Informatie over de auteur
Biografie
Tessa de Loo (Bussum, 15 oktober 1946) is het pseudoniem van de Nederlandse schrijfster Johanna Martina (Tineke) Duyvené de Wit. Haar pseudoniem is ontleend aan de Texelse achternaam van haar grootmoeder.
Op de middelbare school tekende en schilderde De Loo veel. Ze schreef toen ook al graag opstellen.
Na haar eindexamen op de MMS te Oss gaat ze in Utrecht Nederlandse taal- en letterkunde studeren. Het stadsleven benauwt haar echter. Ze verhuist naar deAchterhoek en gaat als lerares Nederlands aan de slag.
In 1980 scheidt ze en verhuist naar Pieterburen in de provincie Groningen. Na een tussenstop in Amsterdam verhuist ze naar Portugal.
In 2002 wordt haar roman De tweeling zeer succesvol verfilmd door Ben Sombogaart. Eerder was in 2001 haar roman Isabelle verfilmd door Tim Oliehoek.
Bibliografie
*1983 - De meisjes van de suikerwerkfabriek (verhalen)
*1986 - Meander (roman)
*1987 - Het rookoffer (boekenweekgeschenk)
*1988 - Het mirakel van de hond (novelle)
*1989 - Isabelle (roman)
*1993 - De Tweeling (roman)
*1995 - Alle verhalen tot morgen (met De meisjes van de suikerwerkfabriek, Het rookoffer, Het mirakel van de hond, Isabelle en De vuurdoop)
*1997 - Toen zat Lorelei nog op de rots (essay)
*1998 - Een varken in het paleis (roman)
*1999 - Een gevaar op de weg: autoportretten (verhalen)
*2000 - Een bed in de hemel (roman)
*2004 - De zoon uit Spanje (roman) ((Genomineerd voor de Gouden Doerian))
*2008 - Harlekino, of Het boek van de twijfel (roman)
*2010 - Daan (dieren)
*2011 - Verraad me niet (roman)
Prijzen
*1984 - Anton Wachterprijs voor De meisjes van de suikerwerkfabriek
*1984 - Gouden Ezelsoor voor De meisjes van de suikerwerkfabriek
*1994 - Publieksprijs voor het Nederlandse Boek voor De tweeling
*1994 - Otto von der Gablentz prijs voor de De tweeling
Titelbeschrijving
Titel: De tweeling
Auteur: Tessa de Loo
Naam uitgeverij: De Arbeiderspers
Plaats uitgeverij: Amsterdam
Jaartal eerste druk: (oktober) 1993
Gelezen druk: 1e druk
Aantal bladzijden: 345
Genre: Oorlogsroman
Leesniveau: B-niveau
Titelverklaring
De titel spreekt redelijk voor zich. De twee hoofdpersonen in dit verhaal zijn de tweelingzusjes Anna en Lotte: de tweeling.
Samenvatting
In een kuuroord in Spa, het Thermaal Instituut, wordt de bejaarde Lotte Goudriaan geïrriteerd door een even oude, luidruchtige Duitse, die toenadering zoekt. Lotte probeert haar te mijden, maar dat mislukt en al snel blijkt dat het de Duitse Anna Grosalie is, Lottes tweelingzus, van wie ze in 1922 op zesjarige leeftijd werd gescheiden. In lange gesprekken leggen de twee hun verleden bloot, Lotte eerst onwillig, Anna overenthousiast. In hun herinneringen staat de Tweede Wereldoorlog centraal. De tweeling Bamberg werd geboren in Keulen. In de prachtige omgeving van een voormalig Casino wonen ze bij hun vader en hun tante Käthe. Maar als hun vader, net als hun moeder, aan tbc gestorven is, worden de zusjes gescheiden. Lotte komt terecht bij een Nederlandse tak van de familie in het Gooi, een vrij gelukkig communistisch gezin met nog drie dochters, waar muziek centraal staat. Anna wordt meegenomen door haar grootvader naar de voorvaderlijke boerderij in het Teutoburgerwoud, een bekrompen milieu, waaruit haar vader destijds wist te ontsnappen. Al snel blijkt dat de gezonde, sterke Anna door haar pleeggezin als een goedkope arbeidskracht wordt gezien en als dusdanig wordt behandeld. Lotte ontsnapte aan dit lot door haar fragiele gezondheid. Anna wordt meermaals door haar tante en oom mishandeld. Een jonge pastoor trekt zich haar lot aan en zorgt ervoor dat ze wordt weggehaald door de kinderbescherming. Ze wordt in een nonnenschool geplaatst. Lotte heeft minder zorgen. Zij heeft het materieel betrekkelijk goed, kan naar hartelust zingen en geeft zelfs recitals. Bij haar familie is het meestal gezellig onder meer omdat veel muzikanten komen luisteren naar de uitstekende, zelf geknutselde geluidsapparatuur van haar nieuwe vader. Slechts de huwelijksproblemen van haar pleegouders, veroorzaakt door de egoïstische opstelling van haar stalinistische vader, en later diens ongeluk en ziekte, verstoren het idyllische plaatje. Ondertussen is in Duitsland Hitler aan de macht gekomen. De Duitsers staan daar ambivalent tegenover, maar zijn aanhang wordt steeds groter. Als Anna van de school komt, is Duitsland veranderd. Op een enkeling na staat nu iedereen achter de 'zondagsschilder' die het Duitse volk zoveel belooft. Anna gelooft niet in zijn ideologie, maar staat er ook niet afwijzend tegenover. Zij heeft haar eigen zorgen en gaat bij de Bund Deutscher Mädel om de katholieke verenigingen te redden en slaagt daar ook in: de BDM wordt in hun Gau als overbodig opgeheven. Pastoor Jacobsmeyer zorgt er intussen voor dat ze huishoudschool kan gaan volgen in Keulen. Vanaf dan is ze voorgoed los van haar familie. Na die opleiding, op haar 21ste, kan ze in dienst bij de familie Stolz, een veeleisende baan, maar ze kan er troost vinden in de ruime bibliotheek, waar ze zich intellectueel verrijkt. Als ze het gevit en de kleinzieligheid van Frau Stolz beu wordt, neemt ze ontslag en wordt aangeworven door de Gräfin van Falkenau: een gemakkelijker baan bij een veel menselijker opdrachtgeefster. In die periode bezoekt Lotte haar zuster op het landgoed van de Falkenaus. In plaats van een gezellige oudejaarsavond wordt dat een mislukking: de twee meisjes zijn van elkaar vervreemd. De oorlog breekt uit en Anna leert de Oostenrijkse soldaat Martin Grosalie kennen, die ook sceptisch staat tegenover Hitler en het derde rijk. De hele oorlog lang zullen ze elkaar maar enkele keren kunnen ontmoeten. In Nederland wordt Lottes joodse verloofde David opgepakt bij een razzia, zij zal hem nooit meer zien. De familie begint joodse vluchtelingen op te nemen. Vanaf dan staat hun oorlog in het teken van de angst om ontdekt en opgepakt te worden. De hongerwinter slaat toe. Meer dan eens moet Lotte op pad om voedsel te zoeken en dat zijn zelden aangename avonturen. De rest van het leven bestaat uit het smokkelen van vluchtelingen, het luisteren naar illegale zenders, het lezen van verboden kranten en het samentroepen met de onderduikers. Anna is haar werkgevers gevolgd naar een groot kasteel in Pruisen. Dat vervallen bouwwerk zal ze met de hulp van Poolse en Russische dwangarbeiders helemaal opknappen. Zij lijkt de enige die zich ten opzichte van alle partijen menselijk gedraagt. Tijdens een van zijn verloven trouwt ze met Martin. Die rept met geen woord over de oorlogsgruwelen in Rusland. Ondertussen rukken de geallieerden en de Russen op. Op verzoek van Martin vertrekt Anna naar Wenen. Enige tijd na hun laatste samenzijn wordt zij op de hoogte gesteld van zijn dood. Na een inzinking dient ze zich aan als verpleegster. De rest van de oorlog zal ze slachtoffers en gewonden verzorgen. Bij Lottes familie wordt angstig en ongeduldig het eind van de oorlog afgewacht. Hoewel tegen haar natuur van dienstbaarheid in, beseft Anna langzamerhand wat voor gruwelen, excessen en onrechtvaardigheden het Duitse leger heeft veroorzaakt, ook voor het Duitse volk. Als Rodekruiszuster moet ze van hier naar ginder, maar zelden komt ze menselijkheid tegen. Na de oorlog worden zowel Lotte als Anna geconfronteerd met de Amerikanen. Anna heeft er slechte herinneringen aan: hoewel de oorlog eindelijk voorbij is, voelt ze duidelijk het stigma van het Duits-zijn. Zelfs in de behandeling van het graf van haar man wordt haar onrecht gedaan, in dit geval door de katholieke kerk. Ze komt terecht in de kinderopvang, in de buurt van haar familie, waar ze dan ook voorgoed mee afrekent. Lottes familie valt uit elkaar; er wordt volop getrouwd en veel joden emigreren naar Amerika. Lotte trouwt met Ernst Goudriaan, een bij hen ondergedoken vioolbouwer. Ook na de oorlog ontmoeten de zussen elkaar een keer: Anna komt naar Nederland, maar nu is het Lotte die van geen communicatie wil weten.
De gesprekken tussen de oude dames zijn intens. Aan het eind van het verhaal sterft Anna bij het nemen van een kuurbad.
Verhaalanalyse
Personages
De twee hoofdpersonen zijn Lotte en Anna Bamberg.
Lotte (Anna’s tweelingzus) hoeft niet veel met Anna te maken te hebben, hun karakters en culturen zijn te verschillend na alle gebeurtenissen die eraan vooraf gegaan zijn. Lotte lijdt aan artrose en is zeer muzikaal. Tijdens de oorlog was ze verloofd met de joodse David, die later werd opgepakt, waarna ze hem nooit meer heeft gezien. Net voor het eind van de oorlog is ze getrouwd met een vioolbouwer, Ernst Goudriaan, die bij haar in huis voor onderdak had gezocht. Nu is Lotte weduwe.
Anna (tweelingzus van Lotte) is een zeer zelfstandige en intelligente vrouw. Ze praat erg veel, wil graag de baas spelen en houdt wel van een beetje eten. Ook Anna lijdt, net als haar zus, aan artrose. Ze werd opgevoed op een nonnenschool, omdat de kinderbescherming haar wegnam bij haar Duitse pleeggezin. Ze heeft nooit achter Hitlers ideologie gestaan, maar was er net zo min fel op tegen. Totdat ze stukje bij beetje achter de gruweldaden van de Nazi’s kwam.
Intussen is Anna weduwe. Ze was getrouwd met een soldaat uit Wenen: Martin Grosalie. Hij had Anna geadviseerd naar Wenen te vluchten, omdat er met een aanval gedreigd werd. Niet veel later kreeg Anna bericht dat haar man gesneuveld was in de oorlog.
Er zijn veel bijpersonages. De bijpersonages die mij het meest zijn bijgebleven, zijn onder andere:
Frau von Garlitz, dit was de werkgeefster van Anna voor een lange periode. Het was een goede vrouw waar Anne met plezier voor werkte. Ook had ze met een paar mannen een aanval op Adolf Hitler gepland. Helaas mislukte die.
De Nederlandse
ouders van Lotte. Dit waren dus Lotte’s stiefouders na de dood van haar (en Anna’s) biologische ouders. Haar stiefvader was af en toe stroef in omgang en egoïstisch, haar moeder was echter een hele lieve vrouw.
