Het boek Alfa door Ivo Michiels

• • Gebaseerd op tweede druk, 143 pagina’s

• • I.Inleidend verhaal zingende kinderen

• • II.Grote verhaal soldaat op wacht
    • 1a. p.13 bovenaan: Dit ene ogenblik…

• • • 1b. p.17 midden : Ik wil er vandoor

• • • 2a. p.32 eerste helft : Zelfs niet als je soldaat was… 2b. p.42 midden : en behoedzaam zei hij : ‘Dag !’…

• • • 3a. p.73 tweede helft : en was dit alles erger…

• • • 3b. p.75 einde : als voor het eerst…

• • • 4a. p.103 midden : Dan leek een adempauze lang…

• • • 4b. p.108 tweede helft : je luistert niet Schram…

• • • 5a. p.124 midden : Zodat hij een paar tellen lang…

• • • 5b. p.125 einde : en natuurlijk ging hij naar haar toe…

• • • 6a. p.131 midden : het getrappel van de paarden…

• • • 6b. p.132 begin : Nu liep er een oud vrouwtje…

• • • 7a. p.132 midden : Ze stond aan het kruispunt…

• • • 7b. p.132 tweede deel : Hij hoorde het allemaal wel…

• • • 8a. p.141 midden : recht en verlaten strekte de straat…

• • • 8b. p.141 tweede deel : alleen nog het An-An te horen…

Tot aan de vierde scène is het corpus flashback en vanaf de vijfde is het flashforward. Maar het moet gezegd dat het zo simpel niet is, want de flashforwards bestaan grotendeels uit flashbacks. Dit gebeurt via een opmerkelijke structuur van pagina lange haakjes. Zo is er een flashback van p. 127 tot p. 131 en van p.132 tot p. 140. Deze haakjes zijn waarschijnlijk het best te verklaren vanuit het thema, namelijk dat men verder gaat, keuzes blijft maken, desondanks het verleden.

Verder rest mij enkel nog te vernoemen dat er in het boek een zeer eigenzinnig gebruik van interpunctie terug te vinden is. Dit resulteert in zeer lange zinnen van dikwijls meerdere pagina’s lang. Dit komt omdat het gehele boek opgevat is als één gedachtestroom.

Bespreking

Deze bespreking heeft gekozen voor een eerder originele invalshoek om toch de gehele thematiek te bespreken, met name via chaos en orde. Hierom is het misschien aan te raden eerst Appendix A te lezen, dit enkel opdat men deze invalshoek iets beter zou kunnen begrijpen.

We gaan van één stelling uit: Het Boek Alfa is één groot taalexperiment. Ivo Michiels wil namelijk onder meer, een gedachtestroom weergeven. Als we dan naar een thema opzoek gaan, zullen we dan ook naar iets in die richting moeten zoeken. Ivo Michiels is ook niet bescheiden, hij noemt zijn boek Het Boek Alfa, of het begin. Als we dan naar een thema opzoek gaan, zullen we ook naar iets groots moeten zoeken, iets dat kan bewijzen dat de nieuwe schrijfvorm iets waard is.

Hoe dan ook, in ons leven komen we dikwijls voor keuzes te staan. En als we de polen tussen dewelke we moeten kiezen even nauwkeuriger bekijken, blijkt dat we steeds moeten kiezen tussen iets dat eerder rationeel, orde is, en iets dat eerder op het gevoel af is, chaos. Of het op politiek, economisch of sociaal vlak is, altijd moeten we kiezen tussen chaos en orde. Kiezen is juist het scheppen van orde, beslissingen, uit de veelheid van informatie, chaos die we binnen krijgen.

Maar aldus het boek, moeten we niet kiezen tussen een van die twee. We moeten nooit alles zeer geordend, gepland en gereglementeerd doen. Noch moeten we ooit iets alleen maar op goed geluk, zonder organisatie, in volledige chaos doen. We krijgen pas een goed resultaat als we een evenwicht vinden, als we tot harmonie komen. Dat is wat we steeds zoeken. Als we niet zo kiezen, als we één van de twee polen laten overheersen, komen we tot disharmonie. En als deze disharmonie te groot wordt, kan het aardig mis gaan zoals uit één van de volgende voorbeelden blijkt.

