Joodse schrijvers

Het onderwerp van deze kern is Joodse schrijvers. Nooit had ik er echt bij stil gestaan, maar toen ik op zoek ging naar een onderwerp voor deze kern viel mij op dat er zich een viertal boeken van joodse schrijvers op mijn 'lijst' bevond. Omdat ik tijdens het schrijven van deze tekst ontdekte dat ik werd geacht twee dichtbundels op deze 'lijst' te hebben staan, heb ik de bundel "Het Albanese Wonderkind" van Frans Pointl, de schrijver die vooral bekend is van zijn "Kip die over de soep vloog" erbij gelezen. Ik zal proberen in deze scriptie een verband aan te tonen tussen de gelezen boeken van joodse schrijvers. Met behulp van dit verband zal ik dan voor zover dat mogelijk is, een algemene conclusie over joodse schrijvers proberen te trekken. De boeken die ik hier wil behandelen zijn: - Niet verstaan, G.L. Durlacher - Tralievader, Carl Friedman - De Glazen Brug, Marga Minco - Het Albanese Wonderkind, Frans Pointl Uitwerking boeken
Niet Verstaan (G.L. Durlacher) Titel: Niet verstaan Auteur: G.L. Durlacher Aantal pagina's:135
Het leven van de schrijver Gerhard Durlacher werd geboren in 1928 in de Duitse plaats Baden-Baden. Zijn ouders waren twee vrij liberale joden, maar ondanks dat waren ze toch genoodzaakt te vluchten voor het nazi-regime in 1937. Ze gingen wonen in Rotterdam, maar ze werden in 1942 in Apeldoorn opgepakt. Na verblijven in de kampen in Westerbork, Theresienstadt en Auschwitz, zou Gerhard als enige van zijn gezin overleven. Hij is om onbekende redenen door een kamparts geselecteerd met een groep van 88 joden, die niet mochten worden gedood. Deze redenen tracht hij te achterhalen in het boek "De Zoektocht" Durlacher debuteerde als schrijver in 1985 met "Strepen aan de hemel", op dat moment doceerde hij Sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was toen als 56 jaar oud. In de verhalen in dit boek beschrijft hij wat hij heeft meegemaakt na de bombardementen van Rotterdam. "Niet verstaan" is het laatste boek dat Gerhard Durlacher heeft gepubliceerd. Hij is geheel onverwacht in de nacht van 1 op 2 juli 1996 overleden. Zijn oeuvre Boektitel Jaar van verschijnen ...................................... ...................................... Strepen aan de hemel (oorlogsherinneringen) 1985 Drenkeling : kinderjaren in het Derde Rijk 1987 De Zoektocht 1991 Quarantaine 1994 Niet verstaan 1995 Samenvatting Niet verstaan is een autobiografische roman. Het boek bevat drie verhalen over zijn jeugd in Nederland: Zijn studententijd in Delft, zijn ontroerende relatie met de vroeg gestorven neerlandica Sonja Witstein en over zijn kinderjaren. Het autobiografische karakter wordt versterkt doordat het de verhalen in de ik-persoon geschreven zijn. Het eerste verhaal "Een muis in Delft" gaat over een student die in een kamp heeft gezeten en maar niet ingeburgerd kan raken in Delft en haar studentenleven. Hij wordt uit zijn appartement gezet en komt via oude vrienden van zijn ouders terecht bij een weduwe die vroeger een dansschool had. Op aanraden van deze weduwe gaat hij op dansles. Hier ontmoet hij een meisje, Marieke, er is echter een groot probleem: haar ouders zijn streng katholiek, terwijl hij eigenlijk niks meer is. Zij raadpleegt haar oudere broer en zus. Samen komen ze tot de conclusie dat hij zich maar moet bekeren. Omdat hij dit niet wil, besluit hij een andere studie te kiezen en weg te gaan uit Delft. Nu gaat hij Medicijnen doen in Utrecht. De relatie tussen hem is na twee brieven definitief ten einde. Het tweede verhaal heet "Sonja". De ik-persoon in dit verhaal komt weer in een gastgezin. Sonja, die ook in een kamp heeft gezeten, heeft ook