Zakelijke Gegevens:
Joost Zwagerman, Duel.

Een uitgave van de Stichting CPNB

(Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek)

ter gelegenheid van de Boekenweek 2010.

Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen

Eerste druk, 2010

Novelle, 95 bladzijden

Eerste reactie:
Waarom heeft dit boek een dubbele proloog en epiloog?

Dat was het eerste wat ik mij afvroeg toen ik door het boekenweek geschenk 2010 heen bladerde. Zodoende heb ik toen besloten om het boek te lezen.

Verdieping:
Het boek bestaat uit 12 genummerde maar ongetitelde hoofdstukken, 2 prologen en 2 epilogen. In de eerste proloog, de 12 hoofdstukken en de tweede epiloog is er sprake van een hij-perspectief. Dit lijkt een personaal perspectief met auctoriale trekjes. De tweede proloog en de eerste epiloog zijn geschreven in de ik-vorm waarbij Jelmer Verhooff de verteller is.

De verteltijd is o.v.t.

Samenvatting:
In de eerste proloog vermeldt Jelmer Verhooff dat hij als negenjarige indruk wilde maken op zijn klasgenoten door van de hoge duikplank af te duiken. Hij denkt daaraan terug wanneer hij met zijn vuist verderop in het verhaal door het canvas van een waardevol schilderij slaat.

In de tweede proloog vertelt de ik-verteller Jelmer Verhooff dat de meeste mensen vinden dat hij zo’n prachtige woning heeft. Hij woont namelijk in het Hollands museum, waarvan hij conservator is. Jelmer is bijna 40 jaar. Hij organiseert een tentoonstelling van jonge kunstenaars die een moderne opvatting over kunst hebben. De tentoonstelling heet “Duel.” Het motto ervan is: “Dutch artist challenged by modern masters”. Een van de jonge kunstenaressen Emma Duiker vindt het kopiëren van het schilderij Untitled No 18, 1962 van Mark Rotho namelijk ook kunst.

Nadat de tentoonstelling beëindigd is en hij boven in het museum zijn intrek heeft genomen, wordt hij acht maanden later door een restaurateur (Olde Hussink) gewaarschuwd. Hij beweert dat de echte Untitled No 18. niet meer in het museum hangt en dat er nu een nepschilderij hangt. Ze gaan naar Emma Duiker. Verhooff en Olde Hussing komen erachter dat Emma nog meer kopieën heeft en dat ze een kunstdoel voor ogen heeft (kunst moet niet in een museum worden tentoongesteld maar aan het volk worden teruggegeven) De echte Untitled is inmiddels een illegale reis door Europa begonnen. Ze laat op haar pc zien waar het echte schilderij gehangen heeft. Verhooff let goed op en ziet een bepaalde afbeelding op het scherm. Verhooff wil later haar pc hacken en via een mailprogramma van een handige scholier is dat een fluitje van een cent. Zo kan hij in haar pc komen en hij kan uit de afbeeldingen op de achtergrond afleiden dat het schilderij nu in Slovenië hangt.

Samen met Olde Hussink vliegt Jelmer naar Ljubljana. Ze ontmoeten op het vliegveld een Nederlandse taxichauffeur(Edo) die hen wel naar het kleine plaatsje wil brengen waar het kunstwerk hangt. Daar hangt het echte kunstwerk in de zon in een school. De restaurateur

wordt “gek.”, als hij dat ziet: kunst mag je zo niet tentoonstellen. Jelmer wil het stuk laten stelen en laat Edo Veerkamp (de taximan) contact zoeken met twee criminelen. Die willen voor 1000 € de man het stuk wel stelen.

Dat gebeurt ook, maar wanneer ze de volgende dag het werk komen brengen, willen ze meer geld, omdat ze geweld moesten gebruiken vanwege de aanwezigheid van een nachtwaker. Tijdens de ruzie die uitbreekt, slaat Jelmer met zijn vuist door het kostbare kunstwerk (34 miljoen naar de knoppen) Lachend gaan de inbrekers weg. Dat gaat een bom duiten kosten. Jelmer besluit het schilderij uit de lijst te halen, het op te rollen en het mee te nemen naar Nederland. Het moet echter in het bagageruim van het vliegtuig worden opgeborgen.