Oom Heinrich en tante Martha, dit waren Anna’s stiefouders. Ze hebben niet lang voor haar gezorgd. Anna is al snel naar het klooster gebracht door de kinderbescherming. Met hulp van de
Structuur en samenhang
Het verhaal bestaat uit drie delen: 'Interbellum', 'Oorlog' en 'Vrede - après le deluge encore nous'. Het tijdsverloop is zo ongeveer zeventig jaar, vanaf 1922 tot de jaren '90. Daarbij verloopt alles geheel chronologisch, maar dan wel op twee momenten: wanneer de ondertussen bejaarde zusjes elkaar in Spa hun verhaal vertellen, en wanneer ze vertellen over hun herinneringen van oorlogsgebeurtenissen in Nederland en Duitsland. Er zijn dus drie verhaallijnen in het boek: de ontmoeting in Spa, het verhaal van Anna en het verhaal van Lotte. Tussen die drie lijnen wordt voortdurend gewisseld. Het verhaal wordt geheel auctoriaal verteld. Er wordt weinig nadruk gelegd op de week waarin de zusjes samen zijn in Spa. Er gebeurt dan ook weinig naast wandelen, slapen en eten. In Spa blijkt al snel dat Anna en Lotte twee min of meer tegenovergestelde karakters hebben. Dat is ook de reden waarom Lotte niet veel met haar tweelingzus te maken wil hebben. Het verhaal heeft een open einde: na het delen van hun herinneringen overlijdt Anna in het Thermaal Instituut in Spa en Lotte kan haar eindelijk accepteren.
Tijd
Het werkelijke verhaal speelt zich af in de jaren ’90, en duurt ongeveer een week. De periode waar de zusjes over praten is echter veel groter, zo’n 70 jaar. Deze flashbacks spelen zich vooral af vóór, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). Die perioden worden in het boek aangeduid met ‘interbellum’, ‘oorlog’ en ‘vrede’.
Het verhaal wordt dus ingedeeld in twee verschillende tijdsniveau’s: het verhaal dat zich afspeelt in Spa en de perioden waarin Anna en Lotte terugblikken naar hun verleden. Allebei deze tijdsniveau’s worden in chronologische volgorde verteld.
Ruimte
Het werkelijke verhaal, waar de ondertussen bejaarde zussen elkaar hebben ontmoet en met elkaar praten, speelt zich af in en om het Thermaal Instituut in Spa. Het verhaal dat door Anna en Lotte wordt verteld, verschilt echter heel veel van plaats. Tot hun zesde levensjaar hebben Anna en Lotte samen in Keulen gewoond. Hierna is Anna naar een boerendorpje Lippe verhuisd. Later kwam ze terug in Keulen om in huize Von Garlitz te wonen. Ze gaat een aantal keer naar Wenen, waar ze ook trouwt. Lotte gaat na haar vertrek uit Keulen naar een Nederlands gezin in Hilversum. Een groot deel van haar leven blijft ze hier wonen. Als ze eenmaal getrouwd is verhuist ze naar Den Haag met haar man.
Perspectief
Dit verhaal wordt verteld door de ‘alwetende verteller’, dat houdt in dat het een auctoriaal verteld verhaal is. Het hele boek is dan ook vanuit de 3e persoon geschreven.
Thematiek
Door de slechte verhouding tussen de buurlanden Nederland en Duitsland en door het feit dat Lotte in Nederland is opgegroeid, en Anna in Duitsland, zijn er verschillende karakters ontstaan. Het thema van het boek komt dan ook neer op verzoening: Anna en Lotte zijn niet in staat zich te verzoenen voordat de dood van Anna definitief herstel mogelijk maakt.
Ook gaat het om de hereniging van de zussen die tot dan toe nog niet goed mogelijk gemaakt kon worden.
Uitgebreide persoonlijke reactie
Onderwerp
Het onderwerp van het verhaal is moeilijk in één zin te beschrijven. Meerdere factoren spelen een grote rol voor dit boek, zoals de Tweede Wereldoorlog en het wederzien van twee zussen die voor een lange periode van elkaar geïsoleerd hebben geleefd. Voor mij is komt het onderwerp ‘Tweede Wereldoorlog en de verschillen tussen een in Nederland en een in Duitsland opgegroeide burger’ het best tot zijn recht in dit boek. Uiteraard is de Tweede Wereldoorlog een onderwerp waar ik wel eens over heb nagedacht, we weten allemaal dat het nooit had mogen gebeuren. Ik heb daarentegen nooit goed over zo’n concept als dit nagedacht. Het moet hartverscheurend zijn om je tweelingzus op zo’n leeftijd te verliezen. De zusjes gingen onzekere tijden tegemoet en een tweeling weet niet beter dan dat ze altijd bij elkaar zullen blijven. Door de tot in detail uitgeschreven kenmerken van de oorlog heb ik me er beter in weten te verdiepen. Het is dan ook bizar om geconfronteerd te worden met het leven van Anna, die in Duitsland woonde. Zij heeft naar mijn idee een veel heftiger leven gehad dan Lotte, terwijl je dat niet zou verwachten. De Nederlanders werden immers aangevallen door de Duitsers en Lotte heeft een aantal joden beschermd in haar huis. Anna is echter alle kanten opgeslingerd en heeft nooit veel liefde van vrienden of familie gekend. Ik kan absoluut zeggen dan Tessa de Loo het onderwerp goed heeft weten uit te werken en dat is zeker niet makkelijk voor een concept als dit.
Gebeurtenissen
De belangrijkste gebeurtenis in het verhaal is het uiteengaan van de tweeling in het begin van het boek. Dit kwam doordat hun moeder en vervolgens ook hun vader waren overleden aan een TBC. De zusjes hadden geen ouders meer en konden nog niet voor zichzelf zorgen. Hierdoor werd Anna naar een boerderij in Duitsland meegenomen, door haar opa. Lotte werd naar een Nederlandse tak van de familie gebracht. Vanaf dit punt begint het verhaal pas goed te rollen. Een andere (even) belangrijke gebeurtenis is de ontmoeting in het Thermaal Instituut in Spa, als de zusjes al bejaard zijn. Ze gaan hier beiden naartoe voor een behandeling aan artrose. Hier vertellen ze elkaar hun levensverhaal: wat er in de jaren is gebeurd van hun zesde levensjaar tot nu. Als ze elkaar hier niet ontmoet hadden zouden ze nooit veel van elkaar geweten hebben. Er zitten ook een aantal verassende gebeurtenissen in het verhaal. Bijvoorbeeld wanneer Lotte Anna opzoekt tijdens de oorlog op oudejaarsdag. Anna heeft echter totaal geen aandacht voor haar tweelingzus en het wederzien valt zwaar tegen. Ik had verwacht dat ze vol enthousiasme met open armen ontvangen zou zijn.
De gebeurtenis helemaal aan het eind van het verhaal, wanneer Anna komt te overlijden in het Thermaal Instituut in Spa, realiseert Lotte zich net te laat dat ze tegen haar zus had moeten zeggen: ‘’Ik begrijp het…’’. Dit vond ik een best aangrijpende gebeurtenis, aangezien Lotte nu eindelijk inziet dat haar zuster écht niet het makkelijkste leven heeft geleid. De gebeurtenissen hebben telkens een negatieve sfeer over zich heen, er zijn weinig momenten van geluk, vrolijkheid of liefde. Vooral bij de verhalen van Anna had ik dat idee. Je speelt constant met het negatieve oorlogsgevoel en ik werd er eerlijk gezegd zelf af en toe nogal knorrig van.
Personages
Ik heb me goed kunnen verplaatsen in Anna en Lotte, dit zijn in principe ook de twee hoofdpersonen. De één niet belangrijker of meer voorkomend dan de ander. Ik zal uiteraard echter nooit weten hoe hun daadwerkelijke gevoelens zijn geweest. In Lotte heb ik me het best weten te verplaatsen, waarschijnlijk omdat zij als Nederlandse is opgevoed, met een zelfde soort cultuur en niet zozeer gelovig. Aan de andere kant was ik het op veel momenten niet helemaal met haar eens, als ze met haar zus aan het praten was in Spa. Vaak wilde ze helemaal niet horen wat voor zielige verhalen Anna allemaal te vertellen had. Anna heeft dan ook de meeste indruk op me achtergelaten, ik heb me verwonderd om haar sterke karaktereigenschappen. Ze is een zeer zelfstandig personage en altijd sterk gebleven. Behalve dan dat ze een periode was ingestort toen de in Wenen te horen kreeg dat haar man overleden was. Maar ze is doorgegaan met leven en heeft onder andere veel soldaten verzorgd. Ook Lotte heeft veel moed getoond tijdens de oorlog: meerdere keren op zoek naar eten tijdens de gruwelijke hongerwinter. De beslissingen van de beiden hoofdpersonen vind ik begrijpelijk. Ze hebben op elk moment gedaan wat voor hun het beste leek.
Bouw en structuur
In het begin van het verhaal is de opbouw best ingewikkeld: je weet niet wat je moet verwachten, en pas later bouwen zich de drie verhaallijnen op. Het levensverhaal van Anna, het levensverhaal van Lotte en het stukje van de ontmoeting in Spa. Als je dat doorkrijgt is het één en al chronologische volgorde, dus dan is het niet zo ingewikkeld meer. Het verhaal zit barstensvol terugblikken. Door de speling tussen het leven van Anne en dat van Lotte blijft je geprikkeld worden om het te blijven lezen. Ik kan me goed voorstellen dat het een saai boek wordt als je éérst over het leven van Anna leest en vervolgens over het leven van Lotte. De gebeurtenissen worden verteld door de ogen van de twee hoofdpersonen (Anna en Lotte). Hierdoor worden hun gedachten en gevoelens naar mijn idee op de beste manier duidelijk gemaakt en zijn hun verhalen zeer betrouwbaar.
Taalgebruik
Ik absoluut niet dat er ingewikkelde taal in het boek voorkomt, waar ik me wel af en toen aan ergerde is het Duits wat er best vaak doorheen komt. Mijn Duits is immers niet al te geweldig, dus sommige Duitse uitspraken begreep ik dan ook niet. De verhoudingen tussen beschrijvingen en dialogen vond ik goed, daar valt naar mijn idee weinig commentaar op te brengen. Dankzij het switchen van Anna’s en Lotte’s levensverhaal naar het ‘hier en nu’ in Spa was die verhouding tussen beschrijving en dialoog goed. Het taalgebruik van de personages kon ik af en toe niet helemaal begrijpen, bijvoorbeeld wanneer Anna Duits gaat praten (zie bladzijde 15: ‘’Du… meine Liebe’’ als Anna concludeert dat ze tweelingzusjes zijn.