een kamer bij dit gezin. Mede hierdoor worden de ik-persoon en Sonja een soort broer en zus voor elkaar. De ik-persoon krijgt een relatie met het eveneens joodse meisje Miriam. Door zijn gebrekkige kennis van de joodse levensbeschouwing maakt hij bij haar thuis echter een paar gevoelige misstappen. De relatie met Miriam wordt beëindigd en de ik-persoon krijgt te horen dat zijn ouders zijn overleden. In de daarop volgende periode krijgt hij problemen met zijn gezondheid, wordt geopereerd, maar een arts in het ziekenhuis raadt hem af zijn studie medicijnen voort te zetten. Deze botte mededeling geeft hem een psychologische klap. Vijfentwintig jaar later sterft Sonja, na een lange lijdensweg. Zij was een vrouw, die "begreep wat mij kwelt" Het laatste verhaal is het titel-verhaal: "Niet Verstaan". Als de ik-persoon ongeveer negen jaar oud is, verhuist hij met zijn ouders vanuit Duitsland naar Rotterdam. Langzamerhand raakt hij ingeburgerd en leert hij Nederlands te spreken. Op 10 mei is het gedaan met de rust. Eerst mogen Duitse joden niet meer buiten komen en uiteindelijk belandt hij in Westerbork. Het verhaal gaat dan verder over zijn ervaringen in het kamp, het maken van zolen voor kampschoenen en de afscheiding van zijn ouders. Na de oorlog vervolgt hij zijn opleiding op de middelbare school, nu zijn alleen zijn ouders er niet meer. Achtergronden 'Niet verstaan' komt op twee manieren in de roman terug. Ten eerste als hij als 9-jarig Duitsjongetje in Rotterdam terecht komt, waar hij dus aanvankelijk met niemand, behalve met zijn familie, kan communiceren. Veel later pas als hij een lezing heeft gegeven uit zijn werk realiseert hij zich dat de mensen hem wel hebben verstaan, maar hebben ze hem ook begrepen?
Literaire stroming, stijl Niet verstaan is een sterk autobiografische verhalen bundel. Durlacher was niet iemand die streefde naar volledigheid of naar stilistische finesse. Het overbrengen van de boodschap, en daarmee een bepaalde levenshouding, dat is waar het hem om ging. Ontvangst, beoordeling Het commentaar op 'Niet verstaan' is vooral in vergelijking met het boek dat Durlacher daarvoor geschreven had, Quarantaine. Zijn verteltoon is in 'Niet verstaan' veel vlakker. Het is een soort verslaglegging, meer journalistiek dan literair. Hierdoor krijgt het verhaal een wat onpersoonlijk karakter. Omdat de verteller echter zo bescheiden is en zo vriendelijk van toon, geeft de bovengenoemde onpersoonlijkheid geen aanleiding tot ergernis. Heel subtiel vertelt Durlacher bijvoorbeeld over andermans tactloosheid wanneer de arts in het ziekenhuis hem afraadt zijn studie medicijnen voort te zetten. Verstaan worden is niet het belangrijkste, het is veel belangrijker om begrepen te worden. Durlacher houdt een afstand tot de lezer die vergelijkbaar is met die hij in een van de verhalen houdt tot Sonja. Dit heeft tot gevolg dat we minder goed kunnen meeleven. Het is een boek waarin het puur om de boodschap zelf gaat. Durlacher schrijft niet omwille van, maar eerder 'ondanks' zichzelf. Hij probeert de individuele lotgevallen tot verstaanbare proporties terug te brengen. 2 Uitwerking boeken
Tralievader (Carl Friedman) Primaire gegevens boek Titel: Tralievader Auteur: Carl Friedman Druk: 1991 Eerste druk: 1991 Het leven van de schrijver Carl (Carolina) Friedman is geboren in 1952. Pas in de jaren negentig is zij begonnen met het publiceren van haar werk met als debuut 'Tralievader'. Ze heeftm zo zegt ze, nooit de ambitie gehad om schrijfster te worden, het is een beetje per ongeluk gegaan. Ze heeft zelfs een jaar of tien geleden een groot deel van haar werk weggegooid. In 1995 heeft Danniel Danniel het boek Tralievader verfilmd. Net als het boek 'Twee koffers vol' Haar oeuvre Boektitel Jaar van verschijnen
