van het boek in beslag. Ook de traumatische gevolgen ervan in deel V worden breedvoerig beschreven. Daarentegen zijn voor zijn verhoudingen met Thom, Sonja en Hi-en in het slotdeel slechts enkele pagina's gereserveerd. Korte, spannende of dramatische gebeurtenissen worden vaak vertraagd beschreven, waardoor de lezer goed kan meeleven. Anderzijds maakt Kooiman vaak gebruik van tijdsprongen. Er is een grote afwisseling in verteltempo in deel II, III en IV.


Ruimte
Bij de bespreking van de thematiek is Montyns afkeer van gesloten ruimtes al enigszins ter sprake gekomen (claustrofobie). We zetten deze ruimtes op een rijtje:- het ouderlijk huis met bekrompen, streng-gereformeerde ouders;- een fabriek in Hannover (voor Montyn symbool voor 'vernedering en slaafsheid');- een schuilkelder (tijdens een bombardement ligt hij 'liever boven de grond achter een muurtje dan onder de grond achter een hermetisch gesloten stalen deur - volledig overgeleverd aan het botte noodlot');- een schip (hij heeft het gevoel te varen in zijn eigen doodskist);- loopgraven in Koerland;- de kamer van Loulou (hij houdt het daar maar enkele weken uit);- de kazerne ('Ik ontvluchtte de omslotenheid van de kazernemuur'). Montyn vlucht weg uit deze benauwende ruimtes. Zo vlucht hij weg van huis, de polders in:'Achter de horizon lokte het onbekende. Vrijheid heette dat onbekende.' Pas later ebt de onrust weg, in de gesloten ruimte van een Boeddhatempel ervaart hij 'harmonie, geen innerlijke verscheurdheid meer'. En aan het slot van het verhaal ziet Montyn met verlangen uit naar zijn nieuwe huis 'met meer modern comfort' waar hij met Hi-en en zijn dochtertje zal wonen.

Verschillen en overeenkomsten
Het zelf geschreven stuk is natuurlijk een stuk kleiner en compacter als de gevonden tekst. De grootste overeenkomst is het perspectief. De schrijver van de analyse denkt ook dat je iets wordt gemanipuleerd door het verhaal door Montyn zelf te laten vertellen.
De grote afkeer tot kleine ruimtes was mij zelf niet zo erg opgevallen. Wel het verlangen naar vrijheid. Toch heeft de schrijver van de analyse hier een stuk dieper op doorgewerkt.

Oordeel over de analyses
In vergelijking van de gevonden analyse stelt mijn stukje vrij weinig voor. Toch vind ik het wel een beetje raar dat de vergelijking tussen de omgeving en de gevoelens van Montyn niet worden benoemd. Ik had echt het idee dat deze twee erg samen hingen.
Of de schrijver dit nou over het hoofd heeft gezien, niet belangrijk vond of dat ik het fout had weet ik niet.

Evaluatie
Zoals ik in mijn persoonlijke reactie al heb aangegeven heeft het boek een grote indruk op me gemaakt. Wederom hebben de opdrachten die ik heb moeten maken ervoor gezorgd dat ik het boek nog meer ben gaan waarderen. Door het lezen van de verhaalanalyses wordt ik keer op keer weer verrast. Er zit zoveel meer achter en in een boek als dat je in het begin in de gaten hebt. Wel vond ik het verschil tussen de oorlog en het leven daarna erg groot in het boek. Het leken bijna twee verschillende verhalen. Natuurlijk was zijn hele leven beïnvloed door de oorlog, maar toch hing het maar raar in elkaar. Ook vond ik dat er onderwerpen bij werden gehaald die er niet bij hoorde. Het hele gedoe rond de geaardheid van Montyn had bijvoorbeeld weg mogen blijven.