Terug in Nederland moet Jelmer een oplossing vinden. Olde Hussink moet het schilderij gaan restaureren.

In de tussentijd kan er misschien een glasplaat voor het nepschilderij gehangen worden? Hij sluit ook een deal met Duiker waardoor deze niets kan verraden. Wanneer hij thuiskomt, wordt hij gebeld door een bevriende wethouder die aankondigt dat er een vervanger voor hem zal worden gezocht. Bij voorkeur een buitenlandse vrouw. Misschien zal het bedrog dan uitkomen, vreest Jelmer.

Epiloog: bij de heropening van het Hollands merkt Jelmer al dat er veel minder mensen met hem praten. Hij is als het ware aan de kant geschoven. Dan komt er een man op hem af die zo trots is op het fraaie schilderij Untitled dat in het museum hangt, dat hij wil onderzoeken waardoor het zo mooi gebleven is. Jelmer vreest dat het bedrog nu toch zal uitkomen. Er is een vreemd einde. Valt Jelmer flauw of vlucht hij toch?

Thema:
kunst! en bedrog.

Motieven:
In het verhaal is sprake van een zoektocht naar een verdwenen kunstwerk. Het echte werk maakt een reis door Europa, terwijl een kopie in het museum hangt. De conservator van het museum reist naar het kleine dorp in Slovenië en laat daar het werk stelen. Daarbij gaat veel mis en hij veroorzaakt zelf dat het kunstwerk wordt vernield. Waarschijnlijk een symbolisch bedoelde handeling. Want het gaat in het verhaal vooral over de relatie tussen kunst en werkelijkheid. Diverse soms onbegrijpelijke kunstopvattingen komen langs.. Nergens wordt echt duidelijk wat de bedoeling van Zwagerman is.

Beoordeling:
Als je het eenmaal gelezen hebt is het een goed boek. Ik had nog nooit eerder van Joost Zwagerman gehoord. Maar ik denk dat ik vast nog wel eens een boek van hem ga lezen.

Het boek heeft een verassent open einde wat ik persoonlijk zelf heel leuk vind in een boek.

‘’…en juist toen Verrhooff er in leek te slagen om, voortijdig en ongezien, de feestelijke opening te verlaten, klampte iemand hem aan, die hij pas herkende toen die begon te praten.’’ Opdat moment begint de jonge curator van het MOMA tegen hem te praten.

Als die klaar is zegt hij: ‘’Don’t you think so, Jelmer?’’

…

‘’Jelmer?’’

En dat is dan het einde van het boek.

Op recensieweb.nl vond ik een recensie over het boek duel geschreven door Daan Soffelsen. En ik was het eigenlijk wel met die recensie

Is 96 pagina’s genoeg voor een ‘echte’ Zwagerman? Ja, maar niet voor de beste Zwagerman. Duel vertegenwoordigt het oeuvre van de auteur, leidt op een uitstekende manier in, maar stijgt niet uit boven het eerdere werk. Misschien is dat juist omdat het kopiëren, het verwijzen, het verbinden zo centraal staat, omdat het concept overheerst.

Het boekenweekgeschenk 2010 begint, men heeft het al gesignaleerd, met een vloek (‘Godverdomme, die hand, die vuist!’). Het gaat verder met een verzuchting, waarin Jelmer Verhooff, de hoofdpersoon, terugkeert naar een pijnlijke scène uit zijn jeugd, en naar het kunstproject dat deze museumdirecteur van zichzelf gemaakt heeft: hij woont in het museum dat onder zijn verantwoordelijkheid verbouwd wordt. Dan begint het pas echt: een jonge kunstenares, Emma Duiker, kopieert de Untitled no.18 van Rothko, verwisselt hem met de echte en laat het origineel door Europa reizen, als een democratiserend kunstproject. Jelmer wil het, deels uit schaamte over de diefstal onder zijn ogen, deels uit waardering voor het concept, zelf terughalen. Als dat besluit eenmaal genomen is, versnelt alles.