Zo kunnen we bepaalde elementen in het boek gaan klasseren in deze drie categorieën:

U zal misschien bedenken, dat dit een eerder eigenaardige opdeling is, om bijvoorbeeld dood bij chaos te plaatsen en leven bij orde. Wel, als u dat zegt, hebt u gelijk. Als ik zeg dat het zo is, heb ik ook gelijk. Het is namelijk zo dat men chaos en orde gewoon kan omwisselen, op voorwaarde dat men daarna consequent blijft. Om dit te verklaren zijn er twee mogelijkheden. Ten eerste moet men, een misschien eerder moeilijke, bedenking maken: chaos en orde zijn gelijk, alleen tegengesteld. Het is zoiets zoals één en min één, alles en niets. Of ik u een appel schuldig ben, of u mij een appel, het is en blijft een appel, alleen de zin is verschillend. De tweede verklaring is dat orde een deel chaos bevat, en chaos een deel orde. Beide theorieën samen, geven ons de beste verklaring.

Maar er is meer, want dit schema kan men ook toepassen op intermenselijke relaties. Tussen mensen kunnen zowel chaosbanden als ordebanden bestaan en het ideaal is als ze er allebei zijn. Ordebanden is de normale alledaagse communicatie tussen mensen. Een idee, een gedachte moet zo duidelijk, zo eenvoudig, ordelijk mogelijk gemaakt worden om dan via het hele smalle spectrum van eender welke taal naar de ander persoon overgebracht worden. Hoe onduidelijk een uitleg mag zijn, het is een zeer rationele, vereenvoudigde weergave van de gedachte erachter.

Chaosbanden daarentegen, hebben een zeer breed spectrum, maar zijn absoluut onduidelijk en niet rationeel. Het zijn die eerder zeldzame momenten waarop men weet wat dat beide personen hetzelfde denken en voelen, maar het niet of heel moeilijk, onder woorden kunnen brengen. De realiteit is natuurlijk wel dat deze chaosbanden vaak opgebouwd zijn door middel van ordebanden.

Misschien zijn enkele voorbeelden wel op zijn plaats:

Dit is dus waar Het Boek Alfa over gaat: het subtiele schipperen tussen chaos en orde, tussen chaos van jaren opgebouwde ervaringen en frustraties en de harde werkelijkheid van elke dag.

Voorbeelden

1. blz.26:
...en hoe harder hij de oren dichtkneep hoe veelvuldiger ze werden; ze stroomden op hem toe uit de vensters van de klassen en ze klonken op uit de keuken en de slaapkamer en ook in de kerk en op de straat en op de speelplaats waren ze en er was haast geen minuut op de dag die zonder bevelen was en het begon al vroeg met hop uit je bed en hop bidden en hop een plasje doen en hop ...

2. blz. 86:
...en allen baden ze tot Maria aan de boom van God en van hen allen de Moeder was: Heilige Maria baden ze bid voor ons Heilige Moeder van God baden ze bid voor ons Heilige Maagd der Maagden baden ze bid voor ons

Moeder van Christus baden ze bid voor ons... ...

3. blz. 51:
Dertig seconden lang zou de fabriek de adem inhouden, toezien hoe hij gehoorzaam zijn hoofd in de lijm dompelde, dieper en dieper, zijn lippen vissend naar het muntstuk dat op de bodem lag. Ze hadden het muntstuk onder luid gejubel in de teil geworpen en iemand in een besmeurd blauw werkpak gehuld had als een gek rond hem gedanst en gezongen: Je hoofd gaat de lijm in de lijm in de lijm in, maar hij had niet bewogen, zich ook niet verweerd, ook niet voor deze doop. ...

4. blz. 74: (schildwacht sequentie)
... en bij elke stap tokte hij met zijn stok tegen de gevels waar hij langs trok, rechtop de gevels langs en de straat uit, tok-tok tok-tok) links-rechts links-rechts links-rechts en in de pas het stappen van de laarzen, legers van lichamen die in beweging waren gekomen en die, nu ze eenmaal in beweging waren, laarzen waren, stappen waren, gehoorzaamheid waren, links-rechts en in de pas, de banieren voorop en de geweren geschouderd... ...