Recensies
Eerste recensie
Uit het NRC Handelsblad, geschreven door Reinjan Mulder
‘’Een koppige voorkeur voor de waarheid : Tessa de Loo over Duitsers en Nederlanders’’
Even dreigde het samenzijn een vinniger karakter te kregen. Lotte werd onaangenaam geprikkeld door de scene in de kerk zoals Anna die, niet zonder vertedering, beschreef. Ineens vlamde er een vlijmscherp, grimmig gevoel in haar op dat al die tijd had liggen smeulen. 'En zo heeft de kerk jullie een Prachtig alibi gegeven om zes miljoen mensen te vermoorden', zei ze. Er verschenen rode vlekjes op haar jukbeenderen. 'Precies', zei Anna, 'zo is het Precies! Daarom vertel ik het ook, opdat je begrijpt dat de bodem daarvoor al in onze jeugd werd rijp gemaakt.' 'Ik geloof niet', Lotte kwam langzaam uit haar stoel overeind, 'dat ik behoefte heb om het te begrepen. Eerst hebben jullie de wereld in brand gezet en nu willen jullie ook nog dat we ons in jullie beweegredenen verdiepen.' 'Jullie? Je hebt het over je eigen volk.' 'Ik heb niets met dat volk te maken', riep Lotte vol afkeer. Zichzelf tot kalmte manend het ze er hooghartig op volgen: 'Ik ben een Hollandse, in hart en nieren. Uit: Tessa de Loo. De Tweeling
Bij de presentatie van haar roman De tweeling in het Amsterdamse Goethe Instituut zei Tessa de Loo (1946) afgelopen maandag dat zij het boek geschreven had om tegenwicht te bieden aan het anti-Duitse sentiment in Nederland. Ze kende dit gevoel uit eigen ervaring. Zoals veel van haar leeftijdgenoten is ze na de oorlog opgevoed met wilde verhalen over de bezettingstijd en met het idee dat Duitsers niet te vertrouwen zijn.
Een paar jaar geleden is ze daarover aan het twijfelen geraakt. In een Frans pensionnetje ontmoette ze een oudere Duitse vrouw die ('heel uitzonderlijk voor een Duitser') veel gevoel voor humor had en na lange gesprekken met haar begreep De Loo dat de meeste Duitsers net zo onder het nationaal socialisme hebben geleden als de Nederlanders. Ze wilde haar houding tegenover Duitsland herzien en de spanning die dit met zich mee bracht leidde uiteindelijk tot de lijvige roman die deze week verscheen.
In De tweeling wordt inderdaad uitvoerig het lijden van de Duitse bevolking tijdens het nazi-regime beschreven. Eén van de hoofdpersonen is een 74-jarige Duitse vrouw. Ze was geen bewonderaar van Hitler, maar ook geen fanatieke tegenstander. Ze is bij de Bund Deutscher Madel geweest, naar ze zegt om te voorkomen dat deze beweging door fanatici zou worden beheerst. Ze is met een Oostenrijkse militair getrouwd die, naar ze zegt, zonder veel overtuiging bij de SS is gegaan. En toen hij gesneuveld was, meldde ze zich aan bij het Duitse Rode Kruis, om achter de frontlinies gewonde militairen op te lappen. In die functie leert ze de gruwelen van de oorlog pas goed van nabij kennen.
Het gevaar van een dergelijke onderneming is dat zo'n dramatische schildering van het Duitse leed een eventuele anti-Duitse stemming van de lezer kan doen omslaan in een griezelig pro-Duits sentiment. Dat risico liep bijvoorbeeld Dirk Ayelt Kooiman een paar jaar geleden met zijn biografische roman Montijn. Hij beschreef daarin het levensverhaal van de etser en voormalig oostfrontstrijder Jan Montijn, zonder ook maar enigszins te verwijzen naar al het leed dat direct of indirect door mensen zoals hij veroorzaakt is.
Tessa de Loo heeft dit gelukkig ondervangen. Niet alleen is haar Duitse vrouw zich achteraf veel beter dan Montijn bewust van het mechanisme waarin ze meedraaide. Ze zegt ergens: "Als de mensen zeggen 'we wisten het niet' dan is dat waar. Maar waarom wist ten we het niet? Omdat het ons helemaal niet interesseerde!" Maar ze heeft ook, naast het levensverhaal van de Duitse, het verhaal van een vergelijkbare Nederlandse vrouw gezet. Ze wijst op die manier voortdurend op de gevolgen die het Duitse optreden elders op de wereld had. Dat vergelijkbare van de tegenpersoon mag in dit geval heel letterlijk worden opgevat. De twee vrouwen die De Loo in haar boek volgt zijn tweelingzusters. Ze zijn vrijwel tegelijk in Keulen geboren, maar door de vroege dood van hun ouders zijn ze vanaf hun zesde aan verschillende kanten van de grens opgevoed. De ene vrouw kwam terecht in een dorp aan de rand van het Teutoburgerwoud, de ander in een communistisch gezin uit het Gooi.
Het zou een experiment kunnen zijn in een onderzoek naar invloeden van de omgeving op iemands houding en gedrag. Zet twee identieke vrouwen in twee landen met uiteenlopende politieke stelsels en vergelijk hoe ze zich ontwikkelen. In de roman vindt de vergelijking aan het eind van hun leven plaats. De vrouwen hebben elkaar uit het oog verloren en onafhankelijk van elkaar hebben ze zich bij een kliniek in het Belgische Spa aangemeld. Ze ontmoeten elkaar in de slaapzaal en tijdens de daarop volgende wandelingen en etentjes kijken ze op hun levens terug. Beiden zijn zich bewust van de willekeur van de geschiedenis. "Laat me je vertellen hoe je leven eruit had gezien als je was gebleven," zegt de Duitse op een gegeven moment tegen haar zusje.
Hoe gekunsteld een dergelijke plot misschien ook klinkt, in de roman blijkt dit tegenover elkaar zetten van twee parallelle levens wonderlijk goed te werken. Het boek krijgt er meer diepte door. Afwisselend worden in een stevige, vlotte stijl episoden uit het recente Duitse en Nederlandse verleden beschreven en daartussen door wordt alles van twee kanten in dialogen becommentarieerd. Al pratende krijgen de twee vrouwen steeds meer begrip voor elkaar. In het begin zijn ze volledig van elkaar vervreemd, maar geleidelijk wordt hun bant hechter. "Knarsend schoven de lagen van de tijd over elkaar heen."
Jammer is wel dat de herinneringen van de Duitse vrouw zoveel interessanter zijn dan die van de Nederlandse. Het zou natuurlijk kunnen dat ik in de loop van de jaren te veel verhalen heb gehoord over onderduikers in kasten en hongertochten op fietsen met houten banden. Het zou wat dat betreft interessant zijn om te zien hoe het Duitse publiek op dit boek reageert.
Maar De Loo laat de Duitse ook een veel subtieler en oprechter verhaal vertellen. Het begint er al mee dat haar kennis van de sociale verhoudingen groter is. Ze heeft in de loop der jaren in verschillende milieus in verschillende delen van Duitsland en Oostenrijk verkeerd en dat is niet zonder gevolgen gebleven. Daar komt bij dat het Duitse leven, in ieder geval zoals Tessa de Loo dat voorstelt, veel problematischer is dan het Nederlandse. De Duitsers waren nu eenmaal de veroveraars en de Nederlanders waren de veroverden. De Duitsers zitten daardoor met een groter schuldgevoel. Hoewel de Duitse helft van de tweeling van jongs af ,aan is uit geweest op het goede, met 'levenslang een koppige voorkeur voor de waarheid', moet ze zich, omdat ze in Duitsland is grootgebracht, veel meer rekenschap van het verleden geven dan de Nederlandse. Terwijl de roman in Duitsland veel gradaties van moreel laakbaar gedrag onderscheidt, zijn de Nederlanders in het boek voor het grootste deel goede Nederlanders.
Ik vraag me af of dat onmiskenbare verschil niet wat meer genuanceerd had kunnen worden. Het enige conflict dat de Nederlandse nu ervaart is haar Duitse afkomst. Ze zit, zoals ze zegt, 'knel tussen haar oorsprong en haar selectieve geheugen, die al lang geleden een vijandig bondgenootschap waren aangegaan.' Waarom is dit niet Order uitgewerkt? De Loo had ook wel wat meer kunnen doen me de communistische, dat wil zeggen stalinistische, gezindheid van de Nederlandse pleegvader. Nu ze toch heilige huisjes aan het slopen is, had ze de mythe van het eendrachtige verzet ook mooi mee kunnen nemen.
Mening over de eerste recensie
Deze recensie brengt een positieve sfeer met zich mee over het boek. De recensent heeft zich duidelijk goed in boek weten te verdiepen. In het begin vertelt hij over Tessa de Loo: hoe ze inspiratie op heeft weten te doen voor het boek. Vervolgens geeft hij een korte samenvatting en legt het thema van het verhaal uit. Op deze manier zou ik persoonlijk nu al nieuwsgierig worden naar het boek.
Later in de recensie noemt de recensent een aantal pluspunten als minpunten over het verhaal. Dat is bijvoorbeeld te zien aan uitspraken als ‘’Hoe gekunsteld een dergelijke plot misschien ook klinkt, in de roman blijkt dit tegenover elkaar zetten van twee parallelle levens wonderlijk goed te werken. Het boek krijgt er meer diepte door.’’ Aan deze mening heb ik niets toe te voegen, ik ben het met de man eens. Ook heeft de recensent echter wat kritieken op het boek te melden: ‘’Jammer is wel dat de herinneringen van de Duitse vrouw zoveel interessanter zijn dan die van de Nederlandse.’’ Ik moet toegeven mij dat ook een beetje opgevallen was, maar jammer vind ik het niet, aangezien ik over de Nederlanders tijdens de oorlog al best veel weet en ik me nooit echt heb verdiept in de Duitsers. Ik vind het dus wel een positief punt dat Tessa de Loo de nadruk op een subtiele wijze op Anna heeft gelegd.
Als ik deze recensie gelezen zou hebben vóórdat ik het boek gelezen had, zou ik het zeker gaan lezen. Ik zou me namelijk gaan afvragen of de gegeven kritieken in mijn ogen juist waren. Al met al is het wel een positief makende recensie, wat het boek voor mij nóg een stukje aantrekkelijker zou maken.
De titel van de recensie: ‘’Een koppige voorkeur voor de waarheid : Tessa de Loo over Duitsers en Nederlanders’’ duidt op Tessa de Loo die het tot nu toe als een van de weinigen heeft aangedurfd om een boek te creëren die de Duitsers en Nederlanders op een dergelijke manier naast elkaar zet.
Tweede recensie
Uit De Standaard, geschreven door Jeroen Kuypers & Piet de Moor
‘’Tessa de Loo nuanceert vijandbeeld over Duitsers : de Nederlandse "zekerheden" over het verleden van de buren’’
Vorige woensdag organiseerde het Amsterdamse Goethe-lnstituut een debat over de vraag of literatuur een rol kan spelen bij het verbeteren van de betrekkingen tussen Duitsland en Nederland. Opvallende afwezige was de schrijfster Tessa de Loo, van wie De tweeling juist helemaal gewijd is aan de Nederlands-Duitse relaties. De tweeling - de veruit best verkochte Nederlandse roman van het afgelopen jaar - was in november 1993 in uitgerekend datzelfde Goethe-instituut voorgesteld. Vijftig jaar en twee generaties na het einde van de Tweede Wereldoorlog kunnen Duitsers en Nederlanders het nog steeds niet met elkaar vinden. "Deutschfeindlichkeit" is bij onze noorderburen in de mode. Vooral de Nederlandse jongeren getroosten zich geen moeite om zich af te vragen of de zekerheden van het Nederlandse heden over het Duits verleden niet vals zijn. De Nederlandse schrijfster Tessa de Loo schreef een boek waarin de aanhoudende vijandigheid tussen Nederlanders en Duitsers centraal staat. Het resultaat is de omvangrijke en succesrijke roman De Tweeling (besproken in Standaard der Letteren, 20.11.'93) waarvan in Nederland en België al meer dan 115.000 exemplaren werden verkocht.
