Een bruid in de morgen door Hugo Claus

Terug in de kamer praat Madeleine met Andrea. Ze beschuldigt Andrea ervan een onzuivere relatie met haar broer te hebben. Ze heeft diverse vrijers laten lopen. Dat is niet normaal en tegennatuurlijk, aldus Madeleine. Het is daarom beter, dat Andrea vertrekt en het huis verlaat. In de tussentijd kan Thomas dan met Hilda trouwen. Zo kan er dan een einde komen aan een zondige relatie tussen broer en zus. Madeleine geeft aan, dat dit zo voor iedereen beter is. Andrea lijkt het hiermee eens te zijn, want ze gaat er niet tegenin.

Het vierde bedrijf speelt om zes uur in de morgen. Andrea is in slaap gevallen, maar wordt wakker door de bel. Ze doet open en Thomas staat voor de deur. Hij is kletsnat en moe. Thomas geeft aan, dat hij een hele tijd op een bank in de stad gezeten heeft. Andrea vraagt hem wat er nu precies gebeurd is en Thomas geeft aan, dat Hilda zich begon uit te kleden totdat zij naakt was. Ze vroeg hem toen of hij van haar hield en daar schrok Thomas zo van, dat hij begon te schreeuwen en wegliep. Hij liep vervolgens in de stad rond en zag Hilda overal in zijn gedachten. Hij is ook nog even bij mijnheer Alban geweest, maar die sliep en mocht van zijn bedienden niet gewekt worden. Daarom is Thomas maar weer naar huis gegaan.

Thomas wil wel met Hilda trouwen, maar dan moet ze daarna wel doen wat hij zegt. Hij denkt daarbij vooral aan de materiële voordelen die het huwelijk hem zal brengen, zoals een nieuwe auto. Andrea geeft aan, dat er nu iets definitief voorbij is. Ze hadden het samen altijd zo fijn. Ze waren nog steeds samen kind en dat is nu voorbij. Door een huwelijk met Hilda zal Thomas de grens van het kind-zijn over gaan. Hij zal dan tot de volwassenen gaan behoren en dat is een heel andere wereld. De relatie tussen Andrea en Thomas zal dan ook definitief anders zijn. Andrea betreurt dat. Thomas ziet dit probleem duidelijk niet en zegt, dat hij nog steeds veel van Andrea houdt. Zij mag ook na de huwelijksreis naar Engeland komen. Andrea heeft daar duidelijk geen zin in.

Dan verschijnen Henri en Madeleine. Ze zijn blij, dat Thomas weer terug is. Ze willen verder met hun plan om Thomas aan Hilda te koppelen. Madeleine benadrukt nogmaals hoe belangrijk dit plan is voor hun toekomst. Ze verwijt Andrea, dat ze dit plan negatief beïnvloedt en daarom kan ze beter vertrekken. Andrea accepteert dit en vraagt iedereen of ze haar zullen missen. Madeleine en Henri begrijpen niet wat Andrea hier mee bedoelt. Ook Thomas lijkt dit niet door te hebben. Andrea pakt een flesje slaappillen van Madeleine en trekt zich vervolgens terug in haar kamer.

Madeleine vraagt Thomas Andrea te helpen met het pakken van haar koffer. Op de kamer van Andrea praten Andrea en Thomas met elkaar. Andrea vergelijkt zich met een "moe pantertje", dat straks zal sterven. Andrea geeft aan het gedoe allemaal moe te zijn. Ze wil niet meer meespelen. Thomas heeft dat niet door en praat over zijn huwelijksreis naar Engeland. Dan wordt er een brief bezorgd van de componistenvereniging, waarin Thomas uitgenodigd wordt om voor een gesprek voor de functie van chauffeur langs te komen. Henri licht Thomas in die vervolgens helemaal opgewonden raakt. Hij vergeet prompt Andrea en gaat naar mijnheer Alban. Andrea neemt het flesje met pillen in en wordt niet goed. Ze begint te schreeuwen, waardoor haar ouders gealarmeerd worden. Madeleine heeft door wat er gebeurt, maar kan niets meer doen. Andrea sterft. Madeleine vraagt zich af waarom Andrea zelfmoord gepleegd heeft.

Als Hilda wakker wordt en verschijnt, probeert Madeleine zich weer een houding te geven. Ze doet alsof er niets aan de hand is en zegt, dat Andrea voorgoed vertrokken is. Ze adviseert Hilda met Thomas te vertrekken en gelukkig te worden. Thomas keert weer terug en wil naar Andrea toe gaan. Madeleine houdt hem tegen en zegt, dat Andrea vertrokken is. Thomas kan het niet geloven en gaat weer naar buiten, omdat hij denkt, dat Andrea naar het station gegaan is. Hilda is bezorgd of Thomas wel weer terug zal keren. Madeleine geeft aan, dat hij dat zeker zal doen. Als hij Andrea niet kan vinden, keert Thomas uiteindelijk altijd weer naar huis terug. En nu zal dat dan bij Hilda zijn, zijn “bruid in de morgen”. Zo voelde Madeleine het vroeger ook, toen Henri naar haar toekwam in de morgen, naar Madeleine, zijn bruid. Bij Hilda zal Thomas gelukkig kunnen worden; bij hen, zijn ouders, lukte dat niet.

Beoordeling van het boek

Dit toneelstuk van Claus werd door hem in 1953 geschreven. Het werd echter pas in 1955 gepubliceerd. Waarom dat zo laat was, is mij niet bekend. Wellicht heeft het iets te maken met de gecompliceerde relatie in het stuk tussen enerzijds broer en zus en anderzijds neef en nicht.