Uit deze tekstfragmenten blijkt duidelijk dat de ik-figuur in zijn leven zeer veel orde-elementen heeft. De eerste drie fragmenten tonen dat hij het al heel zijn leven moeilijk heeft gehad met die artificiële orde. In de eerste twee fragmenten is deze orde zeer mooi beschreven. Zoals de bevelen die in een strak hop-hop-ritme de ik-figuur hebben gedomineerd in zijn leven. Deze bevelen kwamen vooral van zijn ouders en het leger.

Een andere belangrijk orde-element in zijn leven is de godsdienst en uit het boek blijkt dat hij hier ook een afkeer tegen heeft ontwikkeld. Ook de inwijdingsrituelen spelen een belangrijke rol, want zij vertegenwoordigen ook weer die orde die opgelegd wordt. Wat ook heel erg opvalt is dat in het boek alle elementen die naar een orde verwijzen cursief gedrukt zijn. In het derde tekstfragment kunnen we goed lezen wat de ik-figuur tegen al die opgelegde regels doet: Hij doet er juist niets tegen en laat het gewoon over zich heen gaan. Door de orde niet te bevechten, zal hij de orde wel oppervlakkig aannemen, maar kan hij in zijn eigen chaos blijven, als een toevluchtsoord.

In het vierde tekstfragment zit hij nu als schildwacht weer opgesloten in de strikte orde van een legerstructuur, echter nu overweegt hij toch wel serieus om uit die hypocrisie te stappen.

De tegenhanger van deze orde is de chaos. Voor de ik-figuur zit het leven vol orde en zijn gedachten gaan daar tegenin met chaos. Eigenlijk is het boek zelf een en al een chaotische gedachtestroom, misschien dat daarom de ordewoorden uit de vorige tekstfragmenten cursief gedrukt zijn.

Toch enkele voorbeelden van momenten waarop de chaos overheerst:

1. blz.132, 138-139:
Hij hoorde het allemaal wel (vanuit de zee schreeuwde zijn broer: ‘Hé, broer!’, en vlakbij zei de stem dat hij nu gauw overeind moest komen. ‘Je broer gaat te ver de zee in’, zei de stem... Opnieuw gebood de stem dat hij overeind moest komen, maar hij deed het niet, wist heus wel dat het moest, dat hij zich moest losmaken uit het zand dat lauw en veilig rond zijn lichaam zat,… ‘Ze lopen om je broer’, zei de stem. ‘Ja’, zei hij, ‘nu krijg ik straks weer de schuld’, en nog meer voeten ploften naast hem neer in het zand, repten zich links en rechts van hem naar de zee toe.

‘De boot komt al terug’, zei de stem. Hij hoorde het allemaal wel, de wind die ij de vlaggen in het zeil van een strandstoel klapperde, de motorboot die dichter en dichter kwam, en de stemmen die waren samengeschoold bij het water, en op zijn hand de stem die niet zweeg, aldoor herhaalde dar hij eindelijk in beweging moest komen, het voortdurend en de maanden en de jaren door herhaalde, ieder uur van de dag, ‘s nachts ook. Een meeuw gleed voor de zon en bleef een poos onbeweeglijk hangen, dook daarop weg in de blauwte met de vleugels glad gestrekt: een lichaam dat verschoof door de ruimte, alsof het bewoog en toch niet bewoog. Toen zei de man aan zijn voeten dat er een jongetje verdronken was.

2 Blz. 129:

• • Ik luister naar de sneeuw, hoe hij naar beneden komt.

• • Wat doe je nog als sneeuw?

• • Lachen soms.

• • Als je lacht is dan elke vlok die naar beneden komt een lach?

• • Elke vlok.

• • ....

Dit zijn twee mooie voorbeelden van de tegenhanger van de orde: namelijk de gedachten als pure chaos!