Twee bejaarde vrouwen, Lotte en Anna, worden in deze roman met elkaar geconfronteerd. Ze zijn beiden van Duitse afkomst, maar werden door omstandigheden in hun jeugd van elkaar gescheiden. Lotte groeide op in Nederland, Anna bleef in Duitsland. Elk beleefde de crisistijd van de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog op een andere manier. Als ze elkaar op latere leeftijd in het kuuroord Spa toevallig ontmoeten staan ze aanvankelijk tegenover elkaar als Hollandse en Duitse als slachtoffer en dader. Terwijl ze elkaar hun levensgeschiedenis vertellen blijkt echter al snel zowel de Duitse Anna als de Nederlandse Lotte slachtoffer zijn geworden van het totalitaire, nazistische systeem.
Het verschijnen van De Loo's boek viel samen met de publicatie van het Clingendael-rapport over het zeer negatieve Duitsland-beeld onder de Nederlandse jeugd. Natuurlijk was de presentatie zo gearrangeerd, maar het verklaart niet waarom Tessa de Loo uitgerekend over dit thema zo'n lijvig werk heeft geschreven. Ze mag er dan nog jong uitzien, maar kan met haar 47 jaar niet echt meer tot de jeugd gerekend worden. Het succes van De Tweeling heeft ze trouwens op afstand gevolgd, want sinds mei woont ze in het Portugese Coimbra. Tessa De Loo: "Ik heb drie jaar aan deze roman gewerkt en er veel voor gelezen en gereisd. Vroeger dacht ik net zo ongenuanceerd anti-Duits als de jongeren van nu. Ik ben weliswaar na de oorlog geboren, maar opgegroeid met verhalen over de bezetting. Mijn grootmoeder van moeders kant had toen twaalf onderduikers in huis, van wie mijn vader er één was. Die ervaring heeft het leven van mijn ouders zozeer beïnvloed dat ze het er in de jaren vijftig vaak over hadden en ook min of meer ervan overtuigd waren dat er opnieuw een oorlog zou uitbreken. Tijdens de Korea-oorlog en de Cubacrisis waren ze dan ook doodsbang dat het eindelijk zover was. Die voortdurende angst heeft op mij natuurlijk ook invloed gehad. De ontmoeting met een oudere Duitse vrouw, acht jaar geleden, in een pensionnetje in Frankrijk, bracht verandering in dit beeld. Van haar leerde ik, in de tijd dat we bevriend raakten, hoe weinig keuzevrijheid het nazisme eigenlijk toeliet, hoezeer het de Duitsers dwong mee te lopen in het gareel en hoe weinig vele Duitsers wisten over wat het regime allemaal aanrichtte. Ik ben me gaan afvragen hoe ik zelf zou hebben gehandeld in hun situatie en als je dat doet kloppen de clichébeelden niet meer, ga je nuanceringen aanbrengen in het zwart-wit denken. Eerst reageerde ik verbolgen toen die vrouw om begrip vroeg. Intellectueel wist ik ook wel dat je niet alle Duitsers met het nazisme kan identificeren, maar emotioneel wist ik met dat inzicht helemaal niets te beginnen. Niettemin raakte ik op den duur onder de indruk van haar levensverhaal. Zij heeft bijgedragen tot de grondige herziening van mijn mening over de Duitsers."
Geheugen De Duitse vrouw met wie Tessa de Loo bevriend raakte stond model voor Anna, de Duitse helft van de tweeling. Nadat hun vader aan tbc is gestorven worden de zesjarige zusjes Lotte en Anna abrupt van elkaar gescheiden. Lotte gaat naar een neef van haar vader in het Nederlandse Gooi, Anna vertrekt naar de boerderij van haar grootouders in het Westfaalse Lippe. Vanaf dat moment groeien de zusjes in geheel verschillende milieus op. Lotte komt in een muzikale familie terecht, waar haar zangtalent optimaal wordt ontwikkeld, Anna belandt in de schoot van een bars plattelandsgezin, waar ze uitsluitend beschouwd wordt als een welgekomen onbetaalde arbeidskracht. Ze leeft tussen oerkatholieke boeren in de grootst mogelijke armoede in het door de krisis zwaar getroffen Duitsland. Lotte ondergaat de stalinistische gezindheid van haar Nederlandse pleegvader, maar ze leeft wel in een zekere welstand. Na hun scheiding ontmoeten de zussen elkaar nog slechts tweemaal, één keer kort voor, één keer kort na de oorlog. Beide ontmoetingen verlopen zo stroef dat ze elkaar de veertig daarop volgende jaren niet meer opzoeken en zelfs volledig uit het oog verliezen. Het toeval brengt ze op latere leeftijd weer samen in het Thermaal Instituut in Spa. De modderbaden moeten hun door artrose verstijfde gewrichten weer soepel maken. Hetzelfde gebeurt met hun geheugens, nu ze voor de eerste en waarschijnlijk laatste keer in hun leven de kans hebben uitgebreid met elkaar te praten. De Loo: "Om Spa zo goed mogelijk te kunnen beschrijven ben ik er lang geweest en heb ik er zelfs een kuur gevolgd, alsof ik ook artrose had. Ik wilde de ontmoeting nu eenmaal op neutraal terrein laten verlopen. Spa is bovendien een symbolische plaats, omdat de Duitsers en de geallieerden er tot tweemaal toe slaags zijn geraakt. Ze zitten uiteindelijk echter niet tegenover elkaar als dader en slachtoffer, maar als twee slachtoffers van hetzelfde systeem." Anna is geen politiek geëngageerde, intellectuele vrouw. Door haar gebrek aan scholing, iets wat ze pas na de oorlog kan wegwerken, wordt ze een eenvoudig dienstmeisje. Ze is niet nazi-gezind, maar ook niet per se tegen het bewind dat de "zondagsschilder" in 1933 installeert. Door haar strenge katholicisme is ze zelfs niet helemaal vrij van antisemitische vooroordelen tegen "de moordenaars van Christus". Tegelijkertijd is ze bijna het prototype van de sterke vrouw, omdat ze onrechtvaardigheid in haar directe omgeving niet verdraagt en als het moet een grote mond durft op te zetten tegen de autoriteiten. Schaamte De Loo: "Pas na de oorlog ontdekt ze langzaam maar zeker de gruwelijke waarheid over het naziregime. Als ze de eerste beelden van de vernietigingskampen ziet denkt ze eerst nog dat de Amerikanen de lijken van bij de bombardementen omgekomen Duitse burgers bij wijze van propagandastunt in de kampen hebben neergelegd. Later ziet ze in Keulen een tentoonstelling over de eeuwenlange geschiedenis van de joden in het Rijnland en beseft ze dat die mensen tijdens de oorlog werkelijk verdwenen zijn. Daarna dringt het onvermijdelijke tot haar door. Vervolgens gaat ze alles over de oorlog lezen wat ze maar te pakken kan krijgen en wordt de nazitijd min of meer een obsessie voor haar. Ik geloof niet in de collectieve schuld van de Duitsers, maar ik geloof wel, om Heinrich Böll te citeren, in collectieve schaamte. Ik besef echter ook dat Anna een uitzonderlijke vrouw is, tenminste voor haar generatie, want bij de oudere Duitsers is er nog altijd grotendeels sprake van verdringing in plaats van verwerking van het verleden." Anna vraagt Lotte om begrip op te brengen voor haar eigen lijden in die jaren. Ze verloor niet alleen haar man, die een officier van de Waffen-SS was, maar ook haar thuis en haar baan. Lotte laat zich niet makkelijk overtuigen en volhardt in haar vijandigheid. De Loo: "Lottes onwrikbare houding wordt voor een deel veroorzaakt door haar eigen ambivalentie. Tijdens de bezetting hebben haar pleegouders joodse onderduikers in huis. Tweemaal gebeurt het dat één van hen door de Duitsers wordt opgepakt. Voor de grootscheepse razzia's beginnen wordt bovendien Lottes joodse verloofde in februari 1941 gearresteerd. In al deze gevallen heeft dat te maken met het feit dat Lotte iets gedaan of juist nagelaten heeft. Ze is niet schuldig aan de arrestatie van de drie joden, maar ze voelt er zich toch verantwoordelijk voor. Tenslotte is ze van origine ook een Duitse, een "moffin", zoals ze soms naar haar hoofd geslingerd krijgt. Omdat ze in Nederland is opgevoerd wordt ze gedwongen om haar Duitszijn te onderdrukken. Die worsteling over haar identiteit ondermijnt haar. Die vijandige houding tegenover Anna vormt een muur waarachter ze zich kan verschuilen. Dat komt niet sympathiek over, waardoor nogal wat lezers Anna sympathieker gaan vinden dan Lotte. Het karakter van de Duitse Anna is immers afgelijnd je kan je er makkelijker meer identificeren. Maar als ik de Nederlandse vrouw verzoenender had gemaakt tegenover haar Duitse zuster, zouden allicht veel Nederlanders verbolgen hebben gereageerd." Daarin zou Tessa de Loo wel eens gelijk kunnen hebben. In de Provinciale Zeeuwse Courant maakte de bekende schrijver en criticus Hans Warren spaanders van De Tweeling: "Het arme Duitse volk heeft zich laten verblinden, heet het. De Duitsers zelf hebben zwaar geleden, gedurende twaalf jaar tirannie,' vernemen we. Je moet maar durven." De schrijfster kan geen begrip opbrengen voor zulke kritiek, die vindt dat ze door Warren als een landverraadster wordt afgeschilderd, terwijl ze juist de twee kanten heeft willen laten zien, ook al geeft De Loo toe dat ze haar boek zo heeft geconcipieerd dat de lezer zich op een legitieme wijze kan identificeren met het Duitse lot, omdat voor de eerste keer het leed van het Duitse volk uit de taboesfeer wordt gehaald. Dat is ook de opvatting van de Duitse recensent Dirk Schumer, die bij de Frankfurter Allgemeine Zeitung de Nederlandse literatuur volgt. "De opdeling in goed en kwaad, waarbij op enkele uitzonderingen na alle Duitsers als daders en alle objecten van hun fascistische agressie als slachtoffers zijn te beschouwen, wordt door Tessa de Loo in haar boek op twee manieren doorbroken. Allereerst door de compactheid en de rijkdom aan details in haar beschrijving van het alledaags leven onder het nationaalsocialisme, en door de karakters van haar twee hoofdfiguren."
Mening over de tweede recensie
In deze recensie is de opbouw min of meer hetzelfde als in de eerste: de recensenten leggen uit waar het boek over gaat, geven een samenvatting en omschrijven het thema. Ook wordt verteld hoe Tessa de Loo op haar inspiratie gekomen is. Wederom gaat dat over een vriendschap die is ontstaan tussen een Duitse vrouw en haar levensverhaal. Deze Duitse vrouw heeft Tessa de Loo af en toe geprojecteerd op Anna, de hoofdpersoon. Zoals de Loo zelf beweerde.
In deze recensie komen geen keiharde kritieken of lovende complimenten voor. Het enige puntje kritiek wat ik kon bespeuren was: ‘’Die vijandige houding tegenover Anna vormt een muur waarachter Lotte zich kan verschuilen. Dat komt niet sympathiek over, waardoor nogal wat lezers Anna sympathieker gaan vinden dan Lotte. Het karakter van de Duitse Anna is immers afgelijnd je kan je er makkelijker meer identificeren. Maar als ik de Nederlandse vrouw verzoenender had gemaakt tegenover haar Duitse zuster, zouden allicht veel Nederlanders verbolgen hebben gereageerd.’’