...................................... ...................................... Tralievader 1991 Twee koffers vol 1993 De grauwe minnaar 1996 Samenvatting Tralievader is een autobiografisch boek, waarin Friedman in veertig korte verhalen de jeugd van haarzelf en haar gezin beschrijft. Hoewel de oorlog al afgelopen is, duurt hij in het gezin nog steeds voort, omdat het enige waar vader over kan praten 'kamp' lijkt. In het gezin wordt er op het kamp heel verschillend gereageerd: de oudste zoon, Max, vindt dat vader nu maar eens op moet houden met zijn gezeur, de tweede zoon, Simon, blijft een beetje stil en het derde kind een dochter, liet zich helemaal meenemen in de verhalen van vader. Moeder moet steeds zorgen dat alles in het gezin een beetje draaiende blijft. Bij elke gebeurtenis weet vader wel te vertellen wat er in zo'n geval in het kamp gebeurd zou zijn. Achtergronden Met de novelle heeft Friedman duidelijk gemaakt hoe groot de invloeden van 'kamp' kunnen zijn. Niet alleen aan de persoon die zelf 'kamp' heeft gehad, maar ook aan zijn naasten is dit goed te merken. Hoewel in deze roman de personen het lijken te kunnen wegstoppen ondervinden zij toch wel degelijk grote invloed. Zo wordt het oudste broertje op een keer gevonden met zijn voeten in de ijskast om erachter te komen "hoe het voelt als ze bevriezen." Literaire stroming, stijl Tralievader is op zich geen nieuwe vorm van vertellen over de oorlog, maar omdat het toch weer een nieuw verhaal is kan het wel degelijk boeien. Door de sobere en laconieke vertelstijl is het een aangrijpend pijnlijk verhaal geworden, waarin je je goed kunt inleven. Het is zeker niet zomaar een sentimenteel verhaaltje te noemen. Ondanks het feit dat het boek in de ik-persoon geschreven is, is het de vader die de hoofdpersoon is. Friedman beschrijft echter ieders acties en reacties zonder enig commentaar. Alles wat er gezegd wordt moet voor zich spreken, en dat doet het ook: Als de ik-persoon aan haar vriendin meedeelt dat ze niet bij de Kabouters mag, zegt deze: "Jammer, want dan mis je een heleboel: film en speurtocht bijvoorbeeld. En kamp" "Kamp?" Ontvangst, beoordeling Tralievader werd over het algemeen positief beoordeeld, vooral de mate waarin men zich in kan leven in het verhaal wordt als bijzonder prettig ervaren. Hoewel het boek op het eerste gezicht handelt over de 'tweede generatie problematiek', wordt de lezen veel harder getroffen door het besef dat het verleden van een ander altijd al moeilijk doordringbaar is, maar dat een 'kampervaring' totaal ontoegankelijk is.
Doeschka Meijsing, Elsevier(1991) Tralievader handelt om het verleden van een vader van een gezin. Dit verleden is alom aanwezig. De achteloosheid waarmee de kinderen de verhalen van de vader opnemen, is schijn. Zij zullen nooit met gewone ogen naar de werkelijkheid kunnen kijken. De scherpe scheiding tussen de belevingswereld van de vader en zijn kinderen wordt geaccentueerd door de sterke bewoordingen waarmee vader zich uitdrukt, terwijl de kinderen het schijnbaar zonder emoties kunnen accepteren. Friedman schrijft op een manier waarbij feiten geen verdere uitleg behoeven. Het zijn de ontwikkelingen, ervaringen van de kinderen die het boek interessant maken: water drinken uit de modderplas, voeten in de koelkast. De Glazen Brug (Marga Minco) Primaire gegevens boek Titel: De Glazen Brug Auteur: Marga Minco Druk: Tulp Zwolle, 1986 Eerste druk: 1986 Aantal pagina's: 95 Het leven van de schrijver Marga Minco is geboren op 31 maart 1920 in Ginneken (NB) als jongste uit een gezin van drie kinderen. Haar eigenlijke naam luidt Sara Menco, echter door een fout van de ambtenaar van de burgerlijke stand veranderde dit in Minco. De kinderen van de familie groeien min of meer in een stulp op, omdat hun vader, een orthodoxe jood, erg hecht aan de joodse wetten en rituelen. In 1925 verhuist de familie naar Breda, waar haar vader de functie van kerkvoogd krijgt. Sara is wat betreft geloof een soort tegenpool van haar vader. Zij moet haar vrije woensdag-middagen opgeven voor bezoeken aan de joodse school. Dit versterkt aversie van het geloof. Zij ziet de godsdienst als een belemmering in je doen en laten. Na de basisschool gaat ze naar de Nutsschool voor Meisjes in Breda. Hier is eigenlijk haar schrijverscarrière begonnen. Zij gaat dan ook schrijven voor De Bredasche Courant, maar zij wordt hier ontslagen op last van de NSB. Eind jaren dertig maakt ze een roerige tijd door: eerst wordt ze door haar ouders naar familie in Assen gestuurd, om haar vriendschap met haar latere echtgenoot Bert Voeten te verhinderen. Na enkele omzwervingen door het land blijkt dat ze lijdt aan een lichte vorm van TBC. Als ze hiervan genezen is, zoekt ze haar ouders weer op, die inmiddels gedwongen verhuisd zijn naar het 'Judenviertel' in Amsterdam. Sara's zus en ouders worden tijdens een razzia opgepakt en afgevoerd naar een vernietigingskamp. Zelf weet ze te vluchten naar haar broer Dave. Na enkele jaren te hebben ondergedoken keert ze in 1944 terug in Amsterdam. Ze gaat samen met o.a. Lucebert, Karel Appel en Bert Voeten aan de Klovenierswal wonen. Datzelfde jaar nog wordt haar docher Bettie geboren. Omdat ze een vals persoonsbewijs, op naam van Marga Faes, heeft en geverfde haren, kan ze toch redelijk normaal leven. Na de oorlog maakt ze een intens rouwproces door . Hiertoe zondert ze zich enkele maanden af in Zuid-Frankrijk. In 1949 verhuist ze met haar man naar Amsterdam. Haar schuilnaam Marga houdt ze ook nu nog aan als roepnaam. Haar oeuvre Boektitel Jaar van verschijnen ...................................... ...................................... De verdwenen ambtsketen 1955 Het bittere kruid 1957 De andere kant 1959 Kijk 'ns in de la 1963 Het huis hiernaast / Een leeg huis 1965/1966 Terugkeer 1965 De trapeze 1968 De dag dat mijn zuster trouwde 1970 Meneer Frits en andere verhalen uit de vijftiger jaren 1974 Daniël de Barrios 1975 Je mag van geluk spreken 1975 Verzamelde verhalen 1951 - 1981 1982 De val 1983 De glazen brug 1986 De zon is maar een zeepbel 1991 De verdwenen bladzij 1994 Nagelaten roman 1997 Samenvatting De hoofdpersoon in "De glazen brug" is als in veel van Minco's boeken een joodse die al haar familie aan de oorlog is kwijtgeraakt. Stella, zo heet de hoofdpersoon, is zelf ternauwernood aan de dood ontsnapt. Ze heeft verschillende persoonsbewijzen en onderduikadressen gehad. In de herfst van 1943 maakt zij kennis met Carlo. Hij bezorgt haar een nieuw onderduikadres, maar ook een nieuw persoonbewijs en dat is ditmaal niet een bewijs van een fictief persoon, maar van een meisje dat is overleden: Maria Roselier. Er ontbrandt een liefde tussen Carlo en Stella echter deze is van korte duur, omdat Carlo in Rotterdam wordt opgepakt met een tas vol bonkaarten en blanco persoonsbewijzen. Na de oorlog heeft Stella de grootste moeite een evenwichtig bestaan op te bouwen. Ze trouwt met Reinier Varendonk, maar dat huwelijk loopt op de klippen. Na nog enkele andere relaties besluit ze uiteindelijk toch het advies op te volgen dat Reinier haar eens gaf: uitzoeken of het beeld dat zij van Maria Roselier had, ook strookte met de werkelijkheid.