In het eerste fragment krijgen we een zeer duidelijk voorbeeld van hoe de ik-figuur de orde kan negeren door zich op te sluiten in zijn gedachten. Omdat hij zo diep in gedachten verzonken is, laat hij zo onvrijwillig zijn broer verdrinken. Hij heeft wel aandacht voor de meeuw in de lucht, maar niet voor de hele reddingsoperatie van zijn broer. Dit is dus een voorbeeld van disharmonie. Ook het tweede tekstfragment is een mooi voorbeeld van chaos. In al de gesprekken die hij voert met meisjes, verdwijnen de orde-elementen en vormt zich een gesprek in een erg vrije vorm.

Persoonlijke Evaluatie

Pieter-Jan Guns
Ik meen te mogen zeggen dat mijn leesexperiment van dit schrijfexperiment zeer goed is meegevallen! Het boek Alfa is een totaal nieuwe manier van schrijven, in tegenstelling tot andere boeken ontwikkelt het boek Alfa zich vrij en wordt het niet gegoten in een rationele structuur. Het boek Alfa is een schitterend voorbeeld van een gedachtestroom voortkomend uit associaties. In het begin heb je het wel even moeilijk met al deze associaties, want het ‘antecedent’ waarop geassocieerd wordt is niet altijd duidelijk, maar je moet gewoon verder lezen en de woordenstroom over je heen laten komen.

Het is Ivo Michiels zeer goed gelukt om die grote chaos van gedachten weer te geven en rekening houdend met al deze factoren moet de ik-figuur dan gaan beslissen of hij op wacht blijft of dat hij zal deserteren. Dat dit een taalexperiment was heb ik ook wel ondervonden: enkele pagina’s vol met hoppen, ju’s en laat ons bidden. Hoewel dit niet echt normaal is in een ‘gewoon’ boek vond ik dat deze pagina’s er perfect in slaagden om dat anti-bevel gevoel weer te geven.

Wat de thematiek van dit boek betreft denk ik dat er zeer veel mogelijke invulling zijn. Je voelt dat er iets groots in het boek beschreven is, maar je kan niet precies uitdrukken wat. Ik denk ook niet dat je ooit over het boek alles gezegd kan hebben, want het is echt onuitputtelijk! Enkele van de onderliggende thema’s zijn: liefde, relaties (vooral familiebanden), oorlog, ...

Maar het meest opvallende waren voor ons toch de vele tegenstellingen in het boek en dan de moedige pogingen van de ik-figuur om hierin toch een harmonie te vinden. Deze harmonie kan hij bekomen door te kiezen. Maar dit kiezen is een erg zware opdracht, want je moet in enkele seconden beslissen over iets waar je een boek vol pro’s en contra’s zou over kunnen schrijven!

Tot slot zou ik nog willen zeggen dat het boek Alfa zowel door zijn vorm als inhoud een speciale plaats verdient in de literatuur.

Jan Jacobs
Ik heb dit boek niet voor niets gekozen. De twee laatste jaren van mijn humaniora, hebben de leraren elk moment aangegrepen om Het Boek Alfa te vernoemen en te prijzen. Het enige wat ik er verder nog van wist waren enkele fragmenten die ik gelezen had. En om eerlijk te zijn, dat was een hopeloze bezigheid. Een fragment op zich, alleen, is perfect geschikt om de kluts totaal kwijt te raken.

Wanneer men begint te lezen echter, is het een totaal andere wereld. De ene letter zuigt de volgende gewoon los. Het hele boek gaat erin als een trein, een gedachtetrein. Men spreekt vaak, net als in deze bespreking misschien te vaak, over de schitterende nieuwe stijl. Over hoe vormelijk knap het toch wel niet is. Over hoe het een verheffing van de taal is. Welnu, voor mij mag dat allemaal vergeten worden. Weg ermee! Zolang er maar niet vergeten wordt hoe mooi het boek is. Het is gewoon een heerlijke ervaring om het te lezen.