Jelmer hackt Emma’s inbox, pakt het vliegtuig naar Slovenië, vindt het stadje waar het schilderij in een school voor zwakbegaafde kinderen hangt, schakelt een stel dieven in. Het lijkt opeens een heel ander boek, eerder een thriller, inclusief dramatische afloop. Was Duel een film, dan openden de scènes in dit gedeelte met stadspanorama’s en nerveuze groene lettertjes: Ljubljana, 15.30, Novo Mesto, 16.15. De handeling versnelt tot een soepele, cliffhangervrije serie acties. Maar echt spannend wil het niet worden.

Duel wordt zelfs grappig, daar in Slovenië. Zo is Jelmers tolk meer geïnteresseerd in taal dan in de urgentie van de zaak (‘”Ja, dat was allemaal niet zo fijn wat Janko zei,” zei Edo lijzig. “Kijk, wij in Nederland houden het meestal op ‘ik trap je ballen omhoog’ of ‘ik schop je de tyfus’, maar de Slovenen preciseren in de regel hun bedreigingen.”’). Was Duel een strip, dan had Jelmer een blonde kuif en heette Slovenië Bordurië, was het een variant op het nooit afgeraakte Kuifje en de Alfakunst. Het kan ook té luchtig.

Die manco’s verduisteren wat het boekenweekgeschenk voor en na Slovenië wél goed doet, en dat is ingaan op de vraag wat kunst goede kunst maakt: authenticiteit, conceptvastheid, publieksgerichtheid? Zwagerman weet die met elkaar strijdende zielen in één borst, die van Jelmer, te vangen en presenteert zijn dilemma’s overtuigend en geestig. Tegelijk kopieert hij met grote precisie genres, kunstschandalen, kunstperformances en een museumdirecteur (Gijs van Tuyl), om zo de kunst en de literatuur te tonen aan een veel groter publiek – bijna een miljoen lezers kunnen het boekenweekgeschenk bemachtigen – dan alleen de kenners.

Dat is precies het ideaal van Emma Duiker, alleen stuurt die een echte Rothko (à 30 miljoen euro) naar de mensen, en toont Zwagerman ons een mindere versie van hemzelf. De plot verloopt vlot, maar loopt vertraging op tijdens de Sloveense episode, de thematiek is sterk, maar wordt weggeduwd door de slapstick. Diep gaat het nergens, urgent wordt het niet. Ook daarin loopt Duel parallel aan Untitled Revisited.

Onder de vele mindere boekenweekgeschenken van de afgelopen jaren zie ik een parallel met het geschenk 2002, Anna Enquists De ijsdragers, dat onder eenzelfde niet-literaire ambitie gebogen ging: wel breed, niet diep. Daarin hadden een ontsporende midlifecrisis, een weggelopen dochter en een relatie onder druk gerust volstaan voor een langzaam dooretterende, pijnlijke geschiedenis van verlies, maar voor we daaraan toekomen, rijdt een van de hoofdpersonen zich dood. Alsof het nog snel even af moest, en in Jelmers koortsachtige en vlotte zoektocht vind je zo’n zelfde haast, net zo’n gretigheid om ook op andere fronten te slagen dan alleen op het bijna-essayistische, conceptuele.

Zwagermans romans zijn consistenter, urgenter, dwingender dan deze novelle. Toch is dit werk niet vreemd aan dat oeuvre, thematisch (de kunstwereld van Gimmick!) en qua vakmanschap (uiterst leesbaar) en structuur (het sleutelkarakter van Chaos en rumoer). De wens om discussie (zoals bij De buitenvrouw) is ook aanwezig, en de traditionele ambassadeursfunctie van het boekenweekgeschenk geldt ditmaal ook het denken over moderne kunst. Als ambassadeur voor Zwagermans oeuvre laat Duel vooral zien wat Zwagerman kan – niet meer. Wat hij kán, hoeveel meer hij kan, daarvoor moeten we meer dan het boekenweekgeschenk lezen.