Eigenlijk ben ik het hier heel erg mee eens. Lotte komt inderdaad af en toe best vijandelijk over in het verhaal. Sympathiek vind ik het absoluut niet: je mag best af en toe eens medeleven tonen aan de medemens. Je eigen tweelingzus nota bene! Ik begrijp best dat Tessa de Loo de hoofdpersoon Lotte op deze manier heeft omschreven, op deze manier maakt ze de lezer duidelijk dat de Nederlander écht niet de enige was die heeft geleden in de oorlog.
Persoonlijk vind ik deze recensie minder pakkend en interessant dan de eerste, dit omdat er geen overtuigende mening over het boek gegeven wordt. Iets wat ik wel zou verwachten als ik een recensie ga lezen. Op deze manier zou ik niet heel veel wijzer worden over of het boek misschien wel het lezen waard is.
Eindoordeel
Ik moet heel eerlijk bekennen dat ik ook zo mijn meningen had over ‘de Duitsers’ in de oorlog, voordat ik dit boek had gelezen. Al weet ik heel goed dat niet elke Duitser tijdens de tweede wereldoorlog slechte bedoelingen had. Dit verhaal heeft me in laten zien dat óók Duitse mensen het enorm te verduren hebben gehad tijdens de oorlog, een feit wat mensen misschien wel eens zouden kunnen vergeten. Dit keer moest ik voor het eerst recensies in mijn boekverslag verwerken en daar een mening over vormen. Ik moet toegeven: het is nog best lastig om een mening zwart op wit te zetten over iemand anders zijn mening. Tevens is het moeilijk om de belangrijke ‘High-Lights’ te vinden in een recensie. Misschien is het wel een verstandig idee om voortaan de recensie te lezen voordat ik van plan ben een boek te gaan lezen. Gelukkig was een overtuigend argument voor mij niet nodig deze keer. Het is een ontzettend mooi, indrukwekkend en verassend boek dat me zeker bij zal blijven, dit past in mijn rijtje van goede literatuur en ik ben waarschijnlijk niet de enige met deze mening. Ik heb er dus absoluut geen spijt van dat ik het heb gelezen en ik zou het zeker aanraden!
Biografie
Tessa de Loo (Bussum, 15 oktober 1946) is het pseudoniem van de Nederlandse schrijfster Johanna Martina (Tineke) Duyvené de Wit. Haar pseudoniem is ontleend aan de Texelse achternaam van haar grootmoeder.
Op de middelbare school tekende en schilderde De Loo veel. Ze schreef toen ook al graag opstellen.
Na haar eindexamen op de MMS te Oss gaat ze in Utrecht Nederlandse taal- en letterkunde studeren. Het stadsleven benauwt haar echter. Ze verhuist naar deAchterhoek en gaat als lerares Nederlands aan de slag.
In 1980 scheidt ze en verhuist naar Pieterburen in de provincie Groningen. Na een tussenstop in Amsterdam verhuist ze naar Portugal.
Bibliografie
*1983 - De meisjes van de suikerwerkfabriek (verhalen)
*1986 - Meander (roman)
*1987 - Het rookoffer (boekenweekgeschenk)
*1988 - Het mirakel van de hond (novelle)
*1989 - Isabelle (roman)
*1993 - De Tweeling (roman)
*1995 - Alle verhalen tot morgen (met De meisjes van de suikerwerkfabriek, Het rookoffer, Het mirakel van de hond, Isabelle en De vuurdoop)
*1997 - Toen zat Lorelei nog op de rots (essay)
*1998 - Een varken in het paleis (roman)
*1999 - Een gevaar op de weg: autoportretten (verhalen)
*2000 - Een bed in de hemel (roman)
*2004 - De zoon uit Spanje (roman) ((Genomineerd voor de Gouden Doerian))
*2008 - Harlekino, of Het boek van de twijfel (roman)
*2011 - Verraad me niet (roman)
Prijzen
*1984 - Anton Wachterprijs voor De meisjes van de suikerwerkfabriek
*1984 - Gouden Ezelsoor voor De meisjes van de suikerwerkfabriek
*1994 - Publieksprijs voor het Nederlandse Boek voor De tweeling
*1994 - Otto von der Gablentz prijs voor de De tweeling
Titelbeschrijving
Titel: De tweeling
Auteur: Tessa de Loo
Naam uitgeverij: De Arbeiderspers
Plaats uitgeverij: Amsterdam
Jaartal eerste druk: (oktober) 1993
Gelezen druk: 1e druk
Aantal bladzijden: 345
Genre: Oorlogsroman
Leesniveau: B-niveau
Titelverklaring
De titel spreekt redelijk voor zich. De twee hoofdpersonen in dit verhaal zijn de tweelingzusjes Anna en Lotte: de tweeling.
Samenvatting
In een kuuroord in Spa, het Thermaal Instituut, wordt de bejaarde Lotte Goudriaan geïrriteerd door een even oude, luidruchtige Duitse, die toenadering zoekt. Lotte probeert haar te mijden, maar dat mislukt en al snel blijkt dat het de Duitse Anna Grosalie is, Lottes tweelingzus, van wie ze in 1922 op zesjarige leeftijd werd gescheiden. In lange gesprekken leggen de twee hun verleden bloot, Lotte eerst onwillig, Anna overenthousiast. In hun herinneringen staat de Tweede Wereldoorlog centraal. De tweeling Bamberg werd geboren in Keulen. In de prachtige omgeving van een voormalig Casino wonen ze bij hun vader en hun tante Käthe. Maar als hun vader, net als hun moeder, aan tbc gestorven is, worden de zusjes gescheiden. Lotte komt terecht bij een Nederlandse tak van de familie in het Gooi, een vrij gelukkig communistisch gezin met nog drie dochters, waar muziek centraal staat. Anna wordt meegenomen door haar grootvader naar de voorvaderlijke boerderij in het Teutoburgerwoud, een bekrompen milieu, waaruit haar vader destijds wist te ontsnappen. Al snel blijkt dat de gezonde, sterke Anna door haar pleeggezin als een goedkope arbeidskracht wordt gezien en als dusdanig wordt behandeld. Lotte ontsnapte aan dit lot door haar fragiele gezondheid. Anna wordt meermaals door haar tante en oom mishandeld. Een jonge pastoor trekt zich haar lot aan en zorgt ervoor dat ze wordt weggehaald door de kinderbescherming. Ze wordt in een nonnenschool geplaatst. Lotte heeft minder zorgen. Zij heeft het materieel betrekkelijk goed, kan naar hartelust zingen en geeft zelfs recitals. Bij haar familie is het meestal gezellig onder meer omdat veel muzikanten komen luisteren naar de uitstekende, zelf geknutselde geluidsapparatuur van haar nieuwe vader. Slechts de huwelijksproblemen van haar pleegouders, veroorzaakt door de egoïstische opstelling van haar stalinistische vader, en later diens ongeluk en ziekte, verstoren het idyllische plaatje. Ondertussen is in Duitsland Hitler aan de macht gekomen. De Duitsers staan daar ambivalent tegenover, maar zijn aanhang wordt steeds groter. Als Anna van de school komt, is Duitsland veranderd. Op een enkeling na staat nu iedereen achter de 'zondagsschilder' die het Duitse volk zoveel belooft. Anna gelooft niet in zijn ideologie, maar staat er ook niet afwijzend tegenover. Zij heeft haar eigen zorgen en gaat bij de Bund Deutscher Mädel om de katholieke verenigingen te redden en slaagt daar ook in: de BDM wordt in hun Gau als overbodig opgeheven. Pastoor Jacobsmeyer zorgt er intussen voor dat ze huishoudschool kan gaan volgen in Keulen. Vanaf dan is ze voorgoed los van haar familie. Na die opleiding, op haar 21ste, kan ze in dienst bij de familie Stolz, een veeleisende baan, maar ze kan er troost vinden in de ruime bibliotheek, waar ze zich intellectueel verrijkt. Als ze het gevit en de kleinzieligheid van Frau Stolz beu wordt, neemt ze ontslag en wordt aangeworven door de Gräfin van Falkenau: een gemakkelijker baan bij een veel menselijker opdrachtgeefster. In die periode bezoekt Lotte haar zuster op het landgoed van de Falkenaus. In plaats van een gezellige oudejaarsavond wordt dat een mislukking: de twee meisjes zijn van elkaar vervreemd. De oorlog breekt uit en Anna leert de Oostenrijkse soldaat Martin Grosalie kennen, die ook sceptisch staat tegenover Hitler en het derde rijk. De hele oorlog lang zullen ze elkaar maar enkele keren kunnen ontmoeten. In Nederland wordt Lottes joodse verloofde David opgepakt bij een razzia, zij zal hem nooit meer zien. De familie begint joodse vluchtelingen op te nemen. Vanaf dan staat hun oorlog in het teken van de angst om ontdekt en opgepakt te worden. De hongerwinter slaat toe. Meer dan eens moet Lotte op pad om voedsel te zoeken en dat zijn zelden aangename avonturen. De rest van het leven bestaat uit het smokkelen van vluchtelingen, het luisteren naar illegale zenders, het lezen van verboden kranten en het samentroepen met de onderduikers. Anna is haar werkgevers gevolgd naar een groot kasteel in Pruisen. Dat vervallen bouwwerk zal ze met de hulp van Poolse en Russische dwangarbeiders helemaal opknappen. Zij lijkt de enige die zich ten opzichte van alle partijen menselijk gedraagt. Tijdens een van zijn verloven trouwt ze met Martin. Die rept met geen woord over de oorlogsgruwelen in Rusland. Ondertussen rukken de geallieerden en de Russen op. Op verzoek van Martin vertrekt Anna naar Wenen. Enige tijd na hun laatste samenzijn wordt zij op de hoogte gesteld van zijn dood. Na een inzinking dient ze zich aan als verpleegster. De rest van de oorlog zal ze slachtoffers en gewonden verzorgen. Bij Lottes familie wordt angstig en ongeduldig het eind van de oorlog afgewacht. Hoewel tegen haar natuur van dienstbaarheid in, beseft Anna langzamerhand wat voor gruwelen, excessen en onrechtvaardigheden het Duitse leger heeft veroorzaakt, ook voor het Duitse volk. Als Rodekruiszuster moet ze van hier naar ginder, maar zelden komt ze menselijkheid tegen. Na de oorlog worden zowel Lotte als Anna geconfronteerd met de Amerikanen. Anna heeft er slechte herinneringen aan: hoewel de oorlog eindelijk voorbij is, voelt ze duidelijk het stigma van het Duits-zijn. Zelfs in de behandeling van het graf van haar man wordt haar onrecht gedaan, in dit geval door de katholieke kerk. Ze komt terecht in de kinderopvang, in de buurt van haar familie, waar ze dan ook voorgoed mee afrekent. Lottes familie valt uit elkaar; er wordt volop getrouwd en veel joden emigreren naar Amerika. Lotte trouwt met Ernst Goudriaan, een bij hen ondergedoken vioolbouwer. Ook na de oorlog ontmoeten de zussen elkaar een keer: Anna komt naar Nederland, maar nu is het Lotte die van geen communicatie wil weten.
De gesprekken tussen de oude dames zijn intens. Aan het eind van het verhaal sterft Anna bij het nemen van een kuurbad.
Personages
De twee hoofdpersonen zijn Lotte en Anna Bamberg.