Maar verder, is het natuurlijk wel waar: dit boek is een echte vernieuwing. En al deze vormelijke, structurele en inhoudelijke pracht vraagt dan uiteindelijk ook om een analyse. En of die analyse de moeite waard is? Nee het zal eens niet! Ja, het was de moeite waard. Het was waarlijk een schitterend avontuur, een echte speurtocht. En de theorie is echt overal toepasbaar. Sinds het lezen van Het Boek Alfa zie ik plotseling overal verbanden, voorbeelden en gelijkenissen ermee. Zelfs nu is de theorie toepasbaar. Wat in deze bespreking is neergeschreven, is slechts een miniem deel, datgene dat we uit onze hersenen hebben kunnen persen, in een vorm die begrijpbaar is. Er is nog veel meer, dat ik gewoon niet vertellen kan.

Tijdens het bespreken heb ik dan ook dikwijls mijn twijfels gehad. Enerzijds het oorspronkelijke, het zelfgevondene en anderzijds het proberen er iets duidelijk, normaal van te maken. En ik denk dat we er wel in geslaagd zijn een evenwicht te vinden. Enerzijds een persoonlijk, eerlijk en subjectief beeld, maar hopelijk toch een begrijpelijk en inspirerend geheel. (Als het niet zo is, is het hopeloos vrees ik.)

Het is zelfs waarschijnlijk, dat we eigenlijk niets nieuws verteld hebben. Waarschijnlijk zijn er al een heel aantal psychologen geweest die deze theorie al veel eerder besproken hebben, en dat waarschijnlijk nog veel succesvoller dan ons gedaan hebben. Ik denk dan bijvoorbeeld aan de Subject / Object -theorie van Jung. Ik heb spijtig genoeg echter, niet de kans gezien om daar iets over te lezen.

Maar de grootste vrees van al was toch wel dat we eigenlijk veel te pretentieus geweest zijn. Het moet gezegd, buiten deze verontschuldigingen zijn we niet bepaald bescheiden gebleven. Of misschien was het gewoon gezonden ambitie en is dit valse bescheidenheid? Welnu, we hebben uiteindelijk gewoon gekozen om er voor te gaan.

Hoe dan ook, dit alles is een fantastisch avontuur geweest. Ik denk zonder enige scrupules te kunnen zeggen dat dit het mooiste boekenfestijn geweest is dat ik ooit heb meegemaakt. Of misschien meer zelfs, het mooiste taalfestijn. Veel leuker dan dit kan het niet meer.

Mij rest dan ook enkel nog het voorspelbare te doen: ‘Ik raad iedereen aan dit boek te lezen’. En ik weet dat deze woorden vaak hol gebruikt worden, maar nu niet zo. Ik zei wel degelijk iedereen. Dit is leven in boekvorm.

Nick Snels
Toen in de loop van het jaar het Boek Alfa in de klas vernoemd werd, omwille van zijn bijzondere, experimentele structuur, dacht ik steeds wat moet dat wel een saai en oervervelend boek zijn om te lezen. Maar toen we echter een boek moesten kiezen voor ons groepswerk, vonden we het alle drie een uitdaging om het Boek Alfa als groepswerk te lezen en te evoceren, wat we dan ook gedaan hebben. En ik moet zeggen dat het voor mij een zeer aangename leeservaring geweest is en dat het lezen van het boek zeker en vast niet is tegen gevallen. Ik moet wel toegeven dat het nuttig geweest is dat de structuur van het Boek Alfa, de schildwachtsequenties en flashbacks / flashforwards, reeds aangegeven was in de lessen Nederlands.

Men beweert vaak dat het Boek Alfa een moeilijk boek is. Komt dit door de onwetendheid of wat? Ik persoonlijk moet zeggen dat ik het helemaal geen moeilijk boek vind. In het boek wordt gewoon de gedachtestroom van één iemand weergegeven. Dus je leest de woorden van het blad en je absorbeert alle gegevens en verwerkt ze. De verwerking van al deze informatie is vrij eenvoudig, juist omdat het een gedachtestroom is. Aangezien er bijna geen leestekens voorkomen in het boek, leest het ook als een trein. Je moet namelijk nooit stoppen omdat er een punt of vraagteken staat.