Achtergronden "De glazen brug" is een verhaal dat niet helemaal zo loopt als Minco's eigen leven, maar toch zouden de gebeurtenissen perfect in haar eigen leven passen. Een belangrijk thema uit het tweede gedeelte van het boek is het herinburgeringsprobleem dat Stella heeft. Zij is geestelijk zo aangetast door de gevolgen van de oorlog dat zij haar draad niet zomaar kan oppakken en verder kan leven. Minco heeft dit zelf ook ervaren. Zij heeft een lange tijd nodig gehad om zich weer goed in het dagelijks leven in te kunnen passen Literaire stroming, stijl "De glazen brug" is geschreven als boekenweekgeschenk van het jaar 1986. Opvallend is dat de novelle is opgesplitst in twee delen, waarbij het eerste deel in de eerste persoon en het tweede deel in de derde persoon is geschreven. Hierdoor sta je in het tweede deel beduidend verder af van de hoofdpersoon. Om de lezer wat meer informatie over de situatie te geven op een non-conventionele manier, is er aan het slot van deel 1 een aantal brieven toegevoegd. Leuk om te vermelden is verder nog dat er in de eerste druk (het boekenweekgeschenk) een fout is geslopen: Stella en Carlo ontmoeten elkaar voor het eerst in de herfst van 1943, terwijl Carlo in januari 1943 als opgepakt is. Ontvangst, beoordeling De reacties op Minco's Glazen Brug zijn overwegend positief, maar toch voorzichtig wel kritisch bijvoorbeeld over de constructie van het verhaal. Het is alsof de recensenten geen echte kritiek durven leveren, maar toch wel willen laten merken dat ze niet geheel tevreden zijn. 4Uitwerking boeken Het Albanese Wonderkind (Frans Pointl) Primaire gegevens boek Titel: Het Albanese Wonderkind (gedichten) Auteur: Frans Pointl Druk: Nijgh & van Ditmar, 1991 Eerste druk: 1991 Aantal pagina's: 56 Het leven van de schrijver Frans Pointl is geboren op 1 augustus 1933 in Amsterdam. Zijn jeugd heeft hij doorgebracht in Heemstede. Hij werd, als enig kind, vooral door zijn moeder opgevoed. Nadat hij zijn ULO-diploma had gehaald, heeft hij verscheidene baantjes gehad, maar nergens kon hij echt goed zijn draai vinden. In 1959 kwam Pointl's debuut uit: "Afscheid van de laatste lente" In die tijd werkte Pointl onder andere nog als schrijver voor de tijdschriften "Dindom" en "Debutant". In 1989 verscheen het bekendste werk van Pointl: "De kip die over de soep vloog" Dit boek is ook in het Engels en Duits verschenen en genomineerd voor de AKO-literatuurprijs. Omdat Pointl een redelijk 'verse' auteur is, is er nog vrij weinig informatie over hem te vinden. Wel ben ik tegen gekomen dat hij neurotisch en biseksueel zou zijn. Zijn oeuvre Boektitel Jaar van verschijnen
...................................... ...................................... Afscheid van de laatste lente 1959 De kip die over de soep vloog 1989 De aanraking   Het Albanese wonderkind 1991 Samenvatting In de gedichten van deze bundel, die Frans Pointl verspreid over een groot aantal jaren heeft geschreven, kun je kennismaken met Frans Pointl en zijn leven. Enkele belangrijke, steeds terugkerende thema's zijn de piano en hoeren. De bundel is verdeeld in vijf hoofdstukken,  die chronologisch gerangschikt zijn. Dit laatste is zeer duidelijk te merken aan de onderwerpen/titels van de gedichten. Dit gaat van aanwezig, via erotiek naar ziek, zondenvrij en dood. Ik kreeg bij het lezen van het laatste hoofdstuk ook echt het idee dat Pointl al heel oud was toen hij dat schreef. In tegenstelling tot in 'De kip die over de soep vloog' is in deze bundel de oorlog veel minder prominent aanwezig. De titel 'Het Albanese wonderkind' is ontleend aan een van de gedichten, over een meisje dat pianovirtuoos is. Achtergronden Pointl is altijd een buitenbeentje geweest, waarschijnlijk door zijn aparte  opvoeding. Hij was kind uit een buitenechtelijke relatie en groeide op in een erg preuts gezin. Dat hij zijn leven lang zo zonderling is gebleven blijkt overduidelijk ook uit het laatste gedicht uit de het éénnalaatste hoofdstuk