Lotte (Anna’s tweelingzus) hoeft niet veel met Anna te maken te hebben, hun karakters en culturen zijn te verschillend na alle gebeurtenissen die eraan vooraf gegaan zijn. Lotte lijdt aan artrose en is zeer muzikaal. Tijdens de oorlog was ze verloofd met de joodse David, die later werd opgepakt, waarna ze hem nooit meer heeft gezien. Net voor het eind van de oorlog is ze getrouwd met een vioolbouwer, Ernst Goudriaan, die bij haar in huis voor onderdak had gezocht. Nu is Lotte weduwe.
Anna (tweelingzus van Lotte) is een zeer zelfstandige en intelligente vrouw. Ze praat erg veel, wil graag de baas spelen en houdt wel van een beetje eten. Ook Anna lijdt, net als haar zus, aan artrose. Ze werd opgevoed op een nonnenschool, omdat de kinderbescherming haar wegnam bij haar Duitse pleeggezin. Ze heeft nooit achter Hitlers ideologie gestaan, maar was er net zo min fel op tegen. Totdat ze stukje bij beetje achter de gruweldaden van de Nazi’s kwam.
Intussen is Anna weduwe. Ze was getrouwd met een soldaat uit Wenen: Martin Grosalie. Hij had Anna geadviseerd naar Wenen te vluchten, omdat er met een aanval gedreigd werd. Niet veel later kreeg Anna bericht dat haar man gesneuveld was in de oorlog.
Er zijn veel bijpersonages. De bijpersonages die mij het meest zijn bijgebleven, zijn onder andere:
Frau von Garlitz, dit was de werkgeefster van Anna voor een lange periode. Het was een goede vrouw waar Anne met plezier voor werkte. Ook had ze met een paar mannen een aanval op Adolf Hitler gepland. Helaas mislukte die.
De Nederlandse
Oom Heinrich en tante Martha, dit waren Anna’s stiefouders. Ze hebben niet lang voor haar gezorgd. Anna is al snel naar het klooster gebracht door de kinderbescherming. Met hulp van de
Structuur en samenhang
Het verhaal bestaat uit drie delen: 'Interbellum', 'Oorlog' en 'Vrede - après le deluge encore nous'. Het tijdsverloop is zo ongeveer zeventig jaar, vanaf 1922 tot de jaren '90. Daarbij verloopt alles geheel chronologisch, maar dan wel op twee momenten: wanneer de ondertussen bejaarde zusjes elkaar in Spa hun verhaal vertellen, en wanneer ze vertellen over hun herinneringen van oorlogsgebeurtenissen in Nederland en Duitsland. Er zijn dus drie verhaallijnen in het boek: de ontmoeting in Spa, het verhaal van Anna en het verhaal van Lotte. Tussen die drie lijnen wordt voortdurend gewisseld. Het verhaal wordt geheel auctoriaal verteld. Er wordt weinig nadruk gelegd op de week waarin de zusjes samen zijn in Spa. Er gebeurt dan ook weinig naast wandelen, slapen en eten. In Spa blijkt al snel dat Anna en Lotte twee min of meer tegenovergestelde karakters hebben. Dat is ook de reden waarom Lotte niet veel met haar tweelingzus te maken wil hebben. Het verhaal heeft een open einde: na het delen van hun herinneringen overlijdt Anna in het Thermaal Instituut in Spa en Lotte kan haar eindelijk accepteren.
Tijd
Het werkelijke verhaal speelt zich af in de jaren ’90, en duurt ongeveer een week. De periode waar de zusjes over praten is echter veel groter, zo’n 70 jaar. Deze flashbacks spelen zich vooral af vóór, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). Die perioden worden in het boek aangeduid met ‘interbellum’, ‘oorlog’ en ‘vrede’.
Ruimte
Het werkelijke verhaal, waar de ondertussen bejaarde zussen elkaar hebben ontmoet en met elkaar praten, speelt zich af in en om het Thermaal Instituut in Spa. Het verhaal dat door Anna en Lotte wordt verteld, verschilt echter heel veel van plaats. Tot hun zesde levensjaar hebben Anna en Lotte samen in Keulen gewoond. Hierna is Anna naar een boerendorpje Lippe verhuisd. Later kwam ze terug in Keulen om in huize Von Garlitz te wonen. Ze gaat een aantal keer naar Wenen, waar ze ook trouwt. Lotte gaat na haar vertrek uit Keulen naar een Nederlands gezin in Hilversum. Een groot deel van haar leven blijft ze hier wonen. Als ze eenmaal getrouwd is verhuist ze naar Den Haag met haar man.
Perspectief
Dit verhaal wordt verteld door de ‘alwetende verteller’, dat houdt in dat het een auctoriaal verteld verhaal is. Het hele boek is dan ook vanuit de 3e persoon geschreven.
Thematiek
Door de slechte verhouding tussen de buurlanden Nederland en Duitsland en door het feit dat Lotte in Nederland is opgegroeid, en Anna in Duitsland, zijn er verschillende karakters ontstaan. Het thema van het boek komt dan ook neer op verzoening: Anna en Lotte zijn niet in staat zich te verzoenen voordat de dood van Anna definitief herstel mogelijk maakt.
Ook gaat het om de hereniging van de zussen die tot dan toe nog niet goed mogelijk gemaakt kon worden.
Uitgebreide persoonlijke reactie
Onderwerp
Het onderwerp van het verhaal is moeilijk in één zin te beschrijven. Meerdere factoren spelen een grote rol voor dit boek, zoals de Tweede Wereldoorlog en het wederzien van twee zussen die voor een lange periode van elkaar geïsoleerd hebben geleefd. Voor mij is komt het onderwerp ‘Tweede Wereldoorlog en de verschillen tussen een in Nederland en een in Duitsland opgegroeide burger’ het best tot zijn recht in dit boek. Uiteraard is de Tweede Wereldoorlog een onderwerp waar ik wel eens over heb nagedacht, we weten allemaal dat het nooit had mogen gebeuren. Ik heb daarentegen nooit goed over zo’n concept als dit nagedacht. Het moet hartverscheurend zijn om je tweelingzus op zo’n leeftijd te verliezen. De zusjes gingen onzekere tijden tegemoet en een tweeling weet niet beter dan dat ze altijd bij elkaar zullen blijven. Door de tot in detail uitgeschreven kenmerken van de oorlog heb ik me er beter in weten te verdiepen. Het is dan ook bizar om geconfronteerd te worden met het leven van Anna, die in Duitsland woonde. Zij heeft naar mijn idee een veel heftiger leven gehad dan Lotte, terwijl je dat niet zou verwachten. De Nederlanders werden immers aangevallen door de Duitsers en Lotte heeft een aantal joden beschermd in haar huis. Anna is echter alle kanten opgeslingerd en heeft nooit veel liefde van vrienden of familie gekend. Ik kan absoluut zeggen dan Tessa de Loo het onderwerp goed heeft weten uit te werken en dat is zeker niet makkelijk voor een concept als dit.
Gebeurtenissen
De belangrijkste gebeurtenis in het verhaal is het uiteengaan van de tweeling in het begin van het boek. Dit kwam doordat hun moeder en vervolgens ook hun vader waren overleden aan een TBC. De zusjes hadden geen ouders meer en konden nog niet voor zichzelf zorgen. Hierdoor werd Anna naar een boerderij in Duitsland meegenomen, door haar opa. Lotte werd naar een Nederlandse tak van de familie gebracht. Vanaf dit punt begint het verhaal pas goed te rollen. Een andere (even) belangrijke gebeurtenis is de ontmoeting in het Thermaal Instituut in Spa, als de zusjes al bejaard zijn. Ze gaan hier beiden naartoe voor een behandeling aan artrose. Hier vertellen ze elkaar hun levensverhaal: wat er in de jaren is gebeurd van hun zesde levensjaar tot nu. Als ze elkaar hier niet ontmoet hadden zouden ze nooit veel van elkaar geweten hebben. Er zitten ook een aantal verassende gebeurtenissen in het verhaal. Bijvoorbeeld wanneer Lotte Anna opzoekt tijdens de oorlog op oudejaarsdag. Anna heeft echter totaal geen aandacht voor haar tweelingzus en het wederzien valt zwaar tegen. Ik had verwacht dat ze vol enthousiasme met open armen ontvangen zou zijn.
Personages
Ik heb me goed kunnen verplaatsen in Anna en Lotte, dit zijn in principe ook de twee hoofdpersonen. De één niet belangrijker of meer voorkomend dan de ander. Ik zal uiteraard echter nooit weten hoe hun daadwerkelijke gevoelens zijn geweest. In Lotte heb ik me het best weten te verplaatsen, waarschijnlijk omdat zij als Nederlandse is opgevoed, met een zelfde soort cultuur en niet zozeer gelovig. Aan de andere kant was ik het op veel momenten niet helemaal met haar eens, als ze met haar zus aan het praten was in Spa. Vaak wilde ze helemaal niet horen wat voor zielige verhalen Anna allemaal te vertellen had. Anna heeft dan ook de meeste indruk op me achtergelaten, ik heb me verwonderd om haar sterke karaktereigenschappen. Ze is een zeer zelfstandig personage en altijd sterk gebleven. Behalve dan dat ze een periode was ingestort toen de in Wenen te horen kreeg dat haar man overleden was. Maar ze is doorgegaan met leven en heeft onder andere veel soldaten verzorgd. Ook Lotte heeft veel moed getoond tijdens de oorlog: meerdere keren op zoek naar eten tijdens de gruwelijke hongerwinter. De beslissingen van de beiden hoofdpersonen vind ik begrijpelijk. Ze hebben op elk moment gedaan wat voor hun het beste leek.
Bouw en structuur
In het begin van het verhaal is de opbouw best ingewikkeld: je weet niet wat je moet verwachten, en pas later bouwen zich de drie verhaallijnen op. Het levensverhaal van Anna, het levensverhaal van Lotte en het stukje van de ontmoeting in Spa. Als je dat doorkrijgt is het één en al chronologische volgorde, dus dan is het niet zo ingewikkeld meer. Het verhaal zit barstensvol terugblikken. Door de speling tussen het leven van Anne en dat van Lotte blijft je geprikkeld worden om het te blijven lezen. Ik kan me goed voorstellen dat het een saai boek wordt als je éérst over het leven van Anna leest en vervolgens over het leven van Lotte. De gebeurtenissen worden verteld door de ogen van de twee hoofdpersonen (Anna en Lotte). Hierdoor worden hun gedachten en gevoelens naar mijn idee op de beste manier duidelijk gemaakt en zijn hun verhalen zeer betrouwbaar.
Taalgebruik
Ik absoluut niet dat er ingewikkelde taal in het boek voorkomt, waar ik me wel af en toen aan ergerde is het Duits wat er best vaak doorheen komt. Mijn Duits is immers niet al te geweldig, dus sommige Duitse uitspraken begreep ik dan ook niet. De verhoudingen tussen beschrijvingen en dialogen vond ik goed, daar valt naar mijn idee weinig commentaar op te brengen. Dankzij het switchen van Anna’s en Lotte’s levensverhaal naar het ‘hier en nu’ in Spa was die verhouding tussen beschrijving en dialoog goed. Het taalgebruik van de personages kon ik af en toe niet helemaal begrijpen, bijvoorbeeld wanneer Anna Duits gaat praten (zie bladzijde 15: ‘’Du… meine Liebe’’ als Anna concludeert dat ze tweelingzusjes zijn.