Wat het boek ook zo interessant maakt, is de wereldse en ruime inhoud. Het gaat namelijk over het leven en keuzes maken in het leven. Kiezen betekent namelijk altijd dat met moet kiezen tussen orde en chaos, tussen twee uitersten en door de juiste keuzes te maken moet men proberen te komen tot harmonie in zijn leven. Deze thematiek komt steeds weer terug in het Boek Alfa.

Ik zou het boek aan iedereen willen aanraden, mits men enige voorkennis heeft van de structurele opbouw van het boek anders zou het wel eens een smosboel kunnen worden waarin men als lezer verstrikt zou kunnen geraken. En het is zeker niet waar dat het experimentele van het Boek Alfa mensen zou moet afschrikken. Integendeel, de typische gedachtestromen maken het boek juist tot wat het is.

Appendix A: Het ontstaan

We schrijven 6 april 1998, in een van de 6 enorme torens van het Hotel Le Torri te Rome. Reeds meerdere dagen hebben we lopen nadenken en discussiëren over Het Boek Alfa. We hebben gepoogd de thematiek van het boek te doorgronde, tevergeefs.

Zoals de voorgaande dagen gaan we om elf uur slapen en pallaveren nog even over het boek. Na wat gezegd te hebben over het feit dat het boek uit één, grote gedachtestroom gaat, valt de opmerking dat de gedachten, de hersenen toch eigenlijk maar pure chaos zijn. Rake opmerking, ook Het Boek Alfa bevat qua opeenvolging van gedachtes een eerder chaotische structuur. Misschien gaat Het Boek Alfa dan ook over chaos? We proberen het toe te passen op een heel aantal scènes en ja hoor, het werkt.

Uiteindelijk blijft er echter nog één probleem over: de inwijdingsrituelen. Hoe we ook proberen, we slagen er totaal niet in om onze ‘Chaostheorie’ op deze toe te passen. Ondertussen is het reeds één uur ‘s nachts, Nick Snels is in slaap gevallen en wij hebben niet veel fut meer na een dermate vermoeiende dag. Maar dan wordt er een oplossing geopperd: laat ons een tegenhanger voor chaos zoeken. Na enkele mislukte pogingen hebben we het gevonden: de orde.

Door een tegenstelling tussen deze twee op te roepen, blijkt dat we nu wel alle scènes kunnen verklaren. Al vlug wordt een term voor het samengaan van chaos en orde gevonden: de harmonie. Nu hebben we een zeer mooie theorie, door te schipperen en te kiezen tussen chaos en orde komen tot harmonie, dat is het doel van het leven. We proberen nu zo veel mogelijk uit het boek te klasseren onder deze drie noemers. Dankzij de scène waar de broer van het hoofdpersonage sterft, komen we tot de conclusie dat wanneer er een onevenwicht tussen chaos en orde bestaat, er disharmonie ontstaat.

De vreugde over de vondst neemt ondertussen steeds groteskere vormen aan en het enige wat ons nog rest is het bestuderen van intermenselijke relaties. Hiervoor voeren we weer twee nieuwe termen in: de ordebanden en de chaosbanden. De ordebanden zijn de normale interacties tussen mensen, gesprekken, teksten etc. De chaos banden zijn die momenten waarop we allebei menen hetzelfde te weten te willen zeggen, maar waarvoor de ordebanden te zwak zijn: verliefdheid, wij nu, etc.

Na deze bijna esthetische ervaring, is het ondertussen reeds drie uur ‘s nachts, maar we voelen ons nu klaar wakker. Het gros van het werk is reeds klaar nu, de theorie, de evocatie en het idee om deze ontstaansgeschiedenis op te nemen in het verslag. We voelen zelfs de drang om nu onze theorie op papier te zetten. Maar we houden er toch maar mee op die avond. En dan valt de uitspraak die heel de avond perfect samenvat: ‘Daar zou men nu Germaanse van gaan doen zie.’

Bibliografie

Janssens Marcel, februari 1990, Ivo Michiels. Kritisch lit. lex.
Various, februari 1991, Ivo Michiels. Lexicon van literaire werken.