Het is een, wat je zou kunnen noemen, nogal gecompliceerde familie die in dit toneelstuk centraal staat. De vader - die blijkens opmerkingen van de moeder in het toneelstuk in feite gewoon Rik Pattijn heet in plaats van Henri Pattini - is een verarmde musicus. Hij is kennelijk een keer in een theater uitgefloten toen hij daar orgel speelde en sindsdien leeft hij teruggetrokken. Hij is al jaren bezig met het schrijven van een “concerto” en dat komt kennelijk maar niet af. Hij komt op mij over als een eenzame, zwakke en niet erg wilskrachtige figuur. Hij speelt eigenlijk ook geen heel belangrijke rol in het stuk.

De moeder is een veel sterkere figuur. Zij schijnt vroeger erg mooi geweest te zijn en is dat kennelijk nog steeds. Zij lijkt in het gezin wel de broek aan te hebben, maar is kennelijk niet in staat naar de kinderen toe de rol van echte moederfiguur te spelen. Dat geldt mutatis mutandis trouwens ook voor de vader, denk ik. Er is namelijk een grote kloof tussen de belevingswereld van de ouders en die van de twee kinderen. Wat me opvalt, is dat de moeder niet verbitterd is jegens de vader. Dat zie je nog wel eens gebeuren als het allemaal niet wordt wat een vrouw aanvankelijk allemaal van een veelbelovende musicus verwacht. De moeder houdt kennelijk nog heel veel van de vader, hoewel ze hem ook een paar keer afsnauwt.

De moeder is een veel sterkere figuur. Zij schijnt vroeger erg mooi geweest te zijn en is dat kennelijk nog steeds. Zij lijkt in het gezin wel de broek aan te hebben, maar is kennelijk niet in staat naar de kinderen toe de rol van echte moederfiguur te spelen. Dat geldt mutatis mutandis trouwens ook voor de vader, denk ik. Er is namelijk een grote kloof tussen de belevingswereld van de ouders en die van de twee kinderen. Wat me opvalt, is dat de moeder niet verbitterd is jegens de vader. Dat zie je nog wel eens gebeuren als het allemaal niet wordt wat een vrouw aanvankelijk allemaal van een veelbelovende musicus verwacht. De moeder houdt kennelijk nog heel veel van de vader, hoewel ze hem ook een paar keer afsnauwt.

De kinderen zijn allebei ook apart. Thomas is duidelijk iemand met een geestelijke beperking. Hij komt erg kinderlijk over voor iemand van negentien jaar. Hij leeft een beetje in zijn eigen (droom)wereld. Hij laat zich ook erg gemakkelijk door een ander meeslepen. In dit geval staat hij nogal onder invloed van zijn zuster. Andrea vind ik hier een wat duistere rol spelen. Je krijgt niet echt inzicht in haar persoon(lijkheid). Hoe zit ze nu werkelijk in elkaar? Wat zijn haar ambities? Dat blijft allemaal in het duister gehuld. Wel is duidelijk, dat ze veel om haar broer geeft. Kennelijk houdt ze heel veel van hem.

En daarmee komen we gelijk op een interessant maar ook gevoelig punt. Wat voor relatie hebben Thomas en Andrea eigenlijk met elkaar? Is het puur een broer – zusterrelatie, dus zonder lichamelijke aspecten of is hier sprake van een meer incestueuze relatie? Als je kijkt naar het taalgebruik van de moeder (“beestigheden”, “zonde”, “tegennatuurlijk”), zou je zeggen, dat het om een incestueuze relatie gaat. Maar nergens in het toneelstuk wordt dat geëxpliciteerd. Het wordt hoogstens gesuggereerd. Je moet dus oppassen om dergelijke conclusies te trekken. Maar de relatie is hoe dan ook wel wat vreemd. Zo ga je eigenlijk niet als broer en zus met elkaar om. Er zou veel meer afstand en competitie tussen hen moeten zijn, denk ik.

Ook nicht Hilda speelt een merkwaardige rol. Zij wordt afgeschilderd als een beetje manzieke oude vrijster die wel erg graag aan de man wil en daartoe kennelijk zelfs bereid is met haar enigszins simpele neef te trouwen. Zoiets is tegenwoordig vanwege de eveneens incestueuze elementen toch wel duidelijk “not done”. Kortom, het is een heel merkwaardige familie in een merkwaardige “setting”.

Toch heb ik dit toneelstuk met veel plezier gelezen. Het is goed geschreven en de verhaallijn is in wezen ook eenvoudig. De karakters komen redelijk tot goed uit de verf. Het stuk leest ook als een trein. Het absurdistische karakter van het stuk is, vermoed ik, wat mij het meest aansprak. Ik heb me erover verbaasd wat hier allemaal gebeurde en dan wil je natuurlijk graag verder lezen om te kijken hoe het eindigt. Het einde is dramatisch, omdat Andrea zelfmoord pleegt. Maar waarom dat nu eigenlijk gebeurt, blijft enigszins in nevelen gehuld. Een expliciete reden daarvoor wordt niet gegeven. Andrea geeft zelf wel aan, dat het voorgenomen huwelijk van Thomas daarmee te maken heeft. Hij gaat daardoor immers definitief over van kind-zijn naar volwassen-zijn. Hierin zit overigens ook een zekere ironie, omdat Thomas door zijn beperking natuurlijk nooit “volledig” volwassen zal zijn.