Recensies
Eerste recensie
Uit het NRC Handelsblad, geschreven door Reinjan Mulder
‘’Een koppige voorkeur voor de waarheid : Tessa de Loo over Duitsers en Nederlanders’’
Even dreigde het samenzijn een vinniger karakter te kregen. Lotte werd onaangenaam geprikkeld door de scene in de kerk zoals Anna die, niet zonder vertedering, beschreef. Ineens vlamde er een vlijmscherp, grimmig gevoel in haar op dat al die tijd had liggen smeulen. 'En zo heeft de kerk jullie een Prachtig alibi gegeven om zes miljoen mensen te vermoorden', zei ze. Er verschenen rode vlekjes op haar jukbeenderen. 'Precies', zei Anna, 'zo is het Precies! Daarom vertel ik het ook, opdat je begrijpt dat de bodem daarvoor al in onze jeugd werd rijp gemaakt.' 'Ik geloof niet', Lotte kwam langzaam uit haar stoel overeind, 'dat ik behoefte heb om het te begrepen. Eerst hebben jullie de wereld in brand gezet en nu willen jullie ook nog dat we ons in jullie beweegredenen verdiepen.' 'Jullie? Je hebt het over je eigen volk.' 'Ik heb niets met dat volk te maken', riep Lotte vol afkeer. Zichzelf tot kalmte manend het ze er hooghartig op volgen: 'Ik ben een Hollandse, in hart en nieren. Uit: Tessa de Loo. De Tweeling
Bij de presentatie van haar roman De tweeling in het Amsterdamse Goethe Instituut zei Tessa de Loo (1946) afgelopen maandag dat zij het boek geschreven had om tegenwicht te bieden aan het anti-Duitse sentiment in Nederland. Ze kende dit gevoel uit eigen ervaring. Zoals veel van haar leeftijdgenoten is ze na de oorlog opgevoed met wilde verhalen over de bezettingstijd en met het idee dat Duitsers niet te vertrouwen zijn.
In De tweeling wordt inderdaad uitvoerig het lijden van de Duitse bevolking tijdens het nazi-regime beschreven. Eén van de hoofdpersonen is een 74-jarige Duitse vrouw. Ze was geen bewonderaar van Hitler, maar ook geen fanatieke tegenstander. Ze is bij de Bund Deutscher Madel geweest, naar ze zegt om te voorkomen dat deze beweging door fanatici zou worden beheerst. Ze is met een Oostenrijkse militair getrouwd die, naar ze zegt, zonder veel overtuiging bij de SS is gegaan. En toen hij gesneuveld was, meldde ze zich aan bij het Duitse Rode Kruis, om achter de frontlinies gewonde militairen op te lappen. In die functie leert ze de gruwelen van de oorlog pas goed van nabij kennen.
Het gevaar van een dergelijke onderneming is dat zo'n dramatische schildering van het Duitse leed een eventuele anti-Duitse stemming van de lezer kan doen omslaan in een griezelig pro-Duits sentiment. Dat risico liep bijvoorbeeld Dirk Ayelt Kooiman een paar jaar geleden met zijn biografische roman Montijn. Hij beschreef daarin het levensverhaal van de etser en voormalig oostfrontstrijder Jan Montijn, zonder ook maar enigszins te verwijzen naar al het leed dat direct of indirect door mensen zoals hij veroorzaakt is.
Tessa de Loo heeft dit gelukkig ondervangen. Niet alleen is haar Duitse vrouw zich achteraf veel beter dan Montijn bewust van het mechanisme waarin ze meedraaide. Ze zegt ergens: "Als de mensen zeggen 'we wisten het niet' dan is dat waar. Maar waarom wist ten we het niet? Omdat het ons helemaal niet interesseerde!" Maar ze heeft ook, naast het levensverhaal van de Duitse, het verhaal van een vergelijkbare Nederlandse vrouw gezet. Ze wijst op die manier voortdurend op de gevolgen die het Duitse optreden elders op de wereld had. Dat vergelijkbare van de tegenpersoon mag in dit geval heel letterlijk worden opgevat. De twee vrouwen die De Loo in haar boek volgt zijn tweelingzusters. Ze zijn vrijwel tegelijk in Keulen geboren, maar door de vroege dood van hun ouders zijn ze vanaf hun zesde aan verschillende kanten van de grens opgevoed. De ene vrouw kwam terecht in een dorp aan de rand van het Teutoburgerwoud, de ander in een communistisch gezin uit het Gooi.
Het zou een experiment kunnen zijn in een onderzoek naar invloeden van de omgeving op iemands houding en gedrag. Zet twee identieke vrouwen in twee landen met uiteenlopende politieke stelsels en vergelijk hoe ze zich ontwikkelen. In de roman vindt de vergelijking aan het eind van hun leven plaats. De vrouwen hebben elkaar uit het oog verloren en onafhankelijk van elkaar hebben ze zich bij een kliniek in het Belgische Spa aangemeld. Ze ontmoeten elkaar in de slaapzaal en tijdens de daarop volgende wandelingen en etentjes kijken ze op hun levens terug. Beiden zijn zich bewust van de willekeur van de geschiedenis. "Laat me je vertellen hoe je leven eruit had gezien als je was gebleven," zegt de Duitse op een gegeven moment tegen haar zusje.
Hoe gekunsteld een dergelijke plot misschien ook klinkt, in de roman blijkt dit tegenover elkaar zetten van twee parallelle levens wonderlijk goed te werken. Het boek krijgt er meer diepte door. Afwisselend worden in een stevige, vlotte stijl episoden uit het recente Duitse en Nederlandse verleden beschreven en daartussen door wordt alles van twee kanten in dialogen becommentarieerd. Al pratende krijgen de twee vrouwen steeds meer begrip voor elkaar. In het begin zijn ze volledig van elkaar vervreemd, maar geleidelijk wordt hun bant hechter. "Knarsend schoven de lagen van de tijd over elkaar heen."
Jammer is wel dat de herinneringen van de Duitse vrouw zoveel interessanter zijn dan die van de Nederlandse. Het zou natuurlijk kunnen dat ik in de loop van de jaren te veel verhalen heb gehoord over onderduikers in kasten en hongertochten op fietsen met houten banden. Het zou wat dat betreft interessant zijn om te zien hoe het Duitse publiek op dit boek reageert.
Maar De Loo laat de Duitse ook een veel subtieler en oprechter verhaal vertellen. Het begint er al mee dat haar kennis van de sociale verhoudingen groter is. Ze heeft in de loop der jaren in verschillende milieus in verschillende delen van Duitsland en Oostenrijk verkeerd en dat is niet zonder gevolgen gebleven. Daar komt bij dat het Duitse leven, in ieder geval zoals Tessa de Loo dat voorstelt, veel problematischer is dan het Nederlandse. De Duitsers waren nu eenmaal de veroveraars en de Nederlanders waren de veroverden. De Duitsers zitten daardoor met een groter schuldgevoel. Hoewel de Duitse helft van de tweeling van jongs af ,aan is uit geweest op het goede, met 'levenslang een koppige voorkeur voor de waarheid', moet ze zich, omdat ze in Duitsland is grootgebracht, veel meer rekenschap van het verleden geven dan de Nederlandse. Terwijl de roman in Duitsland veel gradaties van moreel laakbaar gedrag onderscheidt, zijn de Nederlanders in het boek voor het grootste deel goede Nederlanders.
Ik vraag me af of dat onmiskenbare verschil niet wat meer genuanceerd had kunnen worden. Het enige conflict dat de Nederlandse nu ervaart is haar Duitse afkomst. Ze zit, zoals ze zegt, 'knel tussen haar oorsprong en haar selectieve geheugen, die al lang geleden een vijandig bondgenootschap waren aangegaan.' Waarom is dit niet Order uitgewerkt? De Loo had ook wel wat meer kunnen doen me de communistische, dat wil zeggen stalinistische, gezindheid van de Nederlandse pleegvader. Nu ze toch heilige huisjes aan het slopen is, had ze de mythe van het eendrachtige verzet ook mooi mee kunnen nemen.
Deze recensie brengt een positieve sfeer met zich mee over het boek. De recensent heeft zich duidelijk goed in boek weten te verdiepen. In het begin vertelt hij over Tessa de Loo: hoe ze inspiratie op heeft weten te doen voor het boek. Vervolgens geeft hij een korte samenvatting en legt het thema van het verhaal uit. Op deze manier zou ik persoonlijk nu al nieuwsgierig worden naar het boek.
Later in de recensie noemt de recensent een aantal pluspunten als minpunten over het verhaal. Dat is bijvoorbeeld te zien aan uitspraken als ‘’Hoe gekunsteld een dergelijke plot misschien ook klinkt, in de roman blijkt dit tegenover elkaar zetten van twee parallelle levens wonderlijk goed te werken. Het boek krijgt er meer diepte door.’’ Aan deze mening heb ik niets toe te voegen, ik ben het met de man eens. Ook heeft de recensent echter wat kritieken op het boek te melden: ‘’Jammer is wel dat de herinneringen van de Duitse vrouw zoveel interessanter zijn dan die van de Nederlandse.’’ Ik moet toegeven mij dat ook een beetje opgevallen was, maar jammer vind ik het niet, aangezien ik over de Nederlanders tijdens de oorlog al best veel weet en ik me nooit echt heb verdiept in de Duitsers. Ik vind het dus wel een positief punt dat Tessa de Loo de nadruk op een subtiele wijze op Anna heeft gelegd.
Als ik deze recensie gelezen zou hebben vóórdat ik het boek gelezen had, zou ik het zeker gaan lezen. Ik zou me namelijk gaan afvragen of de gegeven kritieken in mijn ogen juist waren. Al met al is het wel een positief makende recensie, wat het boek voor mij nóg een stukje aantrekkelijker zou maken.
De titel van de recensie: ‘’Een koppige voorkeur voor de waarheid : Tessa de Loo over Duitsers en Nederlanders’’ duidt op Tessa de Loo die het tot nu toe als een van de weinigen heeft aangedurfd om een boek te creëren die de Duitsers en Nederlanders op een dergelijke manier naast elkaar zet.
Tweede recensie
Uit De Standaard, geschreven door Jeroen Kuypers & Piet de Moor
‘’Tessa de Loo nuanceert vijandbeeld over Duitsers : de Nederlandse "zekerheden" over het verleden van de buren’’
Vorige woensdag organiseerde het Amsterdamse Goethe-lnstituut een debat over de vraag of literatuur een rol kan spelen bij het verbeteren van de betrekkingen tussen Duitsland en Nederland. Opvallende afwezige was de schrijfster Tessa de Loo, van wie De tweeling juist helemaal gewijd is aan de Nederlands-Duitse relaties. De tweeling - de veruit best verkochte Nederlandse roman van het afgelopen jaar - was in november 1993 in uitgerekend datzelfde Goethe-instituut voorgesteld. Vijftig jaar en twee generaties na het einde van de Tweede Wereldoorlog kunnen Duitsers en Nederlanders het nog steeds niet met elkaar vinden. "Deutschfeindlichkeit" is bij onze noorderburen in de mode. Vooral de Nederlandse jongeren getroosten zich geen moeite om zich af te vragen of de zekerheden van het Nederlandse heden over het Duits verleden niet vals zijn. De Nederlandse schrijfster Tessa de Loo schreef een boek waarin de aanhoudende vijandigheid tussen Nederlanders en Duitsers centraal staat. Het resultaat is de omvangrijke en succesrijke roman De Tweeling (besproken in Standaard der Letteren, 20.11.'93) waarvan in Nederland en België al meer dan 115.000 exemplaren werden verkocht.