van de bundel: AKO-diner: Er stonden een Rolls, een Bentley en een Porsche Een echtpaar stapte uit een Saab Turbo Ik stapte uit mijn strippenkaart . Dat seksualiteit een vrij grote rol speelt in zijn gedichten heeft zeker te maken met het bovengenoemde feit van zijn preutse opvoeding. Over de buitenechtelijke relatie waar hij uit geboren was werd eigenlijk ook nooit gesproken. Literaire stroming, stijl Pointl is geen kwaliteitsdichter, eentje die alles perfect afwerkt en net zo lang bijschaaft tot hij het ultieme gedicht heeft. Veel belangrijker is zijn onderwerp, een afspiegeling van zijn eigen excentrieke leven. Hij lijkt geen enkele schaamte te hebben en alles te zeggen wat in hem opkomt, wanneer hij bijvoorbeeld beschrijft hoe een bejaarde 'hoer in hart en nieren' uit het veld moet worden geruimd. Daarentegen bewijst hij ergens anders wel weer dat hij toch ook fraaie vondsten kan doen 'ik stapte uit mijn strippenkaart'. Ontvangst, beoordeling Rob Schouten, Vrij Nederland (1992) Omdat 'Het Albanese wonderkind' een relatief jonge, maar vooral vrij onbekende bundel is, was het moeilijk een goed beeld te krijgen van het commentaar op dit werk. In deze tekst baseer ik me dan ook op één recensie, namelijk die van Rob Schouten voor Vrij Nederland (08-02-1992) Het onverfraaide taalgebruik wordt Pointl door niet kwalijk genomen. "
Je moet om zijn gedichten, die vers van de lever en zonder al te veel literaire besognes geschreven lijken, in de eerste plaats glimlachen." De eenvoud wordt gewaardeerd. Verder legt Schouten een verband tussen Jan Arends en Pointl. Met hem deelt hij niet alleen zijn naturel-stijl, maar ook de afwijking van de maatschappelijke norm. Nawoord In deze tekst heb ik voor mezelf door het bespreken van vier verschillende schrijvers met totaal verschillende boeken een redelijk beeld kunnen vormen, wat de joodse schrijvers in Nederland zoal schrijven/geschreven hebben. Iets wat mij al heel snel opviel was dat geen van de schrijvers zeer fanatiek zijn godsdienst aanhing. Ik denk dat die joden die in Nederland zijn gaan schrijven, vooral hiertoe zijn gekomen omdat ze al zover de joodse cultuur los hadden gelaten. Ik denk persoonlijk dat dit een zelfde verschijnsel is als dat wat we heden ten dage in de christelijke kerken in Nederland zien: een drastische vermindering van het aantal gelovigen. Behalve Frans Pointl schrijven alle gelezen schrijvers direct over de Tweede Wereldoorlog. Hieraan is duidelijk te merken dat de jodenvervolging op allen een diepe indruk moet hebben gemaakt, ook al hebben ze het zelf niet aan den lijve ondervonden (Carl Friedman) Ik denk dat het sommige mensen eigen is emotionele gebeurtenissen te verwerken door ze op te schrijven. Het dagboek van Anne Frank is hier natuurlijk het perfecte voorbeeld van. De meeste boeken zijn vrij sober van toon en eenvoudig van woordgebruik. De soberheid is een gepast gevolg van het - vaak treurige - onderwerp. De eenvoud in het woordgebruik kan ik niet direct verklaren. Bronnen Niet verstaan, G.L. Durlacher Het liefst een half woord: Bescheiden verhalen van G.L. Durlacher, Janet Luis, NRC Handelsblad 10-03-1995 LiTTerair: G.L. Durlacher www.nblc.nl Tralievader, Carl Friedman Mes uit de prehistorie, Arnold Heumakers, De Volkskrant 03-01-1991 Speelgoed begraven: pijnlijke soberheid in debuut van Carl Friedman, Doeschka Meijsing, Elsevier 14-12-1991 Negenennegentig procent van de mensen is brandhout, Leontine Veerman, Trouw 15-07-1993 -Over Carl Friedman Schrijversnet De Glazen Brug, Marga Minco Memoreeks: De Val en De Glazen Brug, Hubregtse en Heerze, Walva-Boek, 1987 Over Marga Minco Schrijversnet Het Albanese Wonderkind, Frans Pointl De leerschool van een schrijver, Wim Zaal, Elsevier 12-05-1990 Poëzie uit de volksgaarkeuken, Rob Schouten, Vrij Nederland 08-02-1992 Dat handjevol verhalen is met me op de loop gegaan: Frans Pointl, Robert-Henk Zuidinga, De Tijd 18-05-1990 Informatie over Frans Pointl
Internetcollege