Twee bejaarde vrouwen, Lotte en Anna, worden in deze roman met elkaar geconfronteerd. Ze zijn beiden van Duitse afkomst, maar werden door omstandigheden in hun jeugd van elkaar gescheiden. Lotte groeide op in Nederland, Anna bleef in Duitsland. Elk beleefde de crisistijd van de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog op een andere manier. Als ze elkaar op latere leeftijd in het kuuroord Spa toevallig ontmoeten staan ze aanvankelijk tegenover elkaar als Hollandse en Duitse als slachtoffer en dader. Terwijl ze elkaar hun levensgeschiedenis vertellen blijkt echter al snel zowel de Duitse Anna als de Nederlandse Lotte slachtoffer zijn geworden van het totalitaire, nazistische systeem.
Geheugen De Duitse vrouw met wie Tessa de Loo bevriend raakte stond model voor Anna, de Duitse helft van de tweeling. Nadat hun vader aan tbc is gestorven worden de zesjarige zusjes Lotte en Anna abrupt van elkaar gescheiden. Lotte gaat naar een neef van haar vader in het Nederlandse Gooi, Anna vertrekt naar de boerderij van haar grootouders in het Westfaalse Lippe. Vanaf dat moment groeien de zusjes in geheel verschillende milieus op. Lotte komt in een muzikale familie terecht, waar haar zangtalent optimaal wordt ontwikkeld, Anna belandt in de schoot van een bars plattelandsgezin, waar ze uitsluitend beschouwd wordt als een welgekomen onbetaalde arbeidskracht. Ze leeft tussen oerkatholieke boeren in de grootst mogelijke armoede in het door de krisis zwaar getroffen Duitsland. Lotte ondergaat de stalinistische gezindheid van haar Nederlandse pleegvader, maar ze leeft wel in een zekere welstand. Na hun scheiding ontmoeten de zussen elkaar nog slechts tweemaal, één keer kort voor, één keer kort na de oorlog. Beide ontmoetingen verlopen zo stroef dat ze elkaar de veertig daarop volgende jaren niet meer opzoeken en zelfs volledig uit het oog verliezen. Het toeval brengt ze op latere leeftijd weer samen in het Thermaal Instituut in Spa. De modderbaden moeten hun door artrose verstijfde gewrichten weer soepel maken. Hetzelfde gebeurt met hun geheugens, nu ze voor de eerste en waarschijnlijk laatste keer in hun leven de kans hebben uitgebreid met elkaar te praten. De Loo: "Om Spa zo goed mogelijk te kunnen beschrijven ben ik er lang geweest en heb ik er zelfs een kuur gevolgd, alsof ik ook artrose had. Ik wilde de ontmoeting nu eenmaal op neutraal terrein laten verlopen. Spa is bovendien een symbolische plaats, omdat de Duitsers en de geallieerden er tot tweemaal toe slaags zijn geraakt. Ze zitten uiteindelijk echter niet tegenover elkaar als dader en slachtoffer, maar als twee slachtoffers van hetzelfde systeem." Anna is geen politiek geëngageerde, intellectuele vrouw. Door haar gebrek aan scholing, iets wat ze pas na de oorlog kan wegwerken, wordt ze een eenvoudig dienstmeisje. Ze is niet nazi-gezind, maar ook niet per se tegen het bewind dat de "zondagsschilder" in 1933 installeert. Door haar strenge katholicisme is ze zelfs niet helemaal vrij van antisemitische vooroordelen tegen "de moordenaars van Christus". Tegelijkertijd is ze bijna het prototype van de sterke vrouw, omdat ze onrechtvaardigheid in haar directe omgeving niet verdraagt en als het moet een grote mond durft op te zetten tegen de autoriteiten. Schaamte De Loo: "Pas na de oorlog ontdekt ze langzaam maar zeker de gruwelijke waarheid over het naziregime. Als ze de eerste beelden van de vernietigingskampen ziet denkt ze eerst nog dat de Amerikanen de lijken van bij de bombardementen omgekomen Duitse burgers bij wijze van propagandastunt in de kampen hebben neergelegd. Later ziet ze in Keulen een tentoonstelling over de eeuwenlange geschiedenis van de joden in het Rijnland en beseft ze dat die mensen tijdens de oorlog werkelijk verdwenen zijn. Daarna dringt het onvermijdelijke tot haar door. Vervolgens gaat ze alles over de oorlog lezen wat ze maar te pakken kan krijgen en wordt de nazitijd min of meer een obsessie voor haar. Ik geloof niet in de collectieve schuld van de Duitsers, maar ik geloof wel, om Heinrich Böll te citeren, in collectieve schaamte. Ik besef echter ook dat Anna een uitzonderlijke vrouw is, tenminste voor haar generatie, want bij de oudere Duitsers is er nog altijd grotendeels sprake van verdringing in plaats van verwerking van het verleden." Anna vraagt Lotte om begrip op te brengen voor haar eigen lijden in die jaren. Ze verloor niet alleen haar man, die een officier van de Waffen-SS was, maar ook haar thuis en haar baan. Lotte laat zich niet makkelijk overtuigen en volhardt in haar vijandigheid. De Loo: "Lottes onwrikbare houding wordt voor een deel veroorzaakt door haar eigen ambivalentie. Tijdens de bezetting hebben haar pleegouders joodse onderduikers in huis. Tweemaal gebeurt het dat één van hen door de Duitsers wordt opgepakt. Voor de grootscheepse razzia's beginnen wordt bovendien Lottes joodse verloofde in februari 1941 gearresteerd. In al deze gevallen heeft dat te maken met het feit dat Lotte iets gedaan of juist nagelaten heeft. Ze is niet schuldig aan de arrestatie van de drie joden, maar ze voelt er zich toch verantwoordelijk voor. Tenslotte is ze van origine ook een Duitse, een "moffin", zoals ze soms naar haar hoofd geslingerd krijgt. Omdat ze in Nederland is opgevoerd wordt ze gedwongen om haar Duitszijn te onderdrukken. Die worsteling over haar identiteit ondermijnt haar. Die vijandige houding tegenover Anna vormt een muur waarachter ze zich kan verschuilen. Dat komt niet sympathiek over, waardoor nogal wat lezers Anna sympathieker gaan vinden dan Lotte. Het karakter van de Duitse Anna is immers afgelijnd je kan je er makkelijker meer identificeren. Maar als ik de Nederlandse vrouw verzoenender had gemaakt tegenover haar Duitse zuster, zouden allicht veel Nederlanders verbolgen hebben gereageerd." Daarin zou Tessa de Loo wel eens gelijk kunnen hebben. In de Provinciale Zeeuwse Courant maakte de bekende schrijver en criticus Hans Warren spaanders van De Tweeling: "Het arme Duitse volk heeft zich laten verblinden, heet het. De Duitsers zelf hebben zwaar geleden, gedurende twaalf jaar tirannie,' vernemen we. Je moet maar durven." De schrijfster kan geen begrip opbrengen voor zulke kritiek, die vindt dat ze door Warren als een landverraadster wordt afgeschilderd, terwijl ze juist de twee kanten heeft willen laten zien, ook al geeft De Loo toe dat ze haar boek zo heeft geconcipieerd dat de lezer zich op een legitieme wijze kan identificeren met het Duitse lot, omdat voor de eerste keer het leed van het Duitse volk uit de taboesfeer wordt gehaald. Dat is ook de opvatting van de Duitse recensent Dirk Schumer, die bij de Frankfurter Allgemeine Zeitung de Nederlandse literatuur volgt. "De opdeling in goed en kwaad, waarbij op enkele uitzonderingen na alle Duitsers als daders en alle objecten van hun fascistische agressie als slachtoffers zijn te beschouwen, wordt door Tessa de Loo in haar boek op twee manieren doorbroken. Allereerst door de compactheid en de rijkdom aan details in haar beschrijving van het alledaags leven onder het nationaalsocialisme, en door de karakters van haar twee hoofdfiguren."
Mening over de tweede recensie
In deze recensie is de opbouw min of meer hetzelfde als in de eerste: de recensenten leggen uit waar het boek over gaat, geven een samenvatting en omschrijven het thema. Ook wordt verteld hoe Tessa de Loo op haar inspiratie gekomen is. Wederom gaat dat over een vriendschap die is ontstaan tussen een Duitse vrouw en haar levensverhaal. Deze Duitse vrouw heeft Tessa de Loo af en toe geprojecteerd op Anna, de hoofdpersoon. Zoals de Loo zelf beweerde.
In deze recensie komen geen keiharde kritieken of lovende complimenten voor. Het enige puntje kritiek wat ik kon bespeuren was: ‘’Die vijandige houding tegenover Anna vormt een muur waarachter Lotte zich kan verschuilen. Dat komt niet sympathiek over, waardoor nogal wat lezers Anna sympathieker gaan vinden dan Lotte. Het karakter van de Duitse Anna is immers afgelijnd je kan je er makkelijker meer identificeren. Maar als ik de Nederlandse vrouw verzoenender had gemaakt tegenover haar Duitse zuster, zouden allicht veel Nederlanders verbolgen hebben gereageerd.’’
Eigenlijk ben ik het hier heel erg mee eens. Lotte komt inderdaad af en toe best vijandelijk over in het verhaal. Sympathiek vind ik het absoluut niet: je mag best af en toe eens medeleven tonen aan de medemens. Je eigen tweelingzus nota bene! Ik begrijp best dat Tessa de Loo de hoofdpersoon Lotte op deze manier heeft omschreven, op deze manier maakt ze de lezer duidelijk dat de Nederlander écht niet de enige was die heeft geleden in de oorlog.
Persoonlijk vind ik deze recensie minder pakkend en interessant dan de eerste, dit omdat er geen overtuigende mening over het boek gegeven wordt. Iets wat ik wel zou verwachten als ik een recensie ga lezen. Op deze manier zou ik niet heel veel wijzer worden over of het boek misschien wel het lezen waard is.
Eindoordeel
Ik moet heel eerlijk bekennen dat ik ook zo mijn meningen had over ‘de Duitsers’ in de oorlog, voordat ik dit boek had gelezen. Al weet ik heel goed dat niet elke Duitser tijdens de tweede wereldoorlog slechte bedoelingen had. Dit verhaal heeft me in laten zien dat óók Duitse mensen het enorm te verduren hebben gehad tijdens de oorlog, een feit wat mensen misschien wel eens zouden kunnen vergeten. Dit keer moest ik voor het eerst recensies in mijn boekverslag verwerken en daar een mening over vormen. Ik moet toegeven: het is nog best lastig om een mening zwart op wit te zetten over iemand anders zijn mening. Tevens is het moeilijk om de belangrijke ‘High-Lights’ te vinden in een recensie. Misschien is het wel een verstandig idee om voortaan de recensie te lezen voordat ik van plan ben een boek te gaan lezen. Gelukkig was een overtuigend argument voor mij niet nodig deze keer. Het is een ontzettend mooi, indrukwekkend en verassend boek dat me zeker bij zal blijven, dit past in mijn rijtje van goede literatuur en ik ben waarschijnlijk niet de enige met deze mening. Ik heb er dus absoluut geen spijt van dat ik het heb gelezen en ik zou het zeker aanraden!
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden
T.
T.
Goed boekverslag! Duidelijk en kloppende informatie.
12 jaar geleden
AntwoordenM.
M.
Wat voor een soort ongeluk heeft de stiefvader van Lotte gehad?
10 jaar geleden
Antwoorden